Millî Gayret’in zaferle sonuçlanmasından sonra 29 Ekim 1923’te Cumhuriyet resmen ilan edildi. Cumhuriyet Bayramı’nın 100. yılı ülkemizde çeşitli etkinliklerle kutlanırken 29 Ekim’in tarihi ayrıntıları da araştırılıyor. Pekala, 29 Ekim 1923 Cumhuriyet Bayramı’nın mana ve ehemmiyeti nedir? 29 Ekim’de Cumhuriyet nasıl ilan edildi?
29 Ekim 1923’te ilan edilen Cumhuriyet bugün 100 yaşına girdi. Cumhuriyet Bayramı’nın 100. yılında da Cumhuriyet’in ilanına dair tarihi değeri ayrıntılarıyla araştırılıyor. İşte 29 Ekim 1923 Cumhuriyet Bayramı’na dair ayrıntılar..
29 EKİM CUMHURİYET NASIL İLAN EDİLDİ?
Mustafa Kemal Paşa, daha Erzurum Kongresi sırasında, zaferden sonra hükümet biçiminin cumhuriyet olacağını söylemişti. 23 Nisan 1920’den beri Türkiye’yi yönetim eden Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti, ulusal egemenlik temeline dayanıyordu. Bu, ismi konulmamış bir cumhuriyet idaresiydi. 20 Ocak 1921 tarihli anayasada “Hâkimiyet kayıtsız kuralsız milletindir.” deniliyordu. Bu, yeni rejimin ilân edilmemiş bir cumhuriyet olduğunu gösteriyordu.
Cumhuriyetin ilânının önündeki en büyük mani saltanattı. 1 Kasım 1922’de saltanatın kaldırılmasıyla bu pürüz aşıldı.
Millî Uğraş’ın zaferle sonuçlanmasında tarihî bir misyon yapan birinci periyot TBMM üyeleri, yeni seçim kararı alarak dağıldı (l Nisan 1923). Yeni seçimlerin yapılmasından sonra TBMM ikinci periyot çalışmalarına başladı. Yeni kurulan meclis, Lozan Barış Antlaşması’nı onayladı. Böylelikle ulusal bağımsızlık tam olarak gerçekleşmiş oldu.
23 Nisan 1920’de Türkiye Büyük Millet Meclisi açıldığı sırada yeni Türk devletinin ismi şimdi konulmamıştı. Hükümet, Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti adını taşıyor, meclis başkanı hükümet başkanlığı da yapıyordu. Bu sistem içinde devlet başkanlığı boş görünüyordu. Artık, yürürlükte olan siyasî rejime uygun devlet biçimini bulmak zarurî hâle gelmişti. Ulusal Çaba Devri’ndeki, harikulâde kuralların bir eseri olan meclis hükümeti sistemi de artık işlemez olmuştu. Bu sistemde, Bakanlar Konseyinin her üyesi için başka farklı oylama yapılırdı. Bu durum ise hükümet kurulmasını zorlaştırıyordu.
25 Ekim 1923’te hükümetin istifasıyla bir buhran ortaya çıktı. Bu olay Mustafa Kemal Paşaya, cumhuriyeti ilân etmek için beklediği fırsatı verdi. 28 Ekim 1923 akşamına kadar hükümetin kurulamaması üzerine, Mustafa Kemal Paşa, Çankaya Köşkü’nde arkadaşlarına “Yarın cumhuriyeti ilân edeceğiz.” diyerek fikrini açıkladı. O gece İsmet Paşa ile birlikte 1921 Anayasası’nın kimi unsurlarını değiştiren kanun tasarısını hazırladı. “Türkiye Devleti’nin hükümet hali cumhuriyettir.” kararının yer aldığı tasarı üzerinde TBMM’de yapılan konuşmalardan sonra cumhuriyetin ilânı kabul edildi. “Yaşasın cumhuriyet!” sesleri ortasında alkışlarla cumhuriyet ilân edildi (29 Ekim 1923).
Bundan sonra cumhurbaşkanlığı seçimine geçildi. Yapılan saklı oylamada 158 milletvekilinin tamamının oyunu alan Gazi Mustafa Kemal Paşa, TBMM tarafından yeni Türk devletinin birinci cumhurbaşkanı seçildi. Bunun üzerine kürsüye gelen Mustafa Kemal, yaptığı konuşmasını “Türkiye Cumhuriyeti mesut, başarılı ve muzaffer olacaktır.” kelamı ile bitirdi. Böylelikle devletin ismi ve rejimiyle ilgili tartışmalara son verildi. Devlet başkanlığı konusu tahlile kavuştu. Hükümetin kurulma hali yine düzenlendi. Buna nazaran; cumhurbaşkanı başbakanı atayacak, başbakan da bakanlarını seçip cumhurbaşkanının onayına sunacaktı. Bu uygulamayla, meclis hükümeti sistemi yerine parlamenter rejime geçilmiş oldu. Birinci hükümeti kurmakla İsmet Paşa görevlendirilmişti. Böylelikle Türk Milleti’nin tarihinde yeni bir dönem açılıyordu.
Türk milletinin yapısına en uygun yönetim formu olan cumhuriyet rejimine sahip çıkmak ve onu yaşatmak, hepimizin en önemli vatandaşlık misyonudur.
