Şiirin oluşma, yazılma sürecinde bir an vardır. Şimşeğin çaktığı ya da yıldızın parladığı o an, şairi de, şiiri de aşan bir tıp sarhoşluk hali olarak tanımlanabilecek bir vakit aralığıdır. O anın şiir için değeri, vakit aralığı olarak uzunluğu ya da kısalığından çok, yaşanan tecrübenin yoğunluğundan ileri gelir. Bu süreç, şiirin hem biçemsel hem de biçimsel yapısını tesirler. Sonuçta, o anda gerçekleşen kelama içkin şuur kayması, lisan sapması, gerçeklik kaybı, zihin sürçmesi, ruh üşümesinin açtığı izden yol alır şiir. Hassaslığı, farkındalığı, samimiyeti, doğallığı şiirselliğe, şairaneliğe heba etmeyen şiirlerin birçoklarında bu, şiirin yıldızının parladığı anın müsaadeden kelam edilebilir. Kastedilen anın kaydını tutan izler, tıpkı vakitte şiirde tepe noktasının yoğunluğunu da oluşturur.
Çoğu şiirde tepe yoktur. Zira birçok şiirde kelamını ettiğimiz o sarhoşluk anı kelam konusu değildir.
Uzun süre çalışılmış, “bir tıp akademik makale gibi” şiirler de okuyoruz bir müddettir. Çalışılmış, emek harcanmış ve sonuçta kotarılmış şiirler bunlar. Bu halleriyle elbette birer üründürler. Fakat sanat alanında “ürünün” bir de “yapıt” olması gerekir. Her eserin yapıt olamaması diye de bir şey var. Bu tıp şiirler yapıt olmayanlar sınıfında yer alıyor. Eser olarak kusursuzlar, lakin o kadar. Sorun da bu: Eserin kusuru, genel geçer estetik ölçütlere nazaran kusursuz oluşundan ileri geliyor. Halbuki yapıt, kendi ölçütleriyle, kendi bedelleriyle vardır. Yerleşik algıya, beğeniye açık ya da örtük meydan okur.
Diyeceğimiz, şiirin çok çalışılmış olması ortaya bir eser çıkarıyor lakin birçok vakit şiir olarak yapıt çıkarmıyor. O nedenle yapıt olamayan, eser olarak kalan ve “akademik makale gibi” yazılan şiirlerde, o sarhoşlukla oluşan tepe ve şiir yoğunluğu eksik kalıyor.
Şairin ne yazacağına, nasıl yazacağına karar verecek olan okur değildir elbette. Şairin okur karşısındaki tutumuna ait Puşkin’in şiiri meşhurdur. “Şaire” başlıklı şiiri hatırlayalım:
Ey şair! Kıymet verme sevgisine sen halkın
Tez geçer gürültüsü zafer övgülerinin;
Aptalın yargısına, soğuk kalabalığın
Gülüşüne de boş ver, aldırışsız ol, sakin.
Sen çarsın: Yalnız yaşa. Yürü özgür yolunda
Özgür akıl nereye götürüyorsa seni.
Yetiştir emeğinin sevgili meyvesini,
Ödül beklemeksizin soylu gayretlerine.
Ödül sendedir, zira en aziz yargıç sensin;
Ürününe en titiz bedel biçebilensin,
Ey güç beğenir usta, sen ondan hoşnut musun?
Hoşnutsan, kalabalık varsın küfretsin sana,
Tükürsün ateşinin tutuştuğu mihraba,
Şımarık bir inatla rahleni sarsıp dursun.
Ataol Behramoğlu’nun Türkçeye çevirdiği şiirde Puşkin’in halk dediği, bilhassa günümüzde okurdan öteki kim olabilir? Şiir yılların, hatta yüzyılların öncesinden şaire, okur karşısında bir tıp cüret aşısı üzeredir. Şunu da söyleyelim: Günümüzde, şairle okur ortasında Puşkin’in lisana getirdiği sertlikte ve büyüklükte bir çatışmadan kelam etmek mümkün değil. Bugünkü şartlarda, daha çok okur, şairin yazdığını okur. Ancak şairin elbette şunu, özellikle dikkate alması gerekir: Şair için şiir mi, şöhret mi üzere bir ikilem yoktur. Okur, şairin yazmadığını da okur. Şairin yazmadığını okuması, şaire ne yazması gerektiği konusunda ileti değildir. Ancak şairin neyi eksik bıraktığına, neyi görmezden geldiğine, neye karşı duyarsız kaldığına dikkat çeker. Bir epey geniş, uzun ve tartışmalı bu mevzuyu başlangıç noktasında bırakalım. Bu yazının asıl değinisine, Mazlum Mengüç’ün (1993), İthaki’den çıkan ilk kitabı ‘O Olmak’a gelelim.
“Neyi kaybettiğini bilenlere” ithaf edilmiş, iki kısım ve seksen sayfadan oluşan kitabın birinci şiiri “Başa Alma Teknikleri” ismini taşıyor. Şiirden bir betik okuyalım:
beklemeyi başa alalım, dünyayı başa vaktiniz varsa kalbi başa alalım
bizi kötü benzettiler zira, kırılmış şeyin sesine benzettiler
güzel, dediler o denli olur, o’nla olur, o olmaya benzettiler
o olmayı başa alalım, başlamayı başa, ısırmayı başa alalım
Allah’ı bile (“olmazsa başlamayı başa, kalp atmayı başa, allahı başa” dizesi) başa alma gerekliliğinden kelam eden şiirde, başa alma, baştan başlama, yeni beyaz sayfa açma zorunluluğuna yönelik vurgu dikkat çekiyor. Şiirden anlaşılan, şairin dünyanın, hayatın, toplumun, tarihin açtığı varlığın, varoluşun taşıdığı kimi ezeli yaraların güzelleşmesi, acıların geçmese bile hafiflemesi, yüzleşme için, hesapların hakkıyla kapanması için önerisi başa alma, beyaz sayfa açma seçeneği oluyor. Öte yandan, başa almak birebir şeyleri tekrarlama ihtimalini de içerir. Şiirin başa alma teklifi günah çıkart, tövbe et, beyaz sayfa aç ve devam et denilecek şekilde değil tahminen. Fakat şiirin üstüne düşen dinî retoriğin gölgesindeki telaffuzun de dikkat çektiğini belirtmek isteriz.
Kitabın ismine dönelim. ‘O Olmak’ın direkt ve çağrışımlar aracılığıyla bize ne söylüyor olabileceği üzerine düşünmenin de yorum açısından açımlayıcı katkıları olabilir. Öyleyse soralım kimdir o, nedir o olmak? Olan ben değil, sen değil, o… Öyleyse ‘O Olmak’tan kastedilen “öteki olmak” olabilir mi? Nasıl yorumlayalım? Bir soru daha: Sanki ‘O Olmak’ durumla mı ilgili, yoksa bu isteği mi lisana getiriyor? Şair bize kitabın ismindeki mana ve çağrışımlarla o olmanın, o olmuş olmanın, yani ötekinin, ötekileşmiş olanın şiirlerini okuyacağımızı ima ediyor olabilir mi? Mana ya da açıklama açısından gri bölgedeyiz. Mana dalgalanması çağrışımsal aralığın genişliğiyle de ilgili. Şiir için, özellikle İkinci Yeni şiirinden sonra, genel olarak geçerli bir niteliktir bu aslında; şiirde mana dalgalanır. “Olmak Kolay Şey Biraz da” başlıklı şiirden üçüncü betiği aktaralım:
ölebiliriz, inan buna
dedem mesela çabucak öldü radyolu bahçesiyle
üç mesken on tarla hisse etti anneme verem düştü
seksen yılı bir tülle koyun gömdüler inanamadım inanır mısın
yavaştan alını yaşamak
kusku apartmanlardan birlikleni aile
iken şimdi bir fikr-i tomurcuk ben
annem görmüş istemiş
çocuğa bakarak birebirimi yapmışlar inanamadım inanır mısın
Bazı şiirlerde şairler söylenirler, birtakım şiirlerde anlatırlar. Mazlum Mengüç, kelamı ve lisanı, söylenmekle anlatmak ortasında gidip gelen bir sarkaç üzere kullanıyor. Pekala şair söylenirken ya da anlatırken neyi, niye ve nasıl lisana getiriyor? Birebir vakitte, her metin için geçerliliği olan sorular bunlar. Okurun merakını kışkırtan ve karşılığını bulamadan yakasını kurtaramayacağı sorular…
Mengüç söylenirken de, anlatırken de sokak lisanına başvuruyor. Sokağın lisanının iki alanından yararlanıyor. Kısaca şematize edecek olursak; sokak lisanının kastettiğimiz iki alanını lisan bozukluğu ve ağız bozukluğu olarak tanımlayabiliriz. Lisan bozukluğu dediğimiz kullanımda daha çok mahallî söyleyişten kaynaklanan fonetik sapmalar vb. kelam konusuyken ağız bozukluğunda argo, özellikle eril cinsellik ve şiddet içeren argo anlatımda ve sözde ön plana çıkıyor.
Kitaptaki şiirlerde, birinci kısımda dilsel tercih lisan bozukluğundan yana, ikinci kısımdaysa ağız bozukluğu ağır basıyor üzere. Mengüç’ün, lisanın bozukluğunu konformizmi, ağız bozukluğunu tabuları eleştirmek için kullandığı yorumu da yapılabilir. “Mikail Gitme Yağdursana” şiirinden sondan bir evvelki betiği okuyalım:
suyu, sabuna dokunmadan nasıl burun toprak yav bi daa yapsana
şimdi bu güneş senin adamın değil mi
ay da şubat da şu spiker de hatta
istesen taş üstünde taş komazsın doğru mu
şu dağı bi oynats… oha yav skille bak
segeka var mı değişeni 10bin denetimi falan
bi çeşit versene mikail siyanür kıtlayım
dağım kurtulayım ki oksijen hatırlayım
hevam olur nolur bi’şıklatayım japonya
bi şıklatayım kasım iki
öyle bi’şıklatayım ki yari mezarından
Mazlum Mengüç’ün kitabındaki şiirlerine bağlı kalarak söyleyecek olursak, öfkeli bir şair olduğu anlaşılıyor. Açık söyleyelim, bu coğrafyada Kürt olup da öfkeli olmamak mümkün mü? Birinci kısımdaki şiirlerde daha denetimli bir öfkeden kelam edilebilir. Yer yer ironik telaffuzun de takviyesiyle, öfkenin mizah aracılığıyla yumuşatılması sağlanıyor. Toplumsala ait değişik alanlarla, hususlarla ilgili tenkit bu haliyle maksadına ulaşıyor diyebiliriz. Alıntımız “Senaryodan Kesilen Ezilen” başlıklı şiirden:
biz arkadaşımla toplum sevmediğimiz için polis sevmiyoruz
düşündük, kabahat olur mu? olur. düşünce kabahatleri denir teceka üççüzbir
arkadaşım muz mu dedi cumhuriyet ya hukuk değil mi bu devleti
babam emeklisi de annem cumartesisi değil mi
hakkın rahmeti bilmeyen uzak kıyılar o ecnebi kimseler
orlar yeşil bir vadidir
valla kabul edelim artık hak da istemiyor demek ki
demek ki o da pişman insan icad ettiğinden
İkinci kısımdaki şiirlerde cinsel şiddet içerikli eril lisan ve argoya eşlik eden öfke, bu haliyle güya biraz anlamsızlaşıyor. Erkek cinsel argosunun sık kullanılan söyleyişlerinin şiirde yer alması biraz ergen özne özentisi izlenimi veriyor. Doğrusu şiirde de bir katkı sağlamıyor. Neyse ki şiirlerin tamamına yaygın bir tavır değil bu. “Hepimize Teşekkür Ediyor Üzgünü” şiirinden bir kısım paylaşalım:
seni de ne yoruyor mu?
seni de nasılsın, naptınız, olmadı mı
hayırlısı oluyor ve nasılsa geçiyor mu orda da?
cilatinini çıkarmadan
poşetini çıkarmadan
sesini çıkarmadan
bunlara biliyorsun artık, yüzün gülümser sallamalısın, kafayı yani
Şairler yel değirmenleriyle değil, yel değirmenlerinin bir modülü olduğu düzenle savaşırlar. Don Kişot, şair ruhlu bir şövalyeydi. Atını yel değirmenlerinin üstüne sürerken aslında şövalyeliğin ve onun temsil ettiği feodal sistemin, Ortaçağ’ın üstüne sürüyordu. Ayrıyeten şairinin tarihi şuurdan mahrum olarak şiir yazması, yazdıklarını okutması ve vaktin imtihanından geçmesi çok da mümkün görünmüyor.
Şiirin eser ya da yapıt olması konusunda şunu da not düşmüş olalım. Şairin, koltuğunun altına karpuz değil; şiirin tecrübesini, bilgisini, birikimini sıkıştırmasıdır kıymetli olan. Mengüç şiir bilgisi, birikimiyle de dikkat çekiyor.
Mengüç, farkındadır elbette, bundan sonra yazacağı şiirlerde kelam ettikleri kadar göz gerisi ettiklerinden de sorumlu tutulması ihtimali yüksek görünüyor.
‘O Olmak’ın okuyanı, üzerinde düşünmeye yönelten bir “ilk kitap” olarak dikkat çektiğinin altını çizmek isteriz.
