Özgür Emrah Gürel
Tanıl Bora’nın kaleme aldığı Hasan Âli Yücel biyografisi bir müddettir geri plana itilen ve hatta unutulmuş olduğu bile söylenebilecek bir tartışmayı tekrar hatırlatması açısından değerli bir role sahip gözüküyor.(1) Cumhuriyetçilik fikri, Aydınlanma sorunu, inşa/kuruluş problemi ve Kemalizmin seküler anlatısı bu tartışmanın hayli tanıdık alt başlıklarını oluşturuyor. Nisan ayının son günlerinde tekrar bu tartışmanın bir kesimi olarak, Ayhan Aktar ve İştar Gözaydın imzalı eleştirel değerlendirmenin hem içerik hem de biçimsel bakımdan yarattığı tesir, Bora’nın çalışmasına duyulan ilgiyi yine canlandırdı.(2) Bu kısa deneme Aktar ve Gözaydın’ın metniyle ayrıntılı bir tartışmaya girmek yerine, Yücel biyografisinin içinde bir koza üzere saklanan felsefi bir kavrayışı göstermeyi hedefliyor. Aktar ve Gözaydın’ın tarih okumalarına dair kapsamlı ve bir o kadar da haklı ihtarları, Barış Özkul(3) ve Nuray Mert’in(4) denemelerinde bulabilmek mümkün. Öte yandan bu tenkit yazısı, Özkul ve Mert’in çok temas etmedikleri bir öteki noktayı, Bora’nın Yücel okumasının felsefi kökenlere ait ana izleğe ışık tutmayı hedeflemektedir. Elbette, Bora’nın çalışmalarında üstü kapalı bir halde duran bu izleğin tam manasıyla betimlenebilmesi öteki yazıların ve makalelerin konusu. Bu deneme ise yalnızca Bora’nın okumasındaki bir felsefi imkânı ortaya atmakla sonlu kalacak. O vakit tartışmamıza Murat Sevinç’in yönelttiği kritik bir soru ile başlayalım: “Cumhuriyet tarihinin en uzun süre Milli Eğitim Bakanı olmuş Hasan Âli Yücel’in ömrünü anlatmak, ne manaya geliyor?”(5)
Öncelikle Bora’nın Yücel okumasına eşlik edebilecek, onun 1998 tarihli erken periyot bir çalışmasına süratlice değinelim. ‘Türk Sağının Üç Hâli: Milliyetçilik, Muhafazakârlık, İslâmcılık’ isimli çalışmasında Bora, Türk çağdaşlaşmasının muhafazakâr sıfatlı bir çağdaşlaşma deneyimi olduğunun altını çizmekte ve bu tartışmanın detaylarıyla açılıp işlenmesi gerektiğini çekincesiz bir biçimde vurgulamaktadır.(6) Tıpkı tür bir fikri takibin Bora’nın çok daha yakın periyotta yayımlanan ‘Cereyanlar: Türkiye’de Siyasi İdeolojiler’ isimli yapıtında devam ettirildiğini görmezden gelemeyiz.(7) Demek ki Bora’nın Türk çağdaşlaşması üzerine son 25 yıldaki tezlerinde bir devamlılık ve daha da kıymetlisi bir tutarlılıktan bahsedebiliriz. Gerçekten, Bora’nın Yücel biyografisinin de tıpkı çeşit bir bakış açısıyla yazıldığı açıkça ortadadır. Hasan Âli Yücel’i Cumhuriyet’in kurucu ideolojisinden ayrık düşünmenin imkânsızlığı, yapıtın bilhassa “‘Türk Olmak Kolay Değildir’ – Milliyetçiliği”, “‘Ne Memnun Atatürk’tenim Diyene’ Kemalizmi” ve “Türk Hümanizmi” kısımlarında detaylı bir formda yorumlanmaktadır ki – çalışmanın felsefi derinliğine de en çok bu kısımlarda yaklaşmak mümkün gözükmektedir.(8) Dikkatli bir okuyucu, Bora’nın Türk çağdaşlaşmasının muhafazakâr kökenlerine ait saptamaları ve Yücel’in milliyetçiliği konusunda son yıllarda yayımlanan en kapsamlı çalışmalarından biri olarak görülebilecek Birkan’ın ‘Dünya ile Devlet Ortasında Türk Muharriri: 1930-1960’ isimli çalışmasıyla ortalıktan çekinmediğini fark edecektir.(9) O vakit Sevinç’in bahsi geçen sorusunu biraz farklı bir formda tekrar formüle edelim: Hasan Âli Yücel üzerine düşünmek, kurucu ideolojiyi anlamamız açısından neden özel bir ehemmiyete sahip olsun? Şayet Yücel, “Homo-Kemalismus” olarak tanımlanan fikir dünyasının tipik bir ikonu olarak kabul edilecekse, onun çalışmalarında Cumhuriyet’e ve Türk çağdaşlaşmasına ait felsefi bir kuram nasıl ortaya çıkabilir? Yücel’in hümanizmini kuruluş devrinin dışında yahut ötesinde okumak hakikaten mümkün olabilir mi?
Bu sorular bize Tanıl Bora’nın Yücel biyografisinin içine nüfuz eden felsefi iklimi açmak açısından fırsat veriyor. Aslında “Yücel’e karşı Yücel ile düşünmek” olarak isimlendirilebilecek bu tavrın ardında, Bora’nın Alman idealizmine ve Frankfurt Okulu temsilcilerine göz kırpan bir tutumu olduğunu argüman ediyorum. Bir öteki deyişle, Bora’nın, Yücel’in hümanizmini manaya uğraşı Alman ideolojisi içerisindeki bir geleneğinin izlerini taşımaktadır. Bu izlek sırasıyla Herder, Hegel ve Humboldt’ta vurgulandığı biçimiyle Aydınlanmanın gayesinin yalnızca otonomi değil birebir vakitte bir inşa projesi olduğuna ait düşünsel sınırı yakından izliyor. Kuruluş ve eğitim sözcüklerinin Almanca “Bildung” terimi çerçevesinde düşünüldüğünü ve bu kavramın Alman idealizmi açısından kritik bir manası olduğunu buraya şimdilik not düşmekte yarar var.(10) Yücel’in Cumhuriyet’in dilsel, kültürel ve toplumsal kuruluşundaki bu “Bildung”çu kavrayışına, Bora’nın özel bir ehemmiyet atfettiği ortadadır. İnşa fikrinin kolay bir yasal ve iktisadi kurumsallıktan ibaret olmadığının farkında olan Yücel’in cumhuriyetçiliğinin ve yurtseverliğinin ardına gizlenen kuruluşun çok katmanlı yapısı, elbette Köy Enstitüleri projesinin de kuramsal çerçevesini oluşturmaktaydı. Bu açıdan Cumhuriyet’in ilerleyen yıllarında Macit Gökberk ve Hilmi Ziya Ülken üzere düşünürlerin de bu tıp bir “kuruluş” (Bildung) fikrini ısrarla gündemde tuttuklarını unutmamamız gerekiyor.(11) Öte yandan Bora’nın Alman hermeneutik geleneği ile – bilhassa Gadamer’in felsefi soruşturmaları – ve Frankfurt Okulu’nun ikinci jenerasyonunun en kıymetli temsilcisi olan ve hermeneutik geleneği Eleştirel Teori içinde yine yorumlayan Jürgen Habermas’ın iletişimsel hareket kavramıyla yakın temasını da anmamız mecburidir.(12) Bu açıdan Yücel’in metinleri içine sıkışan “gizli Hegelciliği” çıkarmak, Bora’nın biyografik çalışmasının felsefi çabasını göstermesi açıdan kritik bir değere sahiptir. Bora’nın okumasında sıklıkla vurguladığı üzere, Yücel’in tikel ve kozmik, bir diğer deyişle kültür ve medeniyet ortasında kurmaya çalıştığı diyalektiğin erken devir Türk çağdaşlaşmasının fikir dünyasında daha ileri bir tavrı işaret ettiği gerçeği, bu eleştirel yorumlama uğraşının sahih bir göstergesi olarak kendini gösterir. Bora açısından, Yücel’in hermeneutik bir gayret olarak “ufukların kaynaşması” talebinde bulunmasında, eş deyişle ulusal olanın lakin üniversal içindeki dolayımıyla ortaya çıkabileceğini vurgulamasında, yahut “insanlık” ve “vatandaşlık” ortasında kurmaya çalıştığı rabıtada kökenleri Alman idealizmine ve eleştirel ideolojiye yaslanan bir manaya ve yorumlama uğraşını yakalamak mümkün gözükmektedir.(13)
O vakit Bora’nın Hasan Âli Yücel biyografisi okuyucusuna güya şu kritik soruları da sordurtmak eğilimindedir: Birinci olarak, Kant’ın “Aydınlanma Nedir?” makalesinin başat terimi olan olgunlaşma/sorumluluk (Mündigkeit) sıkıntısının fakat çağdaş bir ethos içerisinde ortaya çıkabileceğine ait tezi, Yücel’in çalışmalarına, konuşmalarına ve hareketlerine hiç sinmemiş midir? Yeniden, Kant’ın Aydınlanma tartışmasını “kendi aklını kullanabilme” ve “her türlü geleneği aklın mahkemesine çıkarabilme cesaretine” bağlamış olmasında ve başta Hegel ve Humboldt olmak üzere bu dönüşümün lakin seküler bir ethos içerisinde “ikinci bir doğa” olarak ortaya çıkabileceği savında, Bora’nın Yücel’in hermeneutik uğraşını takdir eden bir taraf yok mudur? Yoksa bütün sorun Yücel’i, Peker’e, Safa’ya yahut öbür muhafazakâr “Kemalist ikonlara” yakınlaştırmaktan mı ibarettir? Son olarak, Aydınlanma projesinin yurttaş ve birey ortasındaki diyalektik üzerine yükseldiği düşünülecekse, Dana Villa’nın son kitabında belirttiği üzere “‘Bildung’u olmayan rastgele bir rejim düşünülebilir mi?”(14)
Şimdi Bora’nın, üstte ana çizgileriyle yorumlamaya çalıştığımız eleştirel Alman felsefi geleneğinin izleklerini Yücel biyografisinde Türk çağdaşlaşması bağlamında nasıl yorumladığını biraz daha ayrıntılandırmaya çalışalım. Bora’nın tahminen çok örtük olarak – ki bu kapalılığın Bora’nın anlaşılmasında yarattığı yorumlama sıkıntılarını da akılda tutarak – tespit etmeye yahut tekrar yorumlamaya çalıştığı asıl mevzu kuruluş periyodu cumhuriyetçilik fikrinin normatif kaynaklarını yine tartışmaya açma isteğinde zımnidir. Elbet Cumhuriyet tarihimiz açısından bu normatif temeller epeyce cılız birtakım tezlerin ötesine geçmemekle bir arada, Cumhuriyet projesinin normatif bir eksenden külliyen kopuk olduğunu argüman etmek Bora’yı da ikna etmemiş gözüküyor. Hakikaten, Bora’ya Yücel biyografisi açısından yöneltilen en değerli tenkitlerden birisinin, onun kuruluş devri Cumhuriyet projesine kültüralist bir açıdan da olsa bir değer atfetmesi olduğu rahatça anlaşılabilir. Bu açıdan, Yücel’in Cumhuriyet’in kurucu düşünürü olarak hem sol hem de sağ cenahlarda yadsınamaz bir tartısı olan Ziya Gökalp’in düalist tezlerine karşı duruşu, Bora’nın tarih okumasının da odak noktasını oluşturuyor. “Batı’yla tıpkı göz hizasına çıkmaya duyulan arzu”, Bora’ya nazaran, Yücel’in bütünlükçü hümanizminin gerisindeki asıl kuvvettir.(15) Öyleyse, ‘Cereyanlar’ çalışmasından Hasan Ali Yücel biyografisine uzanan bu okuma pratiği Gökalpçi tezlerinin aşılmasına ve Gökalp ile hesaplaşmaya yönelik bir adım olarak görülmelidir ki, bu bile başlı başına değerli bir gayrettir.
Şayet üstte ana çizgileriyle ve çok genel olarak betimlemeye çalıştığımız felsefi izlek makul bir yorumlama uğraşı olarak anlaşılabilirse, şu üç soruyu Bora’nın metnine yöneltebiliriz. Birinci olarak, Bora’nın felsefi soruşturmasının art planında – evet hayli gizli tutulan fakat bir o kadar da ihtimamlı okuma teşebbüsünde – Gökalp’in medeniyet ve kültür ortasında yaptığı neredeyse ontolojik ayrıma ve bu ayrımın Peyami Safa, Şevket Süreyya Aydemir, Cemil Meriç, Necip Fazıl Kısakürek, Kemal Tahir ve Atilla ilhan üzere epey güçlü yeni türevlerinde – hem sol-Kemalist tezlerde hem de Milliyetçi-İslamcı yorumlarda görüleceği üzere – ortaya çıkan politik duruşa karşı farklı bir Cumhuriyetçilik anlayışının imkânlarını aramak olduğu söylenemez mi? İkincisi, “Yücel karşı Yücel ile düşünmek”, Türk çağdaşlaşması açısından epey sığlaşan okuma teşebbüslerinin ötesine geçen bir gayret olarak anlaşılamaz mı? Üçüncü ve son olarak, bu yazının hudutlarını aşmakla birlikte Yücel’den Bora’ya uzanan ve elbette bu iki özel hümanist yurttaş müellifin ortasında isimleri anılabilecek farklı düşünürleri kapsayan yeni bir Cumhuriyet okumasını eleştirel ideolojinin imkanları içinde tekrar yorumlamak bizleri bekleyen düşünsel bir vazife olamaz mı?(16) Tanıl Bora’nın Yücel biyografisini bu gözlerle tekrar okumak bile, cumhuriyetçiliğin felsefi iklimini tekrar kıymetlendirmek ismine yeni bir yorum ihtimalini mümkün kılıyor. Elbette ihtimamlı ve anlamaya hassas gözler açısından.
Murat Sevinç’in Bora’nın çalışmasına ait bir öbür müşahedesinin altını kalın çizgilerle çizerek bitirelim bu tenkit yazımızı: “Herkesin öbür herkesi, fırsat bulabildiği her mecrada değersizleştirmeyi beceri gördüğü gönümüzde, çok kıymetli bir tarihi kişiliğin sevap ve günahlarıyla, lakin nihayetinde bir ‘insan’ olduğu göz arkası edilmeden anlatabilmesinin, ayrıyeten, çok kıymetli ve öğretici, eğitici bir ‘tutum’ olduğu kanısındayım.”(17) Ne kadar yerinde ve değerli tespitler! Elbette Aktar ve Gözaydın’ın Bora okumasının giderek sığlaşan tenkit anlayışımız düşünüldüğü vakit çok değerli bir tarafı var. Öte yandan bu eleştirel yazının içine ustalıkla yerleştirilmiş olan bir okuma pratiğinin, Sevinç’in tam da “değersizleştirme” olarak işaret ettiği halin açık bir uzantısı olduğunu da söylememiz gerekiyor. Elbette, Bora’nın biyografisinin yapı-söküme tabi tutulması bedelli bir efordur; yalnız Bora’nın “Kemalizmin mitlerine can suyu taşıdığı” argümanıyla başlayıp, Meclis zabıtlarının “zahmet edilip incelenmediği” ikazıyla devam eden ve son kertede müellifin, “Birikim Dergisi’nin Ankaralı temsilcisi olarak taşralı bir Romantizmine yöneldiği” savıyla sonlandırılan bu tenkidin, Aktar ve Gözaydın’ın felsefi olarak hayli önemsedikleri Aydınlanma geleneğinin karşılıklı bağlantı sorunuyla nasıl bir arada yürütülebileceğini anlamak hiç de kolay değil. Cumhuriyetin kendi dışında bir “öteki”ni duymadığını argüman eden müelliflerin, bir “öteki” olarak metne gösterdikleri bu özel “şiddet” anlaşılması tuhaf bir çıkmaza sürüklemiyor mu bizleri? Müelliflerin hedeflediği tipten bir eleştirel yapı-sökümün nasıl bir normatif çerçeve talep ettiğine – tenkidin bu kadar kapsamlı yazıldığı düşünülürse – ait sessizlikleri ise yalnızca bir hermeneutik özensizliğin sonucu mudur?
Bu yazıyı Jürgen Habermas’ın yaklaşık kırk yıl evvel, 1980 yılında Adorno Mükafatı konuşmasındaki bir ikazıyla bitirelim. Habermas açısından postmodern tenkidin temel sorunu her keresinde iktidar ve tahakküm münasebetlerini ortaya çıkarabilmesindeki gücünde aranamaz, bilakis problem bu tenkidin en nihayetinde bir “normatif” önceliğinin olup olmamasına ait felsefi bir tutumdur. Bu halin noksanlığı eleştirmeni daha az liberal yahut cumhuriyetçi yapmaz, yalnızca “mandarin bir muhafazakârlığının” kucağına iter.(18) Bir öbür deyişle, postmodern tenkidin temel noksanlığı kendi kaçınılmaz kozmikliğini kabul etmek istemeyen normatif körlüğünde kapalıdır ki, işte tam da bu felsefi kavrayış onu politik olarak muhafazakârlaştırır. Habermas’ın bu kıymetli ihtarıyla bir arada düşünüldüğüne, Bora’nın Türkiye kaidelerinde epey riskli sayılabilecek bir alana tekrar yönelmesi ve Türk çağdaşlaşması üzerine yürütülen tartışmayı genişletmek istemesi, cumhuriyetçilik fikrini Ziya Gökalp-Necip Fazıl bağlamına sıkıştıran okumaların ötesine uzanabilmek açısından değerlidir. Bugün artık temel sorunumuz Cumhuriyet’in kuruluşunda rol almış şahsiyetlerin “sadece ikbal peşinde koştuğunu” argüman ederek küçümsenmesi ve değersizleştirilmesi değil, tersine inşa devrinde farklı münasebetlerle üstü kapatılan normatif imkânları yine soruşturmaya açmaktır. “Yücel karşı Yücel ile birlikte düşünmek” fakat bu cins bir okuma inceliğinin sonucu olabilir; yani hermeneutik ve eleştirel bir yorumun ürünü!(19)
- Tanıl Bora, Hasan Âli Yücel (İstanbul: Bağlantı Yayınları, 2021).
- Ayhan Aktar – İştar Gözaydın, “‘Homo Kemalismus’ olarak Hasan Âli Yücel: Bir kıymetlendirme – 1. Kısım, 29 Nisan 2021; 2. Kısım, 3 Mayıs 2021. K24
- Barış Özkul, “Hasan Âli Yücel’den ‘Kemalist ikon yaratmak?” 10 Mayıs 2021, K24.
- Nuray Mert, “Tarih Savaşları: Hasan Âli Yücel”, 19 Mayıs 2021, K24.
- Murat Sevinç, “Hasan Âli Yücel, kimdi?” 2 Mart 2021, Gazete Duvar.
- Tanıl Bora, Türk Sağının Üç Hâli: Milliyetçili, Muhafazakârlık, İslâmcılık, 9. Baskı (İstanbul: İrtibat Yayınları, 2015), ss. 72-73.
- Tanıl Bora, Cereyanlar: Türkiye’de Siyasi İdeolojiler (İstanbul, Bağlantı Yayınları, 2017), ss. 129-153.
- Tanıl Bora, Hasan Âli Yücel, ss. 95-153; 189-222; 289-307.
- Tanıl Bora, Hasan Âli Yücel, s. 153. Ayrıyeten bkz. Tuncay Birkan, Dünya ile Devlet Ortasında Türk Muharriri: 1930-1960 (İstanbul: Metis Yayınları, 2019), ss. 282-288.
- Son devirde bu bahisteki detaylı bir çalışma için bkz. Frederick C. Beiser, Aydınlanma, İhtilal ve Romantizm: Çağdaş Alman Politik niyetinin Doğuşu 1790-1800, çev. Aslı Önal (İstanbul: Detay Yayınları, 2018).
- Fikir verici iki metin için bkz. Macit Gökberk, Kant ve Herder’in Tarih Anlayışları, 2. Baskı (İstanbul: YKY Yayınları, 2019), ss. 128-134 ve Hilmi Ziya Ülken, Türkiye’de Çağdaş Fikir Tarihi, 11. Baskı (İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2014), ss. 643-731.
- Bu noktada Bora’nın, Mithat Sancar ile birlikte Jürgen Habermas’ın Kamusallığın Yapısal Dönüşümü (İstanbul: Bağlantı Yayınları, 1997) isimli çalışmasının tercümanı olduğunu ve Habermas’ın son otuz yıldaki politik metinlerini kendi çalışmalarında yakından takip ettiğinin altını çizmek gerekir.
- Tanıl Bora, Hasan Âli Yücel, ss. 291-299.
- Dana Villa, Teachers of The People: Political Education in Rousseau, Hegel, Tocqueville and Mill (Chicago: The University of Chicago Press, 2017), s. 19.
- Tanıl Bora, Hasan Âli Yücel, ss. 297-298.
- Bu sorulara verilebilecek kısmi cevapları, Anıl Mert Özsoy’un Tanıl Bora ile Yücel biyografisi üzerine yaptığı söyleşide bulabiliriz. Bkz. “Tanıl Bora: Hasan Âli Yücel’in yürüttüğü kültür siyaseti, modernist bir milliyetçiliğin güdümündeydi.” 19 Şubat 2021, Gazete Duvar.
- Murat Sevinç, “Hasan Âli Yücel, kimdi?” 2 Mart 2021, Gazete Duvar.
- Jürgen Habermas, “Modernity: An Unfinished Project”, Habermas and the Unfinished Project of Modernity: Critical Essays on The Philosophical Discourse of Modernity, der. Maurizio Passerin d’Entreves & Seyla Benhabib (Cambridge, Mass: The MIT Press, 1997), ss. 53-54.
- Eleştiri ve sorularıyla bu metnin açılmasına yardımcı olan Kurtuluş Cengiz’e teşekkür ederim.
