İlk çevirisi Çanakkale Cezaevi’ndeyken Rus ihtilali tarihçisi Edward Hallett Carr’ın “Nationalism and After” kitabı oldu. Yaklaşık 35 senede makaleler ve kısa metinler dışında 150 kitap çevirdi ve ama İngilizce konuşamıyor. Daha da doğrusu duyduğunu anlamıyor. Bunun sebebi İngilizceyi cezaevinde öğrenmiş olması. Aslında çeviri serüveni de cezaevinde başlıyor.
Çoğunun bildiği üzere müellif, mütercim Osman Akınhay birebir vakitte Agora Kitaplığı’nın kurucusu. “On beş yaşımda sosyalizmle tanıştığımdan beri kitap/teori benim neredeyse altıncı uzvum oldu” diyen Akınhay’ın birinci akla gelen çevirileri: Susan Sontag, Virginia Woolf, Edward Said, Eric J. Hobsbawm, John Berger, Naomi Klein, Arundhati Roy, Noam Chomsky, Tarık Ali, Gabriel Garcia Marquez, Paul Auster, Vladimir Nabokov ve Jorge Luis Borges.
Akınhay, 1980’de cezaevine girdi. Müebbet mahpus cezası alınca şöyle bir yuvarlak hesap yaptığını söylüyor: “Müebbet mahpusun yatar müddeti o vakitler 19 sene 2 aydı. Ben 14 aylık tutukluydum ve önümde pak bir 18 sene vardı.” Bunun üzerine imkânlar ölçüsünde koğuşta İngilizce metin ne bulursa başlamış okumaya.
150 kitabın çevirisine eşlik eden hayatta neler yaşanmış? Dünya edebiyatına, yeni fikirlere, kavramlara, teorilere yetişebiliyor muyuz? Çevrilen kimi metinler için ‘suyun suyu’ denir. Çok yanlış anladığımız düşünürler, niyetler var mı? Şimdilerde İngiltere’de yaşayan Osman Akınhay’la konuştuk.
100’ü aşkın çeviriniz var. Hakkınızda çıkan söylentiye nazaran İngilizce konuşamıyorsunuz? Yanlışsız mu?
Çevirdiğim kitap sayısı bir sonraki kitapla 150 olacak. Yaklaşık 35 senede makaleler ve kısa metinler dışında, 150 çeviri kitap. Şu anda Amerikalı direktör Edward Dmytryk’in On Sinema Editing’ini çeviriyorum. Bunu bitirince daha da devam edeceğe benziyorum. 150. kitabın ise özel bir kitap olmasını istiyorum. Umarım bu isteğimi gerçekleştiririm.
İngilizce’yi konuşamama gelince. Söylenti değil bu, gerçek hissesi var. Bu hisse yüksek hatta. Zora düştüğümde kederimi bir halde anlatıyorum, lakin ben duyduğumu anlamıyorum, uygun anlamıyorum, anlasam da sıkıntı, bölük pörçük anlıyorum, duyduğum cümle içinde (siyasi, vb. bir cümle değilse) bir kelimeyi kapıp mealini tasavvur ediyorum. Eksik olanı karşımdakinin yüz sözüne, mimiklerine, el kol hareketlerine de bakarak tamamlamaya uğraş ediyorum. Yani bende bir karşılıklı konuşma olamıyor hakikat düzgün, “hı” deyip kalıyorum. Bunun temel sebebi, İngilizce’yi öğrenme halim ve öğrendiğim yer. Kendi hisseme, şuurlu bir karardı zira. Ayrıyeten masa başında ve konutta çalışıyorsanız dışarı çıktığınızda “yeah, sorry, thank you, i would like to take this one, Latte please, no receipt” diyerek günü tamamlayabiliyorsunuz. Birisi yer yol tanımı sorduğunda da kendimi “go ahead, turn left, tam karşınızda” derken buluveriyorum.
‘KOĞUŞTA NE VARSA İNGİLİZCE KİTAP OKUMAYA BAŞLADIM’
İngilizce’yi cezaevinde öğrendiniz, değil mi?
Evet. Ben cezaevine Ağustos 1980’de girdim. Yirmi yaşımı yeni doldurmuştum. Girdikten bir ay sonra da 12 Eylül askeri cuntası geldi. O sırada bir İngilizce bilgim yoktu, pek merakım da yoktu. Lisede ne gördüysem, “Mr. And Mrs. Brown” seviyesindeydim yani. 1976’da çok çok istediğim Ankara, Siyasal Bilgiler Fakültesi’ni kazanmıştım ve fakültede şayet Hariciye kısmını seçmeyi düşünmüyorsanız yabancı lisana pek değer verilmiyordu. Eğitim vardı fakat ben ODTÜ’den bir örgüt arkadaşımı yerime muafiyet imtihanına sokmuş ve okul uzunluğu yabancı lisandan kurtulmuştum. Aslında o vakitler siyasal çalkantının en yüksek olduğu vakitlerdi. Biz ihtilalin eşiğine geldiğimizi varsayıyorduk, onlar askeri darbe yaptılar. Cezaevine girdiğimde müebbet mahpus yiyeceğimi aşağı üst kestiriyordum.
Daha cezaevine alıştım alışamadım derken 12 Eylül darbesi olunca, hatta darbeden 15 gün evvel A ve B bloklarda koğuşlara yaptıkları hunharca bir akında elimizde defter kitap ne var ne yok yağmalayıp almışlardı. Daha sonra bir kitabı birinci elimizde tutmamız 1981 Kasım ayında oldu. O tarihlerde üniversite ve lise okul kaşeli ders kitaplarını içeri almaya karar vermişlerdi ve birden fazla tutuklu arkadaşım üzere ben de çabucak İngilizce çalışmaya koyuldum. ODTÜ’de okutulan “Project One” serisinde süratle ilerledim ve şimdi grameri bitirmeden koğuşta ne varsa İngilizce kitap okumaya başladım.
İşte 1981 sonunda yabancı lisan çalışmaya başlayınca kendimce şöyle bir akıl yürüttüm: Müebbet mahpusun yatar müddeti o vakitler 19 sene 2 aydı. Ben 14 aylık tutukluydum ve önümde pak bir 18 sene vardı. “Ne işime fayda yabancı lisan bilmek?” diye sordum kendime ve “Okuduğumu anlamaya, sevdiğim kitaplar bulabilirsem onları ana lisanından okumaya” dedim. Dışarı çıkmak bir fantezi olarak dahi havsalamda olmadığı için “telaffuz benim neyime” diye düşündüm ve direkt ‘göz hafızasıyla’ çalıştım. ‘Kulağa’ hiç ehemmiyet vermedim. Bir nevi spesifik bir hapishane İngilizcesi öğrenmiş oluyordum yani. Artık ortamızdan ayrılmış bulunan şair arkadaşım Mansur Balcı’nın deyişiyle “dilden lisana, kültürden kültüre mana transferi” yapıyordum. Daha sonra, uzun yıllar içerisinde ‘göz hafızası’na yüklenip ‘kulağı’ daima boşlayınca herhalde ‘öğrenilmiş çaresizliğe’ dönüştü, ben de umursamadım. Umursamam için bir zorlayıcı sebep yoktu.
İşte o denli, Mamak’ta değiştirdiğim bütün blok ve koğuşlarda çalıştım, çalıştım ve 1982 sonlarında elime geçirdiğim Alan Paton’ın Cry the Beloved Country kitabının kolaylaştırılmış bir versiyonunu kendi kendime çevirmeye kalktım. Mamak D Blok’ta, müzisyen Ali Asker’le altlı üstlü ranzada kalıyorduk o vakit. Epey bir karaladıktan sonra baktım ki “O şunu yaptı, bu bunu dedi, o ordan geldi” üzere cümlelerle “O tarlası”na dönüşmüş yazdıklarım, “benim harcıma nazaran değilmiş” diyerek vazgeçtim, lakin okumayı hiç bırakmadım. Mamak’a daha çok İngilizce savaş kitapları geliyordu, onları hatmettim. O ortada bir sene Fransızca, iki üç ay Rusça çalıştım. Fransızca’nın biraz mantığını kapabildim, Rusça’da da Kril harflerini sökmesini öğrendim. Tahliye olunca Boğaz’dan Sovyet gemileri geçtiğinde isimlerini anlayabilecektim yani! 1983 Eylül’ünde cezamız katılaşınca Çanakkale’ye sevk edildim.
Çanakkale hükümlü cezaeviydi ve imkânlar bakımından Mamak askeri cezaevinden oldukça farklıydı alışılmış. Teorik kitaplar dahil olmak üzere neredeyse her türlü kitap vardı; yasaklı olanlar da kapakları değiştirilip formaları öteki kitapların içine ciltlenerek getirtilebiliyordu. Onların iştahıyla bir müddet geri plana çektiysem de İngilizce okumaktan vazgeçmedim. 1986’da örgütten ayrılınca, ki bu insanın içeride bile olsa gündelik hayatında kıymetli bir boşluk demektir, çeviri hevesim yine depreşti.
O sırada Deutscher’in Troçki üçlemesi Silahlı Peygamber, Silahsız Peygamber ve Kovulan Peygamber kitaplarını İngilizce özgününden daha yeni okuma fırsatım olmuştu ve üniversite yıllarında daha fazla Stalin SSCB’siyle şekillenen bakışımı değiştirmeme büyük katkısı dokundu. Elimde de Lenin’in İngilizce olarak Emperyalist Ekonomizm kitabı vardı; ince bir kitaptı. Bir deneme daha yapsam diye düşündüm ve bir deftere hepsini çevirdim. Bu kez olabilecek üzereydi. Esasen gözüm daktilo getirtmekteydi. Daktilo yazmayı daha altı yaşında Selçuk’ta, özel yönetim müdürü olan babamdan öğrenmiştim, iki parmak çok süratli yazardım ve öteki bir koğuşta kalmakta olan TÖB-DER’li Öner abi (Yağcı) daktilo getirtmiş, roman yazıyordu, onu çok kıskanıyordum. “Ne kaybederim” diye düşünüp ben de Bornova’da oturan ailemden rica edip bir daktilo getirttim. Ablamın yönetime teslim ettiği daktilo 23 gün incelemede kaldı, sonra içeri verdiler. Benim için öteki bir hayat başlıyordu artık.
‘İLK ÇEVİRİM RUS İHTİLALİ TARİHÇİSİ EDWARD HALLETT’
İlk ne yazıldı o daktiloda, ya da ne çevrildi?
Daktilo talebinde bulunmuştum lakin onunla ne yapacaktım? Şiiri mahpusa düşen herkes üzere denemeye kalkmış, becerememiştim. Roman bana bir düş ülkesi üzere geliyordu. Teorik yazı yazsan sabah akşam sürecek bir uğraş değildi. Çeviri dileğimle denk düştü yani daktilo yazma isteğim. Hangisi hangisinin sebebi, daktilo yazmak için mi çeviriye başladım, çeviri yapmak için mi daktilo getirttim, valla hâlâ bilemiyorum desem yeridir.
Neyse, Lenin’in kitabından kendimce yüz akıyla çıkınca İngiltere’de yaşayan mülteci arkadaşlarıma mektup yazmıştım. Doküman Yayınları’ndan çevirileri çıkmıştı zira ve onların sayesinde Ragıp Zarakolu’na ulaştım. Daha doğrusu, onlar ulaştılar, Ragıp Abi bana yazdı ve içeride eli kalem tutan kim varsa dayanağını esirgemediği üzere bana da dost elini uzattı. Rus ihtilali tarihçisi Edward Hallett Carr’ın Nationalism and After kitabını önerdi. Yine İngiltere’deki arkadaşlarım kitabı temin edip Çanakkale’ye yolladılar ve ben de nihayet kâğıtları şaryoya takıp daguduk duguduk çevirmeye başladım. Birinci çevirimi, ki 80 sayfa kadar kısa bir kitaptır, 8 sefer tekrar çevirip yazdım. Çevirimi Ragıp Abi’ye gönderdim. Karşılığı birinci mektubunda, çevirimi beğenip yeni bir kitap yollayacağını bildirince dünyalar benim olmuştu. Çevirmenlik yolunda ilerleyebilirdim artık.
Bu formda 1991’in 31 Temmuz gecesi, Anayasa Mahkemesi kararıyla erken kaideli tahliye edilene kadar içeride 20 kitap çevirdim. Bunların birçok Doküman Yayınları’na oldu natürel. Ayrıyeten Koral ve Pencere Yayınları’ndan birer kitabım çıktı. Metis Yayınları’na Boris Kagarlitsky’nin Rus ve Sovyet entelijensiyasını anlatan Düşünen Sazlık kitabını çevirdim. Yeni kurulan Ataol Yayıncılık’ın birinci kitabının benim çevirdiğim Rosa Luxemburg biyografisi olmasından sevinç duymuştum. İçeride yaptığım birkaç kitabım da talihsizlikle karşılaştı. Gerard Chailand’ın Üçüncü Dünya’nın Ezilen Devrimleri kitabı Belge’den hiç çıkamadı; bir orta Ragıp Abi’nin geçirdiği gemi kazasında kaybolduğunu düşünmüştüm, ancak yalnızca Belge’nin durumunun zora girmesinden ötürü basılamadığını öğrendim. Tahliye arifesinde yaptığım Rosa Luxemburg’un Ulusal Sorun’u yeniden Belge’de, lakin 17 sene sonra yayınlandı. On ayımı verdiğim, tam üçüncü daktilosunu bitirmek üzereyken açlık grevinde mide kanaması geçirip zar güç dışarı yollayabildiğim Roderic H. Davison’ın Osmanlı İmparatorluğu’nda Reform kitabı 14 yayınevi dolaştı, bir editörünün öldüğünü, üç yayınevinin battığını gördü ve sonunda 10 sene sonra, İzmir’de batırdığımız kitabevinin iki karşılıksız çekine mahsuben verdiğim Papirüs Yayınevi’nden basıldı. Christa Wolf’un “Yazarlık Söyleşileri”, tek nüsha olarak teslim ettiğim Afa Yayınları’nın batması üzerine kayboldu gitti.
‘İZMİR KİTAPLIĞI’NDA BEŞ KİTAP BASTIM VE SONRA SAĞLAM BATTIK’
Tahliye olduktan sonra nasıl devam etti bu uğraşınız?
1991’te tahliye olduğumda, birden fazla arkadaşımdan daha avantajlı olarak, bir meslek sahibiydim. Gerçekten çıktıktan çabucak sonra Doküman Yayınları’na gittim, Ragıp Abi’yle Ayşe Abla’ya (Nur Zarakolu) şahsen şükranlarımı sunmak benim için büyük bir mutluluktu. Haliyle çeviriye devam ettim. 1992’de dört yıllığına İzmir’e geri döndüğüm vakit da en çok Detay Yayınları’na çalıştım. Neredeyse her ay bir kitap attırıyordum. Ankara’da Vedat’ın Öteki Yayınevi’ne, İstanbul’da Sarmal’a, Kardelen’e kitaplar çevirdim. İzmir’de arkadaşlarımla iki yayınevi kurma teşebbüsüm oldu. Rıfat ve Akçura’yla Ege Yayıncılık’ı kurup üç kitap bastık. Perakende ve dağıtım ticareti de yaptığımız İzmir Kitaplığı’nda beş kitap bastım ve sonra sağlam battık. 1996’da Sistem Yayıncılık’ın daveti üzerine İstanbul’a döndüm ve üç buçuk yıl Sistem Yayıncılık’ı yönettim. 1999’da bir sene uzaktan, Ankara’daki Bilim ve Sanat Yayınevi’nin editörlüğünü yaptım. 2000’de Alfa Yayınları bünyesinde Everest Yayınları’nın kurucu editörü oldum ve 2003’te ayrılana kadar 200 kitap yayınladım. Nihayet 2003’te, artık ortamızdan ayrılmış bulunan tiyatrocu dostum Recep Yener’le birlikte kurduğumuz Agora Kitaplığı’yla kendi yayınevime kavuştum. 2003’ten beri de hem yayınevinin editörlüğünü yapmaya, hem de çevirilere devam ediyorum. Şimdiye kadar 600’u aşkın kitap yayınladım Agora’da ve yan markası Aura’da. 2007’de Agora bünyesinde aylık kitap-siyaset-edebiyat dergisi olan Problem Kitap Dergisi’ni çıkarıp yedi sene editörlüğünü üstlendim. 2003’te Gün Ağarmasa, sonraki yıllarda Vefata Bakmak ve Ölülerimiz Bir Fiyat Bizi isimleriyle üç roman, Seyahat Ruhu: Bir İsyanın Halesi ismiyle bir kısa kitap yazdım.
‘TARIK ALİ TEMBİHLEMİŞ: ÇEVİRİSİ UYGUNDUR LAKİN DUYDUĞUNU ANLAMIYOR’
Şimdi İngiltere’de yaşıyorsunuz, bildiğim kadarıyla?
Evet. 2017 Nisan ayından beri temel olarak kızımızın eğitimi için geldiğimiz İngiltere, Brighton’da yaşıyorum. Buradan hem yayınevini yönetiyor hem çeviriye devam ediyorum. İngilizce konuşma zahmetim burada da devam ediyor. Gün uzunluğu meskenden çalıştığım ve mecburî gereksinimler dışında pek kimseyle konuşmadığım için o denli zorlayıcı bir tesiri de olmadığından bir arpa uzunluğu lakin ilerleme kaydetmişimdir. Çok sıkışınca kızım Asyak ve sevgilim Aksiyon yardımıma koşuyorlar aslında.
Geçen Twitter’a yazdım. Everest’teyken Tarık Ali’nin romanlarını yayınlamıştım ve İstanbul’a davet ettiğimiz birkaç keresinde kendisiyle yeterli bir dostluğumuz olmuştu. O vesileyle ve tekrar Tarık Ali’nin editörlüğünde İngiltere’de yayınlanan New Left Review mecmuasının yıllık seçkilerini hazırlıyorduk. Ofisimizin The Marmara’nın çabucak art sokağında olduğu yıllardı. Bir gün telefonum çaldı. Bir adam benim anlayabileceğim kadar tane tane bir İngilizce’yle kendisinin Taksim Meydanı’na geldiğini, ofisimizin nerede olduğunu soruyordu. Yakındaydı. Tanım ettim ve kendim de Çıkarı Yokuşu’na çıktım, merak etmiştim. Gelen Perry Anderson’mış. Natürel onu ofise alırken çabucak mecmuada ve yayınevinde birlikte işler yaptığımız Aykut’u (Tunç Kılıç) yardıma çağırmıştım. Oysaki Tarık Ali gelirken tembihlemiş, “Çevirisi düzgündür, lakin ‘nice to meet you’dan fazlasını umma, duyduğunu anlamıyor” diye. Benimki o hesap.
İngiltere’deki bizdeki üzere yeminli tercümanlık kuruluşu yok. Lakin statü teyit eden kurumlar var. Onlardan aldığınız sertifika, iş bulmanızda yeterlilik derecenizi gösteriyor ve size büyük avantaj sağlıyor. Burada internetten çeviri işleri aldığım, internet sitelerinden Batı Hint Adaları’ndan da Yeni Zelanda’dan az çok işler geldiği için bu titrin bir yararı olacağını düşündüm. Geldiğimden bir sene sonra, 2018’de bunlardan en prestijlisi sayılan CIOL’a (Certificated Institute of Linguists) üyelik müracaatında bulundum ve müracaat mektubumda ‘konuşamadan çeviren’ kendi spesifik durumumu uzun uzun anlattım; o sırada 130 civarında çevirim vardı, bir Excel belgesiyle yayınlandıkları yer ve seneye kadar tüm kitaplarımın bilgilerini gönderdim. Gelen yanıt “durumunuz değişik, fakat pek kavrayamadık, biraz daha anlatsanız” mealinde oldu. Ben tekrar anlattım. Birkaç ay sonra, 2019 Ocak ayındaydı, yapılacak genel toplantılarında beni bir ‘exceptional case’ (istisnai vaka) olarak tartışacaklarını bildirdiler. Bekledim ve daha sonra gelen e-postada, konsey üyelerinin durumumu uzun uzun tartışıp üyeliğe kabul edilmeme karar verdiklerini bildirdiler. Şu anda Büyük Britanya’da altmış yaşında gerçek düzgün konuşamayan bir CIOL üyesi, sertifikası teyitli bir tercümanım yani.
‘SOSYALİZMLE TANIŞTIĞIMDAN BERİ TEORİ BENİM ALTINCI UZVUM’
Bunca çeviriden sonra aklınızda “şunu da çevirmeliyim” dediğiniz kitaplar var mı?
Şu kitabı demeyelim de, şu müellifi çevirmeyi dilek ederdim dediğim muharrirler var. Bunların başında, keşke İngilizce’den çevirme imkânı olsaydı da bir Milan Kundera romanı çevirme isteğimi sayabilirim.
Aslında ben romana kendimce geç cüret ettim. Daima güzel bir roman okuru oldum, lakin birinci 30 kitabıma gelene kadar hiç roman çevirmeye kalkışmadım. Bir tek Albert Camus’nün Amerika Günlükleri’ni yapmıştım. Teoriye yatkın bir dilim vardı benim ve ‘non-fiction’ kitaplarda kendimi acayip ‘evimde’ hissediyordum. Ta ki, Terry Eagleton’ın romanı Sevgililer ve Alimler tecrübeme kadar. O kitabı çevirmeye de aslında öbür bir arkadaşım, Yaşar Çabuklu başlamış. ‘90’lı yılların ortalarıydı. Yaşar romandan 40 sayfa kadar çevirmiş ve işlerinin yoğunluğu sebebiyle durmuş. Yeniden İngiltere’den bir ortak arkadaşımız vesilesiyle tanıştığımızda bana Eagleton’ın romanından kelam açtı ve devam edip etmek istemeyeceğimi sordu. Ben de mütereddit bir lisanla “Olur, denerim” dedim.
Eagleton’inki edebiyat ile siyasi tarihi ve ideolojiyi harmanlayan, oyuncul bir romandı. Aslında benim açımdan non-fiction ile fiction ortasında bir köprü oldu. Büyük bir keyifle, daha doğrusu, tercümanların uygun anlayacağı bir ruh hali olarak ‘keşifler’le dolu bir tecrübeydi. Bitirdikten sonra Detay Yayınları’na teklif ettim. Ayrıntı’nın o zamanki editörü Ömer Faruk’tu. Lisan bilmemesine karşın ‘editör süzgeci’ çok sıkı bireylerden birisidir Ömer Faruk. Kitabı kabul etti ve daha sonra evvel editör Tuncay Birkan’ın, sonra Kapanda Üç Kaplan’ın mütercimi Seniha Akar’ın elinden geçti. Yayınlandıktan sonra benim adıma ‘kült’ bir çeviriye dönüştü. O yıllarda Beyoğlu’nda ‘ortamlar’da “Osman, Sevgililer ve Alimler’in çevirmeni” tipi cümleler kurulduğu oldu.
Yine de daha sonraki çevirilerimde romana fazla eğilmediğimi söylemeliyim. Tarık Ali’nin Palermo’da Bir Sultan’ını, öbür bir iki romanı ve geçen sene Virginia Woolf’un üç romanı Kendine İlişkin Bir Oda, Mrs Dalloway ve Deniz Feneri’ni çevirdim. Agora’nın “Yazarlarla Konuşmalar” serisinde Gabriel Garcia Marquez, Paul Auster, Vladimir Nabokov ve Jorge Luis Borges’in söyleşi kitaplarını büyük bir keyifle çevirdim. Bunların dışında aklım daima siyasete ve teoriye çalışıyordu. On beş yaşımda sosyalizmle tanıştığımdan beri kitap/teori benim neredeyse altıncı uzvum oldu. Yıllar içerisinde Susan Sontag, Edward Said, Eric J. Hobsbawm, John Berger, Naomi Klein, Arundhati Roy, Noam Chomsky ve Tarık Ali üzere muharrirlerin kitaplarını çevirdim. Ayrıntı’nın Michel Foucault dizisinde İngilizce söyleşilerinden iki kitapta imzam yer aldı. 2010’dan sonraysa Agora’da, Mehmet Eroğlu, Romain Gary ve Ariel Dorfman üzere müellifleri yayınlamaktan büyük memnunluk duyarken, edebiyatta fazla başarılı olamayıp o alandan çekilince ve sinemada başarılı olunca, yüklü olarak sinema yayınlayan bir yayınevine dönüştük. Şimdiye kadar 100’ün üzerinde sinema kitabı yayınladık, hâlâ da devam ediyoruz. Ve bu duruma üzülmedim. Sinema kitapları çevirmeyi sevdim. Yeniden arada üç-beş siyaset kitabı çıkarmadık değil. İlaveten, kimi temel tiyatro metinlerini, Konstantin Stanislavski’yle Bertolt Brecht’i yayınladık.
‘ASIL SORUN ALLAME DİYEBİLECEĞİMİZ MUHARRİRLERİ ÇEVİRMEK’
Çeviri yaptığınız insanların üslûbunu yansıtmak sıkıntı değil mi? Nasıl yakalıyorsunuz o üslûbu?
Dediğim üzere, ben daha çok non-fiction (edebiyat-dışı) kitaplar çeviriyorum. Ve artık otomatlaştım galiba. Bir kitaba başlarken ya da kitap içinde, cümle tek satır değilse cümleyi bile okumadan çevirmeye başlıyorum. Gözlerim cümlede neyin nereye yerleşeceğine o kadar alışmış ki, şayet sıra dışı bir durum varsa düzeltmeyi ya da ince ayarı cümleyi çevirirken başımda yapıyor; yok çözemediğim, anlayamadığım bir yeri varsa, orayı window (pencere) kadar kolay bir söz bile olsa bold yaparak geçiyorum, suratımı kesmiyorum. Ne de olsa makaleleri saymazsak 150 civarında kitap çevirmişim, ortalama 200 sayfa olsa 30,000 sayfa eder. Buna bir 500 kadar da editör olarak elimden İngilizce kitap geçtiğini eklerseniz (ki editör/ redaktör olarak bir yabancı lisan metinle uğraşmak her vakit daha zahmetli, daha uzun süren bir iştir; emin olun bir kitabı kendinizin sıfırdan çevirmesi oburunun çevirisiyle oynamaktan daha az zahmetlidir) 100,000 sayfa da onlarla uğraşmışım. O yüzden edebiyat-dışı bir cümle yapısının üslûbunu aktarmakta beni zorlayacak, alengirli, rastlanmadık bir durum yok.
Edebiyat- dışında asıl sorun, ‘allame’ diyebileceğimiz muharrirleri çevirmektedir. Hobsbawm, Said, Berger, vb. müelliflerin cümleleri düzgündür. Baktığınız vakit “aa ne kadar kolay akacak” diye düşünür, kolları sıvarsınız. Fakat ne derece sert bir kayaya çarptığınızı daha sonra anlarsınız. Zira bu tıp yazarlarda zorluk üslûptan fazla, derinde saklanan (bir deyişle, derunî) ‘mana’dadır. O müellifin engin birikimi, dünyayı kavrayışı, disiplininin üstadı oluşu en sade cümlelerine bile yansır; size baş yordurtan kısmı burasıdır. Olağan, edebiyatta üslûpla, edebiyat-dışında manayla boğuşmanız gereken bu kitaplarda bir de ‘süre’ etkeni vardır.
‘HER İŞ ÜZERE ÇEVİRİ DE HAYATTAN DA GEÇİMDEN DE ÜSTTE DEĞİL’
Süreden kastınız ne?
‘Süre’den kastım şu. 90’ların ortalarında daha fazla Ayrıntı’ya çeviri yaparken Ömer Faruk bahsetmişti, Kapanda Üç Kaplan’ın çevirmeni Seniha Hanım (Akar) her yıl bir müelliften bir kitap çevirirmiş. O yıl bir müellif seçer, o muharririn kitaplarıyla, lisanıyla haşır neşir olur, tek bir romanını çeviri edermiş. Bu bir rahatlık olağan, geçimini, kirasını çevireceği kitabın telifini tahsil etmeye bağlamış biz mütercimler için tahminen de bir ‘güzel rüya’.
Aynı yıllarda ben İzmir Karşıyaka’da, Girne’de oturuyordum. Hâlâ daktilo vaktiydi. Gündüzleri masamda, geceleri komşular gürültüden şikayet etmesin diye kucağıma koyduğum bir minder üstünde kitabına nazaran günde 10-20 sayfa çevirerek ayda 1 Ayrıntı kitabı attırıyordum, fakat yeniden de kiramı ödemekte zorlanıyordum. Bir kez da Hil Yayın’dan Edward Said’in Culture and Imperialism kitabını aldım; anam ağladı, 80 sayfa çevirebildim. Sonra yıldım, pes ettim ve kitabı iade ettim. Çok zordu, çok baş patlatmak gerekiyordu, gerçek, lakin yeniden de bitirebilir miydim? Bitirebilirdim. Ancak üç ayda bitirebilirdim. Kiramı kim ödeyecekti? (Kitapta hâlâ bir ‘kutsiyet’ var güya; insanın o şartlarda “yemişim çeviriyi, ne kadar para o kadar düzey/üslûp” diyesi geliyor, ancak yeniden de işini sallamaya, cümleleri yuvarlamaya eli varmıyor.) Halbuki kitap çevirmenliği de bir iştir ve her iş üzere çeviri de hayattan da geçimden de üstte değildir.
Yine o vakitler, her ay 1 kitap çevirdiğim halde baskıların sarkmasından, gecikmesinden ötürü her ay 1 kitap parası tahsil edemediğimden işportaya başladım. Gündüzleri çeviri yapıyor, akşamüzeri olunca Karşıyaka Bostanlı kıyısında, kıyı şimdi bakirken, Churchill’in Yeri denen balıkçı barınağının ismiyle anılırken, yere bir perde serip, artık Gazete Duvar’ı kurmuş olan Vedat’ların İzmir Alsancak’taki Savaş Aykırıları Derneği’nde imal ettikleri süet deriden bayan çantası, sigaralık, nazarlık üzere eşyaları satıyor, meskene gece 11-12’de dönüyordum (hemen çabucak tıpkı eşyalarla yan yana tezgah açtığımız Serdar’a selam olsun!). Sene 1992-1993’tü. Derken, yayınevlerinden aldığım tercüman kopyalarını rica ederek Kabile Kitabevi’yle takas etmeye başladım ve tezgaha takas ettiğim o kitapları da koyar oldum. Benim yıllar sonra yayınevi kurmaya kadar giden ‘kitap ticaretine atılmam’ bu türlü oldu. İşportacılık ruha işlemiş natürel, o denli bir işlemiş ki, şu yaşımda Brighton, Marina’da Pazar günleri kurulan ikinci el kitap pazarında 50 peniye, 1 pounda bulduğum bir iyi kitabı Abebooks’ta, Ebay’de 15-20 pounda, bazen 40-50 pounda sattığım vakit aldığım tatmini, bazen yayınevinde çıkardığımız bir kitabın ikinci baskısından duyduğum sevince eş tutuyorum desem palavra söylemiş olmam.
Genel olarak söz edersem, yani mütercimler açısından ortalama/iyi bir seviyesi peşinen kabul edip düzgün olmayan örnekleri bir kenara ayırarak vurgulamak istersem, kitapta ‘sorumluluk’ yayınevinindir. Yayınevi sahibi ya da artık çoğunlukla editörü, bir tercümanda ya da eline gelen bir deneme çevirisinde, öncelikle aday kişinin röportaj değil, makale değil, “bir kitap çevirecek olma özgüveni ve yetkinliğine sahip olup olmadığı”nı sezmeye çalışmalıdır. Benim gözümde kitap çevirmenliğinin birinci ve en temel kıstası işte bu ‘özgüven’in ve ‘yetkinliğin’ varlığıdır. Her kitabın (uzun metrajlı bir sinema misali) bir matematiği ve akışı vardır; mütercim, yeniden bir film yönetmeni üzere, bu bütünselliği göz önünde bulundurmalı, bölümlerin/sekansların tartısını muhafazasına itina göstermelidir.
Sonuçta kitap mütercimi dediğin emeğiyle geçinen bir insan. Ya mecburiyetten ya zevkten, fakat Türkiye’de çeviri telifi (eğer baskılar yapmıyorsa) çok büyük çoğunlukla her gün makul bir çalışma saatiyle minimum geçim endeksini zar güç yakalar. Yayınevi (ve münasebetiyle okur) edebiyat müterciminden üslûp bekliyorsa, ondan ustalık istiyorsa, kıvraklık arıyorsa dingin başla çalışma şartını ve uygun vakit dilimini hazırlamak zorundadır. Ama bu baremi tutturabilen yayınevi sayısı çok az bizde, kendimi dahil ederek söylüyorum bunu. Hasebiyle, bugün üslûbu tutturulmuş, şahane çeviriler okuyorsanız daha çok çevirmenin fedakarlığı ve ferasetinden dolayıdır. Ya imkânları müsaittir, ya öteki zevklerini feda ediyordur, ya da çeviriye müptela olmuştur, elinden bırakmak gelmiyordur, ya da günlük ve haftalık çalışma saati makulün çok üstündedir. Buna benzeri etkenlerden dolayı elindeki kitabı hak ettiği bedeline nazaran çevirmek için göz parıltısı döküyordur.
‘KOCA BİR YIĞINDAN DOĞRU/GEREKLİ OLANI SEÇMEK OKURA KALIYOR’
Peki, dünya edebiyatına, dünyada gündeme gelen yeni fikirlere, kavramlara, teorilere yetişebiliyor muyuz? Çevrilen kimi metinler için ‘suyun suyu’ denir. Çok yanlış anladığımız düşünürler, niyetler var mı?
Sorunuzun ikinci yarısından başlayayım, ki birinci yarısıyla birlikte düşünmek gerekir, evvel şunu belirleyelim: Yepyeni kitap da ‘su’dur, çeviri kitap da ‘su’dur. Yalnızca farklı musluklardan akarlar. Orjinal kitap da ‘eser’dir, çeviri kitap da öteki bir ‘eser’dir. Bir kitabın ‘suyun suyu’, yani gerekli olan şeyin gereksiz uzantısı/fazlası olmasıysa öbür bir durum. Bu da çok yanlış anlamalara değil de, yörüngesinden çıkan yorumlara dayalı kitaplarla fazla oyalanmanın sebep olduğu bir bulanıklığa yol açabilir, bu tarafıyla haklı olabilirsiniz.
Şimdi birinci yarısı: Evet, mutlaka, hatta ziyadesiyle yetişebiliyoruz dünyaya. Hatta gereksinim fazlası denebilecek ölçüde. Bakın, halihazırda Türkiye’de başka dillerden kitabı çevrilmemiş tek bir kavram, yaklaşım, akım, teori, tez, görüş, siyaset paradigması yoktur. Hepsinin hem ‘ana’ kitapları çevrilmiştir, hem ‘türev’ kitapları. Tahminen kıyıda köşede kalmış birkaç inci vardır, en fazla o kadar (Auerbach’ın Mimesis’i onlardan birisiydi). Benim gördüğüm, 1990’ların birinci yarısından itibaren Türkiye’de kitap dalında büyük bir patlama yaşanmaya başladı. Haliyle bu patlama etrafa köpükler de saçtı. Muhtaçlık fazlası o ‘köpükler’dir işte. Bunu hem edebiyatta gördük, hem edebiyat dışında. O kadar ki tıpkı süreçte, özellikle şiirde, yazanın sayısının okuyanın sayısını geçtiğine dair espriler de yapılır oldu. Sanırım size sorunuzu sorduran, bunun yarattığı bir ‘sonuç’tur, haydi daha optimist bir sözle bir ‘yanılsama’dır. Ancak bu türlü bir olgu var.
Şimdi sorunun iki yarısına bir arada karşılık olsun: 1989, dünya tarihi açısından büyük bir dönüm noktasıdır. Sovyetler Birliği ve Sosyalist Blok, sosyalizmin en tahrif edilmiş, yozlaşmış halleriyle bile dünyaya bir ışık (saçmıyordu ama) sızdırıyordu. Sosyalizm açısından somut bir kıymetleri kalmamış olsa bile kapitalizmin bir alternatifinin bulunduğunun, kapitalizmin rakipsiz olmadığının bedene bulmuş birer suretleriydiler. 1989’da Berlin Duvarı’yla birlikte onlar da çökünce dünya karanlığa gömüldü; kapitalizm mutlak zaferini, ‘tarihin sonu’na gelindiğini ilan etti.
Tarık Ali o devir için Batı üniversitelerinde tarih kısımlarının taammüden tasfiye edilmeye ya da bütçe kısıtlamalarına maruz kalmaya başlandığını söylemişti. Dünya kapitalizmi ‘küreselleşme dalgası’yla iki onyıl umut yayıyor imajı sunabilse bile, son yıllarda gördüğümüz üzere üniversal bir ‘otoriter/totaliter’ sarmalına girmesi fazla vakit almadı. O vakte kadar dünyada siyasi kanıda Marksizm-Leninizm’in büyük bir hegemonyası vardı ve bu hegemonyanın üstüne oturduğu, ‘kitleler’in, yani ‘kalabalık insanlar’ın harekete geçirilmesini temel alan ‘siyaset teorisi’, yerini adım adım akademik kategoriler olarak üniversite katlarında üretilen ‘sosyal bilimler’e, ‘sosyoloji’ye bıraktı.
Postmodernizm diye de isimlendirilen bu yönelimle bir arada Türkiye’deki yayıncılar, akademi yüklü toplumsal bilim kitaplarını yayınlamaya yöneldiler. Bu yöneliş yayıncılar ortasındaki rekabetle de birleşince tıpkı disiplinin, tıpkı perspektifin farklı veçhelerini, farklı kavramlarını temel alan ‘türev’ kitaplar da yağmur üzere basılmaya başlandı. Olağan bunu makus bir durum olarak söylemiyorum, kendimce bir saptama yapıyorum. Yayıncılığın bir ‘entelektüel sermaye’ olarak cazip bir hale gelmesini de besleyen bir eğilimdi bu. Tahminen pek âlâ olmayan çevirilerden, tahminen birer makale olarak okunmasıyla bile özümsenme yeterliliğini sağlayacak kavramlara, yaklaşımlara dayalı kitapların çok çok basılmasından olsa gerek, işte sizde bu ‘suyun suyu’ izlenimi doğuran durum ortaya çıktı. Lakin bir baş karışıklığına, bir üst üste yığılmadan kaynaklanan boğuntuya yol açtığı kesin. Koca bir yığından kendi muhtaçlığı ve ayırabileceği vakte nazaran doğru/gerekli olanları ‘süzüp seçmek’ de okura kalıyor haliyle.
‘KÜRT DİYASPORASININ GÜN GÜN ZAYIFLAYAN AKSİYONLARINA ŞAHİT OLMAK ENTERASAN’
Ülkeden uzakta olmak, olanı biteni uzaktan seyretmek, ha deyince gelememek, kimi özlemek kimi yanlışsız karar verdiğini düşünmek… Uzakta olanlar neler yaşıyor, gözlemleriniz neler?
Biz aslında İstanbul’dan yılmıştık. İstiklal’deki bombanın patladığı yerden yarım saat farkla geçecektik, bir evvelki akşam Alman Konsolosluğu’nun ikazıyla kızımızın piyano dersini iptal etmiştik. Beleştepe bombasını oradan hiç yayan geçmediğimiz halde, Eylem’in bir kurs arkadaşının nikahına gittiğimiz için altı saat farkla ıskalamış olduk. Gözümüz Gümüşlük’teydi. Tam hazırlanırken yılbaşında Reina saldırısı oldu. Kızımız her sabah altıda kalkıp Kilyos kıyısından Feriköy’deki okuluna gidiyordu; o kaygılı vakitleri herkes hatırlar. Yani, 2017 Ocak’ta Gümüşlük’e kiralık mesken bakmaya gidecekken birden kendimizi uçak biletini iptal etmiş, eski arkadaşlarımın bulunduğu Brighton’da sokakları arşınlarken bulduk. Nisan ayında da göçtük.
Burada ne oldu? Bir kez, tahminen kendi vehimlerime bağlı olarak sırtımdan yükü hiç kalkmayan ‘kaygı’ buhar oldu uçtu. Brighton, Cambridge, Kuzey Londra… Buradaki insanları gördük; Türk, Alevi, Kürt topluluklarından beşerler tanıdık. İngilizlerin hayatını, öteki ülkelerden göçmenlerin davranışlarını gözlemledik. İngiltere’nin bir ‘beyan ülkesi’ olması, ‘birey hakları’nın üstün tutulması, en yüz üstü bırakılmış haliyle bile herkese fiyatsız sıhhat sisteminin ‘insan odaklı’ olması değişik tecrübelerdi.
Siyasi seviyedeyse, ‘diyaspora’lardan hayal kırıklığına uğradım. Ya da gözlemlediğim kadarıyla, bu denli yıl birarada ve ‘ülke iktidarının baskısı’ndan azade şahısların beklenebilecek bir seviye tutturamadıklarını gördüm. Ülke içindeki genel durumundan ötürü Türk solunun cılızlığı beni şaşırtmadı, doğal bir yansıma üzere geldi, ancak sayı itibariyle en kalabalık ve ‘sıcak mücadele’yle en fazla teması olan Kürt diyasporasının hareketliliklerinin gün gün zayıflamasına şahit olmak enteresandı. Bir tek Kuzey Londra’daki Alevi Federasyonu’nun tempolu bir faaliyet gösterdiklerini gözlemledim.
Başka bir ayrıntı da, bir küme olarak 1980’li yıllarda gelen siyasi mülteciler, öbür bir küme olarak o yılların öncesinde ve sonrasında gelen ekonomik mülteciler, yeniden öteki bir küme olarak son yıllarda (çoğunlukla Ankara Anlaşması’yla) gelen hali vakti daha yerinde, meslek sahibi, orta sınıf ve üstü göçmenlerin ortasında zihinsel bariyerlerin olması; evvel gelen iki bölümün son gelenlere bakışlarındaki birtakım düşünceli yanlar. En zahmetlisi da, insan alakalarının ve temaslarının, Türkiyeli nüfusun (en çok iştigal ettiği işler catering ve market bölümünde olduğu için) “en yaygın ortak temasının esnaf zihniyeti”nde kilitlenmesi. Bunlar olağan kendi merceğimden bakışlar; doğruluğu yanlışlığı tartışma götürür.
Türkiye’yi ve İstanbul’u ise toplumsal medyadan saat saat takip ediyorum elbette. Yayıncılık, çevirmenlik dışında siyaseten fazla bir şey yazmamaya uğraş ediyorum. Birinci geldiğimde de bunun ayırdındaydım, hatta çok mütevazı bir iki şey yazdığımda ‘hariçten gazel olacak’ diye kelama başlarken birkaç tanıdığımın “evet, hariçten” diye reaksiyon göstermesi karşısında elim daha da mütereddit oldu. Buradaki hayatıma bakıp orayı takip etmemek de elimden gelmiyor. Her şeyden evvel, ülke içinde o kadar bedel ödeyen ve gayret etmeyi sürdüren insan varken –meli, –malı’yla biten cümleler kurmanın uygun düşmeyeceğinin ziyadesiyle bilincindeyim.
Fakat, az evvel değindiğim üzere, sadece Türkiye’nin üzerinde değil, tüm dünyanın üzerinde kara bulutlar gezindiğini farz ettiğim için fazla umutlu olamıyorum. Düşünsenize, vakit zaman Batı’nın canı gönülden desteklediği ‘beyaz devrimler’i bile yalnızca kitle mobilizasyonu var diye imrenerek izlediğimiz vakitler. Aslında dünyanın genel haline baktığımızda, 2013 Gezi’de doruğuna çıkan ivme ve Kürt hareketinin gayreti sebebiyle bizim ülkemizdeki siyasi canlılığın hâlâ ortalamanın çok üstünde olduğunu düşünmüşümdür.
Ne ki 2013 Seyahat İsyanı ve 2015, 7 Haziran seçimleri aslında, 12 Eylül öncesindeki 1977 üzere birer doruk ve kırılma noktasıydı. Çağdaş siyaset bir sınıflar uğraşıdır ve istikrarlar ‘güç’le değişir. Artık gücü elinde bulunduranların imkanları ve emelleri ile aşağıdan mobilizasyonun gücü ve perspektifi ortasında önemli bir uçurum var. Dileyelim ki benimki üzere karamsar bakışlar yanlış çıksın.
