Dag Solstad, bireylerin günümüzde yaşadığı iç dertlerini ve etrafıyla kurduğu ya da kuramadığı bağlantısı, romanlarıyla anlatan bir müellif. Örneğin ‘Mahcubiyet ve Haysiyet’te, bir sabah hayatını ve hareketlerini sorgulamaya başlayan Elias Rukla’la tanıştırmıştı bizi Solstad.
Daha önce düşünmedikleri, bir anda duvar üzere karşısına dikilen Rukla, evliliğini de didiklemeye başlamıştı ve toplum içinde kendisini çok farklı noktalara götüren sıkıntılarla yüzleşmişti.
Solstad’ın bir öbür karakteri, ‘Lise Öğretmeni Pedersen’in Ülkemize Musallat Olan Büyük Siyasi Uyanışa Dair Anlatısı’ndaki Knut Pedersen’di. Muharrir, Knut Hamsun’a gönderme yaparcasına kurguladığı bu romanda, Norveç’in ekonomik ve toplumsal bağlamdaki tenkidine girişen Pedersen aracılığıyla yöneticilerin vasat zekâsına karşı halk içindeki parlak şahısların ülkeyi ayakta tuttuğunu söylerken keskin bir kapitalizm tenkidine yöneliyor ve 1968’in coğrafyadaki tesirini anlatıyordu.
Solstad, Pedersen’in hem okulda hem de okul dışında verdiği gayret üzerine kurduğu romanda, siyasi tarih anlatısına edebi yollardan geçerek ulaşmış, “devrimci mitoloji” ve “devrim pratiği” ortasındaki farkların ya da tansiyonun, kuzey ülkelerindeki hâlini yansıtmıştı.
Solstad’ın bir öbür roman karakteri Singer’di: Ömrü, yeni başlangıçlardan oluşan, toplum içinde gittikçe değersizleştiğini hisseden, yalnızlaşıp kendisine ve diğerlerine yabancılaşan Singer, senelerce halının altına süpürdükleriyle yüzleşmişti: Olanlar ve olasılıklar ortasında kalan; “huzursuzluk, baş karışıklığı, kişisizlik ve hızla vazgeçtiği planlarla” örülü olduğunu söylediği hayatında, utanma kaygısından mustarip formda ilerlemeye çalışıyordu. Bir manada kendisinde kilitli kalmıştı ve dışa yanlışsız açılan kapıyı çekerek oradan çıkmaya uğraşıyordu.
Solstad’ın karakterleri; politik tartışmalara girip karşılaştığı saçmalıklara isyan etse de günün sonunda derin bir buhrana düşüp kendisini kimi vakit absürt sorgulama ve hengamelerin ortasında buluyor ve zihninde varoluşçu sorular dolanıyor. ‘Profesör Andersen’in Gecesi’nde de bu türlü bir karakterle karşılaşıyoruz.
SAKİN BİR NOEL AKŞAMI
Pål Andersen, etrafınca hürmet duyulan ve altmışına yaklaşmış bir edebiyat profesörü. Kendi hâlinde ve sessiz sakin bir ömrü var. Tek başına geçirdiği bir Noel gecesinde, gözü televizyondaki programlara ve kurduğu sofraya takılıyor. Salonun bir tarafında ise Noel ağacı ve onun altında yeğenlerinden gelen ikramlar bulunuyor. Nostaljik kareler de uğraşı: Eski aile sofraları, cümbüşler, yemekler ve yemek tarifleri…
Andersen, dingin Noel akşamında, eskinin hareketli sofralarından kalma anılarla yemeğini yerken gecenin manasını ve ehemmiyetini düşünüyor: “Ruhunda dinî olmasa da toplumsal bir huzur duyuyordu. Kendisi için hiçbir mana taşımayan bu toplumsal kaynaklı Noel ritüellerine hürmetle boyun eğmekten zevk alıyordu. Aslında Noel’i kutlamayabilirdi, ne de olsa yalnız yaşıyordu, bu âdetlere derinden ve samimi hislerle bağlı değildi, Noel ağacını süslemese de olurdu, nasılsa ziyaretine gelecek ve konutta Noel ağacı bulunmamasına reaksiyon gösterecek kimsesi yoktu, hatta tam bilakis, gelmesi beklenen ziyaretçiler salonunda kocaman bir ağaç, uzunluğundan bile büyük bir Noel ağacı görünce hayretler içinde kalabilirdi, bu vesileyle zavallı şahsına yöneltilecek latifeleri düşünüp daha şimdiden sızlanmaya başlayabilirdi, bunları aklından geçirince bir gülme tuttu.”
Profesör Andersen’in Gecesi, Dag Solstad, Mütercim: Banu Gürsaler Syvertsen, 112 syf., Yapı Kredi Yayınları, 2021.
Geleneklere duyarsızlaştığı ve bu manada kendisiyle eğlenebildiği bir vakit dilimi hâline geliyor o Noel gecesi.
Apartman dairelerinde toplanıp yeni yıla, Hıristiyan âdetlerine dayanarak tarihi ve dini manalar katanları gözlemleyen Andersen, bu sırada izlediklerinin dışında kalan pencerelerden birindeki bayanı ve onu boğan kişiyi fark ediyor. Derhal telefona yönelse de bir türlü polisi arayamıyor zira orada olup biteni merak ediyor. Solstad, Andersen’in basiretinin bağlandığını sezdirse de şuurlu bir tercih yaparak olayı seyrettiğini de gösteriyor bize. Münasebetiyle ortada ikircikli bir durum var: Cinayeti izlemek ve olayı polise bildirmek. Problemin nereye varacağına dair merak ve katili apartman kapısında görme isteği da bu ikilemi tamamlıyor. Bunlar, Andersen’in varoluşçu bir sorgulama içine girişini tetiklerken onu, uzun ve yorucu bir zihinsel yürüyüşe çıkarıyor. Kelam konusu yürüyüş sırasında, katilin yakalanmasını istediğini lakin bunun, kendisinin ihbarıyla gerçekleşmemesi gerektiğini düşünüyor.
Solstad, Andersen’in cinayete dâhil olmama isteğini, ısrarla ardında durduğu ve durdukça daha fazla çelişkiyle karşılaştığı bir girdap olarak sunuyor okura. Andersen, bu girdap içindeyken yıllardır hakkında bilgi edindiği sanatın ve sanat yapıtlarının, vakit zaman düşündüğü adaletin ve inançsızlığının derinine iniyor; tamamının manasını (ve anlamsızlığını) sorgulamaya başlıyor. Üstelik ayağının altındaki toprağın kaymaya yüz tuttuğunu hissediyor. Birebir günlerde, hem günlük hayatını sürdürüyor; davetlere katılıyor, arkadaşlarıyla buluşuyor ve kentte dolaşıyor hem de gözlediği karşı dairede neler olup bittiğini anlamaya uğraşıyor.
‘ÖZGÜRLÜĞÜME KAVUŞMAK İSTEMİYORUM’
Andersen için cinayetin işlendiği dairenin penceresi bildiği, uzmanlaştığı ve arkadaşlarıyla tartıştığı her şeyin yansıdığı beyaz bir perde hâline geliyor âdeta. Profesörün zihninden oraya aktarılanlar, yeni sorgulamaları beraberinde getiriyor: “Kimim ben? Burada oturan, duran, yürüyen, ne yapacağını bilemeyen biri, aslında hiçbir formda meşgul olmak istemediğim hatalı bir adamı gözden kaybetmemek için takip etmeye odaklanmışım. O gözden kaybolursa ben yine özgürlüğüme kavuşacağım. Ne var ki ben özgürlüğüme kavuşmak istemiyorum, bunun bir manası olmalı fakat ne? (…) Sanki ben sınırsız bir insaniyetten mi mustaribim, yani ucu bucağı olmayan bir merhamet hissinden? Katille birlikte ben de acı çekiyor ve bunu sürdürmek mi istiyorum? Pekala fakat ya maktul? Genç bayan öldü! En kadim suça maruz kaldı ve hayatını kaybetti. Katil yaşıyor ve yaşamaya devam edecek. Benimle birlikte. Peşine kimse takılmaksızın, sırrını ele vermeden. Katil ve onun sessiz şahidi; katil bu sessiz şahidi ve onun tarafından gözetlendiğini bilmiyor. Ne vakit karşı karşıya geleceğiz? Nedir bütün bunlar? Niye bu adamın hayatımdan çıkmasını istemiyorum? Niye hayatımdan çıkmasından korkuyorum?”
Solstad, Andersen’i hem kendisiyle hesaplaşan hem de dedektifliğe soyunan bir karakter olarak getiriyor karşımıza; o, genç bayanı merak ederken katilin apartmana giriş çıkışlarını ve sokakta yürüyüşünü, gittiği tarafı, hâl ve hareketlerini izliyor. Bu ortada aklının bir köşesinde polise haber vermeyişine ve katili neden izlediğine dair sorular duruyor. Bunların başında, uzun vakittir okuduğu metinlerde karşısına çıkan “ihmalden doğan günah” ihtimalinin, kelam konusu durumda geçerli olup olmadığı geliyor: “Olaydan çabucak sonra ihbar edemediğini biliyordu lakin artık, yani bunu yapmamasının kendi vücudunda ve zihninde nasıl sonuçlara yol açtığını bile bile ihbar etmemesini hiç aklı almıyordu. İhmalden doğan günahın savunulacak bir yanı yoktu. Bütün uygarlıklar bu türlü bir aksiyonun savunulamayacağı prensibi üzerine kurulmuştur. Bu unsur kayıtsız kuralsız geçerlidir. Her türlü şartlar altında. İhbar etmediği için katille birlikte kendisi de toplum dışına itilmişti. O kendi dışına da itilmiş biriydi birebir vakitte, katille birlikte…”
“Kendi suçuyla” yüzleşme ve bununla barışma ortasındaki derin tansiyonu yaşıyor Andersen: Kabahat, hatalı, adalet, ceza ve inanç üzere toplumu belirleyen ya da tarih yazan kimi öğelerden kendisini sıyırma yahut onlara teslim olma ortasındaki çelişki bu. Solstad’ın, Andersen üzerinden anlattığı öykü de bahsi geçen tarih, çelişkinin edebi bir örneği ve varoluşçu bir çözümlemesi.
