Suat Hayri Küçük
Lanetlenmeyi göze almadan sınıf çabası veremezsin!
–Başaran Aksu
“Izdırabı görünür kılan Goya’nın ışığı, yerin imkânı olan karanlığın eşiğine dadanan beyaz terördür” dedi bayan. “Fikrinin gölgesinde uluyan yabanî, içinde kâinatın çınladığı vaktin hudut olan görünüşler, bir reddiye olan çöl ve Rothko’nun renkli körlüğü” dedi adam. Konuşuldu bunlar, susuldu başkaları… Ve sonra bayan, “Senin var olman tuhaf” dedi adama. “Oysa senin bir fotoğraf olman kaçınılmazdı” dedi adam, bayana.
Munch’un Çığlık’ı gelir bulur seni; ve ancak Rjevskaya’nın Müzik’ini duymak için resme kanman gerekir…
“Nasıl bir düştür ki insan? Nasıl bir yenilik, başkalık, ne tıp bir canavar, nasıl bir karmaşa; ne cins bir paradoks abidesi, nasıl bir ifrat! Her şeyin embesil yargıcı; hem belirsizlik, gaflet çukuru hem gerçeğin hükümdarı; hem ıskartası hem de şanı evrenin” diyen Blaise Pascal’dan el alarak şunu söylemek mümkün olmuştur: “Öfke, insan haysiyetini hiçe sayan ataklar karşısında gazaptır, bizim dik duruşumuzdur. Nefret soluktur, depresiftir, korkaktır, içten içe kendini yiyip bitirendir. Öfke açıktır, insanın yüzünü soldurmaz, kızartır. Öfke, rüzgâra bir ihtar fırlatır. Öfke, fırsatçı değildir; bir anda kendi çıkarının bilakis hareket edebilir. Bu yüzden ulu şeylerle akrabadır.”
Bilmek, yapmak ve olmak… Filozof oluş, sanatçı oluş ve âşık oluş… Varlığı, ömrü ve kendini bilmek… Sanat, ideoloji ve aşk… Eser, yapıt ya da iş olarak sanat. Bilgi, aksiyon ve hâl olarak ideoloji. Olmak, yapmak ve kudret olarak aşk… Tüm bunların her biri başkalarıyla bağlantısı içinde kendi olabilmekte zira sanat ve mana ilişkiseldir. Dünyayı genişleten, hayatı devindiren ve bilgiyi somutlayan sanat; var olanı yadırgayan, eksiği yük bilen, akışları/oluşları kavrayan ideoloji; üzüntü kalelerine meydan okuyan, hayatı olumlayan ve vücudu deride çınlayan âşık…
Fırtınanın ortasında, kör edici sisle kaplı dağ geçidinde duruyoruz. Kimi vakit aldatıcı olabilecek yollar görür üzere oluyoruz. Yerimizden kıpırdamadan durursak donarak ölürüz. Yanlış yola saparsak parçalanırız. Gerçek bir yol var mı, bunu kesin olarak bilmiyoruz… Objesi soğuk karanlığa gömülü dileğin, kusursuz boşluğun, radikal bir ihtiyatla salgılanan perspektifin ve de paradoksun mırıltısı aşikârdır: Bilimin ufku sanatın eşiğidir, bilmenin yetmediği yerde başlar sanat. Emek somutlar arzuyu, kıymeti ve manası; mıhlar soyutun kalbine. Estetiğin sanata tırmanışındaki emeğin bir dinlenme anına muhtaçtır yüzey. Güzel, arzulanır ve pürüzsüz çevrimde kesik bir baş üzere kanar emek. Fark, iki şey ortasındaki benzersizlik/mesafe değildir; fark, içrektir oluşun başkalığına. İki benzemezin oluşunun kıvrıldığı boşluğu/dışarıyı mümkün kılar. İnsan ortada kalan değildir, insan aradalıktır. İsteği uzaklıkla doludur; gözüyle dokunduğu uzaklarda, bir şeylere çarpar üzere düşünür. Harfsiz sözlerle konuşur, ses duvarını aşan müziktir resmi, çölü tamamlayan seraptır. Kendi doruğuna adanmış bir vücuttur, taşların eriyiğinde yeri salgılar, gizil bir baş dönmesidir… Kavram’ın beşiği olan imge ile şey’in cesedi olan simge ortasında, başlangıcı kökenden önceye ilişkin olanın sanatıdır, estetik çölde bakışı yaşama iade edecek olan. Eti kırbaçlayan bu lisan, deride şaklayan yapıt olma isteğini yontuyor. Varlık taşması olarak her sözcük vücuda bir dokunuştur; ya aklın ağrısını tenin şenliğinde unutur ya da lisanın şehvetini tenin sızısında susturur.
Kuvvet, hayatı sürdürme kapasitesidir ve ölçülemez. Yapabildiğimden azı değilim zira varlığım kuvvetimdir ve bu benim oluş hâlinde gerçekliğimdir.
Bachelardca söylersek: “Bir poetik hayal, getirdiği yenilikle dilsel aktifliği bütünüyle sarsar. Poetik hayal bizi, konuşan varlığın kökenine götürür.” Tabirini bulmuş bir sanat, her türlü gelecek niyetini dışlar; kendini yeni yetkinlik olarak zorbaca dayatır. Memnunluk değil, sevinç bizimkisi, tekrar ve ilânihaye yine oluşmak için. Hem aslında Rilke söylemişti: “Mutluluk sökün edip gelir insanlara, memnunluk yazgıdır. Sevinciyse, beşerler kendi çoğaltır içlerinde. Sevinç, kalpte bir hoş mevsimdir, basitçesi. Sevinç, insanların güç yetirebildiğinin azamisi.”
Sanatın nedeni oluşundadır. Ressam, bildiğini değil, bilmek istediğini resmeder. An sürüsü değildir vakit. Köksüzdür. Köksüzdür köken ve ideolojidir kendi bilgisini aşan. Aşırılık kökende değil, başlangıçtadır, şimdi icat edilmemiş bir biçimin içinde. Bu bir tefekkür akrobasisidir, bir şeylere çarpar üzere düşünmenin itiliminde. Niyet, bir tutarsızlık tabanı üzerinde bina edilirken, şimdinin kafesi yani vaktin yükü olarak gelecek, kanıyı kendinden uzağa süren aralık ve daimi bir belirsizlikte kazılı olanın sanatı, filozofun aletleriyle işaretlenmiştir. Fikrin tansiyonu olarak dilek, tıpkı bir delik olarak beliren kutsala öykünen aşkınlığa ve içrek olanın üzerine çullanan gerçekliğe reddiyedir. İştah kuyusunu hevesle dolduramazsın. Uğuldayan boşluğun sustuğu olur sanat; tabandaki tortudur sanatçı, yerini bir boşluğa bırakmanın lisanıyla kanar ideolojiye…
“Sanatın yalnızca elverişli toplumsal ortamlarda ve kültürel şartlarda gelişebileceğini belirterek başlayalım ama sanat, bir saygınlık sertifikası üzere kültürlere sunulan bir şey değildir. Aslında, biri birey başkası toplum olmak üzere iki zıt kutup ortasında gerçek vakitte sıçrayan bir kıvılcım üzeredir. Kişisel tabir, toplumsal açıdan geçerli bir sembol yahut mittir.”
Anlamın hududunda beliren sanat, sanata indirgenemez olanı görünür kılar. Tarihsiz sanat kıssa salgılamıyor artık; öyküye sığınıyor, öykünün görünümü olmaya teşne. “Sanatın sonunun sanatı”, bu hâliyle ne cinsten bir kıssa anlatırsa anlatsın, ideolojinin en kısa gölgesinde zuhur etse dahi, kıssanın kudretsiz bir kuvveti olmaktan öteye sarkamıyor. Hakikati aşındırmak olan sanat, aşınan bir anlatının parodisi oluyor. Bilmenin yetmediği yerde başlayan ve merkezinde sanatsal olmayan bir şeyin itilimiyle devinen sanat, daha kıssanın başında, sanat oluşun hikmetinden mahrum kalıyor. Sanat anlatıya rücu ettikçe, başladığı yeri, yani bilmenin yettiği eşiği tavaf ediyor. Yüzeyin ve formun adımlanmasının gereksizliği ve hatta imkânsızlığında “eser”le karşılaşanlar, dikey eksenin ufuksuzluğunda bina edilen telaffuz coğrafyasını yurt ediniyor ve sanat oluşun patikalarını ıskalıyor.
“Bir aksiyona gücünü doldurmaktan ibaret olan her şey sevinçtir. Bir aksiyona gücünü doldurmak, harekete gücünü gerçekleştirmek, harekete gücünün doldurulmasını sağlamak… Sevinç, her vakit olduğu şey olmaktan alınan keyiftir, her neredeyse oraya erişmiş olmaktan duyulan haz. Üzüntü ise, hakikat ya da yanlış, muktedir olduğuma inandığım bir harekete gücünden koparıldığımda ortaya çıkar. Şartların müsaade vermemesi, yasaklanması vs. Ve bütün acıların bir iktidarın benim üzerimdeki tesiri olduğunu söylemek gerekir. Bir şeyin aksiyona gücünün gerçekleşmesi her vakit yeterlidir, der Spinoza. Berbat harekete gücü yoktur; makus olan, aksiyona gücünün en alt derecede olmasıdır ve bu da her durumda tekrar de bir aksiyona gücüdür. Bu durumda kötülük nedir? Kötülük, bir kişinin yapabileceği bir şeyi yapmasını, aksiyona gücünü gerçekleştirmesini engellemektir. Makus aksiyona gücü değil, berbat iktidarlar vardır. Zira iktidar kendisine tabi olanları hep aksiyona güçlerinden ayırır. Rahipler, yargıçlar, psikanalistler vs. bunların hepsi onlara tabi olanları yapabileceklerinden koparan, onların harekete güçlerini gerçekleştirmelerini engelleyen bir iktidarı paylaşırlar. İktidar ebediyen, aksiyona güçlerinin gerçekleştirilmesini önleyen bir pürüzdür.”
Sanat objesini hoş kılan “vahşi oluş”, tiksinme ile büyülenme ortasındaki arayı silebilir. Sanat, varlığın sonudur; hayat, bu hududun ihlalidir. Bildiğin şeye tutunma; bas üstüne, sark, savur, kendini bildik olmayan müsabakalara; aç kendini şimdi var olmayana. Etkilenme kapasitesi, sevme yetisinin menzilini/kudretini salgılamakta…
Emek somutlar; arzuyu, pahası ve manası mıhlar soyutun kalbinde. Estetiğin sanata tırmanışındaki emeğin bir dinlenme anına muhtaçtır yüzeyin sanatsal dipsizliği. Metaların beğenilen, arzulanır ve pürüzsüz çevriminde kesik bir baş üzere kanar emek. Bu, krizdir; yeni berbat günlerin acil sanatıdır…
