İZMİR – Global neoliberal siyasetlerin, bayanların hayatlarını her geçen gün daha da zorlaştırdığı günümüz şartlarında bayanlar, gün geçtikçe daha fazla örgütlenmeye başlıyor. Bu bağlamda bayan kooperatifleri, ortak problemlere yerelden tahliller üretirken, bayanlar için de farklı bir örgütlenme tecrübesi sunuyor.
2018 yılında State University of New York, Binghamton Sosyoloji Bölümü’nden doktora derecesini alan Bengü Kurtege Sefer, 2019-2020 yılında Koç Üniversitesi Tohumlama Araştırma Fonu kapsamında tarım alanında faaliyet gösteren bayan kooperatiflerine ait bir proje yürüttü. Projede makro siyasetler, bayan kooperatifleri, mahallî idare üniteleri, ilgili sivil toplum kuruluşları, kamu kurumu yetkilileri ve yedi bayan kooperatifi yöneticileriyle yapılan mülakatlara odaklanılarak kırsal kesim bayanının kooperatifleşme tecrübeleri incelendi.
Araştırma alanları tarım çalışmaları, bayan kooperatifleri, kalkınma ve kırsal bayan, emek tarihi ve köylü hareketleri olan Bengü Kurtege Sefer sorularımızı cevapladı.
‘SON YİRMİ YILDIR BAYAN EMEĞİ DEĞERSİZLEŞTİRİLİYOR’
Kadın kooperatifleşmesinin Türkiye’deki bayan siyasetlerine bir tesiri olduğunu düşünüyor musunuz? Nasıl?
Kadın kooperatiflerine yönelik makro politikaların, AK Parti idaresinin iktidara geldiğinden beri uyguladığı muhafazakâr ve neoliberal bayan emeği siyasetleri ile direkt temaslı olduğunu düşünüyorum. Son yirmi yıldır bayan emeğinin tarımda, imalat sanayiinde, hizmet bölümünde ve hane içi bakım hizmetlerinde giderek değersizleştiğini ve enformelleştiğini biliyoruz. Bu bağlamda mevcut maddelerde, bayan kooperatiflerinin faaliyet alanlarının klasik toplumsal cinsiyet rollerine dayalı besin üretimi, el işi ve çocuk bakım hizmeti olarak tanımlandığını görüyoruz. Bu muhafazakâr yaklaşımda kooperatifler bayan işi olarak görülen alanlarda üretim yapan örgütlenmelerdir. Ayrıyeten mevcut neoliberal siyasetler bayan kooperatifleri ile bayan girişimciliği ortasında direkt bir irtibat kuruyor ve kooperatifleri rekabetçi piyasa şartları içinde tek başına ayakta durması gereken işletmeler olarak tanımlıyor. Bu işletmeler yasal olarak yüksek kuruluş masrafları, noter ve ticaret odası harçları, kurumlar vergisi ve katma paha vergisi ödemekle mükellef. Bu politik yaklaşımda, kooperatiflerin sürdürülebilirliği e-ticaret, pazarlama ve girişimcilik eğitimi almış bayan girişimcilerin idaresine bağlı.
Oysa alana indiğimizde bayan kooperatiflerinin ortaklarını iktisada yalnızca teşebbüsçü olarak eklemlemediğini görüyoruz. Mesela araştırmamda besin üretimi yapan bir bayan kooperatifinde ortakların talebe nazaran konuttan kesim başı üretim yaptıklarını gözlemlemiştim. Öbür bir bayan kooperatifinde ise ortaklar günlük 70 TL yevmiye ile kontratlı mevsimsel personel olarak Tarım ve Orman Müdürlüğü’ne bağlı bahçelerde ot ayıklama ve çiçek ekme işlerinde kullanılıyordu. Bu örnekler bize bayan kooperatiflerinin emek gücü piyasasında bayanlar için girişimcilik dışında yarattığı farklı istihdam tipleri olduğunu gösteriyor. Türkiye’deki mevcut bayan kooperatifleşmesi ve bayan emeği siyasetlerinin bu farklı çalışma biçimlerini göz önüne alacak halde değiştirilmesi gerektiğini düşünüyorum.
‘HANE İÇİNDEKİ İŞ KISMI BAYAN ÖRGÜTLENMESİNİ ETKİLİYOR’
Toplumsal cinsiyet rolleri bayan kooperatiflerinin işleyişini nasıl etkiliyor?
Öncelikle toplumsal cinsiyet rollerinin kooperatiflerin kuruluşunu ve kooperatifteki çalışma şartlarını direkt etkilediğini söyleyebilirim. Örneğin, Ankara’da besin üretimi yapan bir bayan kooperatifinde yönetici ve ortaklarla yaptığım mülakatlarda kuruluş kademesinde erkeklerin meskendeki işleri aksatacakları için pek çok bayana kooperatif üyeliği için müsaade vermediği anlatılmıştı. Hasebiyle ev-iş rol çatışmasının, bayanın çalışmasına dair algıların ve hane içindeki iş kısmının bayan örgütlenmesini etkilediğini söyleyebiliriz. Bayanların öncelikli misyonlarına dair algı, bilhassa genç olanların kooperatifte etkin olarak çalışmasını da engelliyor. Bir öbür bayan kooperatifinin genç bir yöneticisi konut işlerine ve çocuk bakımına gereğince vakit ayıramadığı için daima kayın validesi tarafından eleştirildiğini ve bu yüzden eğitim programlarına katılamadığını anlatmıştı.
İkinci olarak toplumsal cinsiyete ait normlar, kıymetler ve beklentiler üstte bahsettiğimiz makro siyasetleri uygulayan belediyeler, kalkınma ajansları, vilayet tarım ve orman müdürlükleri, vilayet ticaret müdürlükleri, sivil toplum kuruluşları üzere tüm aktörlerin bayan kooperatiflerine yönelik uygulama ve hizmetlerini de direkt etkilemektedir. Farklı lokal idare üniteleriyle bayan kooperatifleri ortasındaki bağlantıları yakından incelersek hem kooperatiflerin karşılaştıkları cinsiyetçi tavırları hem de bayanların bu tavırları değiştirmek için geliştirdikleri stratejileri ve verdikleri gayretleri daha güzel anlayabiliriz.
2019 yılında bayan kooperatiflerinin tanıtılması hedefiyle Ankara’da düzenlenen bir fuara iştirak müsaadesi almak için bir bayan kooperatifiyle Ticaret İl Müdürlüğü ortasında yaşananlar kurumların cinsiyetçi tavırlarına hoş bir örnektir. Kelam konusu kurumdaki yetkili, çalışan bayanların erkek istihdamını engellediğini ve bayanların öncelikli vazifesinin mesken işi olduğunu söyleyerek, kooperatife fuara iştirak için müsaade vermemiş. Kooperatif yöneticisi bayan, yetkilinin bu cinsiyetçi önyargısıyla çaba etmek için tıpkı kurumda çalışan bir bayanla bir çeşit kız kardeşlik bağlantısı kurarak fuara iştirak müsaadesi aldığını anlatmıştı. Birebir strateji ile vali, belediye başkanı ve kaymakam eşleri ile nizamlı toplantılar yaparak erkek bürokratların bayan kooperatiflerine dair önyargılarını değiştirmeye ve dayanaklarını arttırmaya da çalışıyorlar. Yani toplumsal cinsiyet bağlantılarının kooperatif işleyişini nasıl etkilediği sorusunu cevaplarken hem farklı kurum ve kuruluşların cinsiyetçi yaklaşımları, hem de bunları dönüştürmek için geliştirilen stratejiler üzerine düşünmek gerekiyor bence.
‘KADIN KOOPERATİFLERİ VİTRİN OLARAK KULLANILIYOR’
Toplum ve Bilim Dergisi’nin son sayısında yayımlanan yazınızda, liberal belediyecilik anlayışıyla yazılmış mevcut çalışmalarda, belediyelerle bayan kooperatifleri ortasındaki iş birliğinin niteliği ve tesirinin sorgulanmadığını tabir ederek, bu çalışmalarda yalnızca belediyelerin bayan kooperatiflerine sundukları hizmetlerin tanımlandığını anlatıyorsunuz. Sizce belediyeler toplumsal cinsiyet eşitliği anlayışını gözetmeyen hizmetler sunduklarında kooperatif yapılanmalarında çalışan bayanları iş ve toplumsal hayatta neler bekliyor?
Hem bayan kooperatifleriyle yakın ilgileri olan sivil toplum kuruluşlarında çalışanlarla, hem de bayan kooperatiflerinden ortak ve yöneticilerle yaptığım görüşmelerde vurgulanan en değerli mevzulardan birisi belediyelerin kendi itibarlarını, kadın-dostu siyasi imajlarını güçlendirmek için bayan kooperatiflerini vitrin olarak kullanmalarıydı. Mesela Antalya’da bir bayan kooperatifi yöneticisi, belediye başkanı ve çalışanlarının siyasi tavırlarından şikayetçiydi. Fırın ve kafe açarak bayanları istihdam etmek isteyen yönetici, belediye idaresi ile tıpkı partiden olmadığı için hiçbir takviye alamıyordu. Fakat kendi kadın-dostu imajını güçlendirmek için kooperatifi himayesi altına almak isteyen belediye, bayan kooperatifi yöneticisine yalnızca toplu aktiflik fotoğraflarında yer vermekteydi. Öteki bir örnekte Ankara’da bir bayan kooperatifi ilçe belediye liderinin cinsiyetçi tavrı yüzünden hiçbir desteğe erişemiyordu. Belediye başkanı kadınların çalışma hayatında başarılı olacağına inanmadığı için bina tahsisi, kira yardımı, fuar ve pazarlara giderken eserleri taşımak için lojistik takviye üzere hizmetlerden faydalanamıyorlardı. Hasebiyle toplumsal cinsiyet eşitliği gözetmeyen, bayanların hayat ve çalışma şartlarını dönüştürmeyi hedeflemeyen liberal belediyecilik anlayışına dayalı hizmetlerin niteliğini sorgulamamız gerekiyor. Bayan kooperatifleri bu anlayışa sahip belediyelere kooperatiflerin işleyişiyle ilgili taleplerini iletirken zorlanmakta ve gerekli dayanağı alamamaktadır. Bu da kooperatiflerin üretim ve satışla ilgili meselelerini tahlilsiz bırakıyor.
Ayrıca mahallî idare üniteleriyle irtibat içinde olan kooperatif yöneticileri toplumsal hayatlarında cinsiyetçi önyargılarla karşılaşmakta ve ayrımcılığa uğramaktadır. Hasebiyle hizmetleri sorgulamak, bizim toplumsal cinsiyetin, belediyelerin yönetişim anlayışları ve faaliyetleri üzerindeki tesirini anlamamızı sağlayacaktır. Böylece vitrinleştirilen ve cinsiyetçi tavırlarla karşılaşan bayan kooperatiflerinin iş hayatında ve toplumsal hayatta karşılaştıkları sıkıntıları daha düzgün anlayabilir ve tahlil teklifleri sunabiliriz.
‘TÜM KARARLAR İŞTİRAKÇİ FORMÜLLERLE BELİRLENİR’
Yine Toplum ve Bilim Dergisi’nde yayımlanan yazınızda, belediyelerle bayan kooperatifleri ortasındaki alakayı liberal toplumsal belediyecilik yaklaşımıyla pahalandıran çalışmalara karşı toplumcu belediyecilik yaklaşımını savunan belediyelerden kelam ediyorsunuz. Size nazaran toplumcu belediyelerin bayan kooperatiflerine yönelik teşebbüslerindeki asıl motivasyon ya da gaye nedir?
Toplumcu belediyecilik, toplumsal cinsiyete hassas uygulamalarla ve bütçe kalemleriyle bayanların gündelik hayatının kesimi olan cinsiyetçi bağlantıları ve üretim ilgilerini dönüştürmeyi, bayanlar için toplumsal ve ekonomik eşitlik getirmeyi hedefleyen bir lokal idare anlayışıdır. Ayrıyeten bu idare anlayışında faaliyetlere ve kamu kaynaklarının nasıl kullanılacağına dair alınan tüm kararlar iştirakçi usullerle belirlenir. Bu anlayışı benimseyen belediyeler bayan kooperatiflerinde çalışma şartlarını düzgünleştirmeye yönelik pek çok dönüştürücü faaliyette bulunabilirler. Hür piyasa şartlarına karşı bayan kooperatiflerine lojistik takviye sağlamak, direkt satış marketleri açmak, garantili kontratlı alımlar yapmak, bina ve hazine toprağı tahsis etmek ve komşu belediyelerle iş birliklerini güçlendirmek belediyelerin yürütebileceği dönüştürücü faaliyetler ortasındadır. Bu faaliyetlerle bayan kooperatiflerinin üretim şartlarını uygunlaştırmak ve aracısız satış kapasitelerini artırmak hedeflenir. Bu tıp faaliyetler bize bayan kooperatiflerinin ne ölçüde alternatif dayanışma temelli ekonomik örgütlenmeler olabileceklerinin imkân ve olasılıklarını gösteriyor.
Tabii bu imkanlar üzerine düşünürken, bayan kooperatifleri, belediyeler ve başka ilgili kurumlar ortasındaki ilgilerin karmaşıklığını da unutmamalıyız. Pek çok açıdan liberal anlayışa sahip bir belediyenin, lokal talepleri de dikkate alarak örneğin lokal besin eserleri üreten bir bayan kooperatifine üretim için arazi hibe ettiğini, ya da eserlerini aracısız satabilmesi için yer tahsis ederek Türkiye’deki öbür kooperatif marketlerde de bu eserlerin satılması için yardımcı olabildiğini görebiliyoruz. Bu çeşit faaliyetlerle de bir belediyenin bayanlara mesken dışında üretime katılması için alan açabildiği, bayan kooperatifinin alt yapısını güçlendirdiği ve marketler karşısında rekabet gücüne sahip olmayan bayan kooperatiflerini piyasa şartlarına karşı müdafaa altına aldıkları söylenebilir. Bu çeşit örneklerden yola çıkarak bayan kooperatiflerine yönelik faaliyetler tasarlanırken ve uygulanırken verilen uğraşlara ve faaliyetlerin tesirlerine bakmak gerekiyor bence.
‘KADIN KOOPERATİFLERİ İLE DAİMA TOPLANTILAR YAPILMALI’
Dünyadaki örnekleri de göz önüne alarak kooperatif-belediye iş birliğinde bayanları yalnızca ekonomik değil, toplumsal açıdan da güçlendirecek ne tıp çalışmalar yapılabilir?
Makro politik yaklaşımla uyumlu ana akım çalışmalarda ekonomik güçlendirmenin otomatik olarak toplumsal ve ruhsal güçlendirmeye yol açacağı var sayılıyor. Halbuki biliyoruz ki bayan kooperatiflerindeki çalışma şartları toplumsal cinsiyet eşitsizliklerinden bağımsız değil. Benim toplumsal güçlendirmeden anladığım bu eşitsizliklerin, bayanın çalışmasına ve öncelikli misyonlarına dair toplumsal algıların dönüşmesi ve bayanın emeğinin örgütlenmesine dair uygulama ve kararları etkileyebilmesi. İşte bu noktada bayan kooperatiflerinin siyasi karar alma ve bütçe kalemleri belirleme süreçlerine direkt katılabileceği çok kademeli ve yatay lokal yönetişim sistemi geliştirmenin çok değerli olduğunu düşünüyorum.
Ancak bayan kooperatiflerinin lokal tecrübelerini ve muhtaçlıklarını merkezine alan bir siyaset tasarımı ile bayanın toplumsal açıdan güçlenmesi mümkün olabilir. Bunu yapabilmek için de bayan kooperatifleri ile daima toplantılar yapılmasının yanı sıra, akademisyenler ve sivil toplum kuruluşları tarafından bayan kooperatiflerine yönelik saha faaliyetlerine ait raporlar hazırlanarak, bu raporlar belediyelere, bakanlıklara ve öteki kamu kuruluşlarına aktarılabilir. Böylece siyaset imal ve uygulama süreçleri çok daha şeffaf ve kapsayıcı hale getirilebilir. Mesela Yunanistan’da üniversiteler, kamu kurumları ve sivil toplum kuruluşları ortasında kurulan lokal ağ sisteminin kırsal turizm alanında faaliyet gösteren bayan kooperatiflerinin taleplerini üst makamlara iletme ve problemleri tespit etme konusunda epeyce başarılı olduğunu biliyoruz. Türkiye’de de toplumsal cinsiyet ilgilerinin kooperatiflerin kuruluşu, idaresi ve işleyişi üzerindeki tesirlerini irdeleyen akademik çalışmaların çoğaltılması ve üniversitelerle ilgili kurum ve kuruluşlar ortası bağlantının güçlendirilmesi gerektiğini düşünüyorum.
