26 Şubat 1920’de Rio de Janeiro’nun Bangu kasabasında doğan José Mauro de Vasconcelos, yarı yerli yarı Portekizliydi. Fakir bir ailenin on bir çocuğundan biriydi. Geçim meşakkati yaşadıkları için neredeyse tüm çocukluğunu Brezilya’nın kuzeydoğusunda yer alan Natal’da, akrabalarının yanında geçirdi.
Ailesinden uzakta kalmanın eksikliğini her fırsatta hisseden Vasconcelos, okumayı tek başına öğrendi ve Natal’da eğitim almaya başladı. Kendini bildi bileli resme, ideolojiye meraklıydı, bu alanlar üzerine tahsil görmeye niyet etmişti lakin içinde bulunduğu şartlar sebebiyle bu isteğini gerçekleştiremedi. Liseyi bitirdikten sonra iki yıl tıp eğitimi aldı lakin aklı öteki yerlerde olduğundan tıbbı da yarıda bırakıp Rio de Janeiro’ya geçti. Burada para kazanmak için birbirinden alakasız pek çok işte çalışmak zorunda kaldı; boks antrenörlüğü, muz hamallığı, garsonluk, balıkçılık, ırgatlık…
Bunca işte çalışması da, farklı alışkanlıkları, kıssaları olan beşerlerle tanışmasını kolaylaştırdı. Pek olağan bu farklılık küçük detaylarda, hassasiyetlerde kendini muhakkak ediyordu, yoksa genel manada hepsi yoksulluk, şiddet ve bencillik içinde yaşıyorlardı.
Şeker Portakalı, Jose Mauro De Vasconcelos, Tercüman: Emrah İmre, 200 syf., Can Çocuk Yayınları, 2000.
Vasconcelos’un yazma yeteneğinin gelişmesine katkı sunan, onu bu noktada kamçılayan da, sanıyorum bu hikâyelerdi. Vasconcelos’un romanları genel manada toplumsal çarpıklığı, bu çarpıklıkla yaşamaya çalışan insanları ve gerek sınıfsal gerek sınıf içi şiddeti, yani sokağın çıplaklığını anlatmasıyla ünlüdür. Kabaca bir bakalım; onu dünyaya tanıtan yapıtı ‘Şeker Portakalı’ ve ‘Zezé’ serisinin devam kitapları olan ‘Güneşi Uyandıralım’ ile ‘Delifişek’ti. Yaramazlığıyla tüm mahalleye illallah ettiren, büyüklerin dünyasında var olmaya çalışan, hayal gücü yüksek bir çocuk olan ‘Zezé’nin öyküsü herkes tarafından o kadar sevildi ki kitap onlarca lisana çevrildi. ‘Şeker Portakalı’nı, yaklaşık 20 yıl içinde gezdirdikten sonra 12 günde yazdığını belirten Vasconcelos, düzgün niyetli ve umut dolu bu serisinde bile fakirlerin kıssasını anlattı. Ayrıyeten; ‘Kayığım Rosinha’da yaşlı bir kayıkçıyı, ‘Kırmızı Papağan’da Kızılderilileri, ‘Çıplak Sokak’ta inancı, ‘Kardeşim Rüzgâr Kardeşim Deniz’de tabiatla kurulan ilgiyi husus edindi.
‘İNSANIN LİSANI DARAĞACININ İPİNDEN UZUNDUR’
Vasconcelos’un 1942 yılında, 22 yaşında yazdığı ilk kitabı ‘Yaban Muzu’ ise sanıyorum hepsinden farklı bir yerde durur. Yazma yeteneğinin birinci eseri olan ve kendisine bu noktada geniş bir alan sağlayan ‘Yaban Muzu’nun, genç bir muharririn sert ve iştahlı kaleminden çıktığını düşünmek başka bir lezzet sebebidir. Aydın Emeç’in çevirdiği roman, öteki Vasconcelos kitapları üzere Can Yayınları etiketine sahip.
Vasconcelos giriş bölümünde kitabı yazma nedenine dair şöyle der:
“Yüreğimi, korkuyla dönüşümü bekleyeceği bir ağaç gölgesinde bıraktım ve yürüdüm; durmadan yürüdüm.
Güneş yüzümü ve ellerimi yaktı. Tozlu, uzun ve sessiz pek çok yol aştım.
(…) O sırada rastladım Acımasız Adamlar’a. Çok daha acıklı bir ömür için çarpan, acılı bir yüreğe sahip adamlara. Diğerlerine da kendilerine de acıma nedir bilmeyen adamlara.
Öykülerini gördüm, işittim, yaşadım. Üzgün döndüm, beni dertle tıpkı ağacın gölgesinde bekleyen yüreğimi aradım.
Acımasız Adamlar’ın hikayesini anlatmaya karar verdim. Bu hikayeyi ne mürekkeple yazıyorum ne de kanla. Gezginliklerimin tozunda eriyip giden, acılarımın ve yorgunluklarımın terinden yararlanıyorum sırf.”
Kitabın konusuna bakalım;
Orta yaşlarında, çok güçlü bir insan olan Gregorao ve onunla birlikte çalışan, yirmili yaşlarındaki “Yavru” lakaplı Joel elmas arayıcısıdır, yani garimpeiro’dur. Garimpeiro’luk tuhaf, kendi kuralları olan, acımasız ve bencil bir meslektir. Elmasın bol olduğu bölgede toplanan, elmas çıkarmak için her türlü şeyi deneyen, gerektiğinde yangın çıkarıp hırsızlık yapan ve kendilerine mani olanları öldürmekten bile çekinmeyen bir yapıdır. Herkes bu yapıya ayak uydurmak zorundadır, aksi takdirde telef olup gitmesi işten bile değildir.
Acımasız bir meslek olan garimpeiro’luğu bu derece cazip kılan şey ise toprağın altındaki, kayaların içindeki o müthiş zenginliktir. Bir gün yalınayak gezen birinin, sonraki gün çiftlik sahibi olarak hayatına devam edebildiği, lakin temel kazananın her vakit hırs olduğu bu yapıda Gregorao ve Yavru sırt sırta verir, kalleşliğe hiç bulaşmadan birbirlerini kollar ve varlıklı olmak için daima çalışırlar.
Gregorao güçlü olduğu kadar da duygusal bir insandır. Vaktiyle eşi, çocuğunu da alıp onu sonsuza dek terk ettikten sonra büsbütün savrulur, Yavru’yu da bu yüzden oğlu bellemektedir. Ne var ki ortaları bir sebepten bozulur ve Yavru habersizce çekip sarfiyat, öteki bir yörede tekrar elmas arayıcılarına katılır ki, işler bu noktadan sonra tamamıyla karışmaya başlar.
‘PAZAR TANRI’NIN VE POLİSİN GÜNÜDÜR’
“Yazdığım şey benden değil, hayattan geliyor. Ben sırf ömrü kopya ettim. Olmuş şeyleri, yaşamış ya da hâlâ yaşamakta olan insanları bir ortaya getirdim, rastgele bir kişinin işini karıştırmamak için isimleri değiştirmekle yetindim. Bireyler öylesine gerçek ki, sinemalarda alışılmış olan ‘Kişiler ya da olaylarla her türlü benzerlik salt rastlantısaldır’ ihtarını bile kullanamam. Uğraşımı ve düzgün niyetimi okurların yargısına bırakıyorum.
Yalan söylediğimi düşünene sadece şunu söyleyeceğim: ‘Garimpo’ya gidin, görün, geri dönün ve anlatın.’”
Vasconcelos’un edebiyatı hayatla iç içedir, karakterleri hâlâ daha çabucak her ülkenin fakir semtlerinde görülebilecek kadar güçlüdür ve derin çatışmalar üzerine inşa edilmiştir. Vasconcelos’un vaktini aşarak günümüzde dahi okurlarca sevilmesinin, öykülerinin etkileyici bulunmasının sebebi de aslında budur.
Bir de natürel araştırmacı, sabırlı ve çalışkan olma faktörü vardır ki, Vasconcelos bu mevzuda da isminden kelam ettirir. Brezilya’nın pek çok yerinde, pek çok işle uğraşmış olsa da, yazacağı karakterleri, atmosferi tam manasıyla kavramak için elinden geleni yapar. O denli ki ‘Kırmızı Papağan’ isimli romanını daha güzel yazabilmek ve Latin Amerika’nın Yağmur Ormanları’nı hakkıyla anlatabilmek için yabanî bir ormanda 2000 kilometreden fazla yol kat etmekten geri durmaz.
Vasconcelos, 1942’deki birinci romanı ‘Yaban Muzu’ndan 24 Temmuz 1984’teki vefatına kadar bütün kitaplarını daima tıpkı gerçeklikle ve daima birebir içtenlikle yazmaya devam etti ve sokağın acısını, umudunu tıpkı ‘Şeker Portakalı’ndaki şu kısım üzere resmetti:
“Şimdi acının ne olduğunu hakikaten biliyordum. Ayağını bir cam modülüyle kesmek ve eczanede dikiş atmak değildi bu. Acı, insanın birlikte ölmesi gereken şeydi. Kollarda, başta en ufak güç bırakmayan, yastıkta kafayı bir yandan öbür yana çevirme cüretini bile yok eden şeydi.”
