“Bir kitapta tek bir kişi müellif olamaz, eskidendi o.”
Böyle bir açılışla –daha en başında okuru oyundan haberdar eden, onu metnin yazılış sürecine dahil eden bir birinci cümleyle– karşılaşmamıştım bir müddettir. Çabucak, kurmaca dediğimiz oyunun kendisi değil midir zati, diye sorabiliriz. Öyledir, evet; lakin bu fikri uygulamada göstermek, kurmaca içinde tartışmak, her muharririn yürek edebildiği bir iş değil. Zira içeriği öncelemeden hatta yoksayarak bir metin kurmak; ‘konu’yu yolda bırakmak, kurmacanın bir yerlerinde unutmak –yani güç olanı yapmak– da, oyunu okur için yorucu hâle getirmeden devam ettirmek de farklı meziyetlere sahip olmayı gerektiriyor. Hepsinden evvel de metni sahiden önemsemeyi.
Bu girişi yazmamın sebebi, Süreyyya Evren’in yeni kitabı ‘Hurra Aşağılara, Yokuş Aşağılara!’ için birkaç kelam etmek/edebilmek. Kitabın yazıya dökmek istediğim birinci niteliği, ona ‘herkes’ olarak yaklaşmamıza müsaade vermesi. Evren’in “pan-anlatı” veya “panlatı” olarak tanımladığı kitabına bir okur (yazarın tabiriyle “sızar”), bir eleştirmen olarak yaklaşmanın yanında bir müellif olarak da yaklaşabiliyoruz. Yazar-metin-okur üçgeni diye bir şey yok bu panlatıda, İstanbul denilen ve tek yokuştan oluşan bir üçgen var. Bu üçgen aldığı darbelerle devrilebiliyor, farklı görünüşlere sahip olabiliyor; yokuşunsa her an dümdüz olma ihtimali var. O bir yer değil sırf; bir tecrübe, bir sanrı, sis bulutlarının içinde aşikâr bilinmeyen bir hayal, metnin kendisi. Önemli olan, yokuşun bir yerinde olmanız. Önemli olan, yokuşta var olmanız. Zira metnin müelliflerinden biri yokuş olduğu için, yokuşta olmak; metinde olmak, ona karışmak demek biraz da:
“Yokuşun kendisinin yazdığı metinler de bu açıyı takip eder. Yokuş, tıpkı rüzgârın yazması üzere, bulutların yazması üzere, matadorların, boğanın, güneşin, denizin, balıkçının şahsen kendisinin kendisini yazması üzere kendi açısından kendi eğimini kendi yazabilir.” (s. 201)
Yazdıklarım Cihan okurlarına tuhaf gelmeyecektir. Ki kitabın tanıtım bültenine göz gezdirmek bile aslında bir şeylerin alışılmıştan farklı olduğunu görmeye yetiyor. Kısaca söylemek gerekirse, (buna ‘konu’ özetlemek denirse veyahut kitabın gerçekten bir konusu varsa) ülkü hâline getirdiği işe başvurmak için konutundan çıkıp hastaneye gerçek yol olan hemşire K’nın yaşadıklarını okuyoruz. Bu seyahat rastgele bir ögesi anlatmak için araç değil, direkt ‘yolculuk’ olarak burada bulunuyor. K’nın müsabakaları, yoldaşları, gördükleri ve duydukları pek de sıradan şeyler değil elbette. Panlatıyı iten, hareket ettiren de bu. Öteki yandan, bu sıradan olmayanlar, günümüze ilişkin fikirleri, objeleri, durumları simgeliyor. Dikkat kesildiğimizde fark edeceğimiz birçok gönderme yer alıyor kitapta. (“Herkessanatçıolduktansonrakisanatçı olunabilir bugün fakat, biri illa sanatçı olmak istiyorsa,” (s. 47) diyor müellif örneğin. Veyahut yokuşaltı anlatılırken evvelce revaçta olan uydurma belgecilik işinin kollarından biri olarak “tez yazmak” zikrediliyor. En çok dikkatimi çeken paragraflardan birini alıntılamak isterim: “Tam üçüncü dünya halkları tüketim yapabilecekken tüketim kültürüne karşı çıkmak da nedir? Bu şu mu demek: Hayır dostum, kesinlikle olmaz, geç kaldınız, akıllı olup daha evvel modernleşecektiniz, artık tüketmenize müsaade vermeyiz. Biz tükettik daha da tükendi, zevk de tabiat da bitti. Boşuna modernleştiniz açıkçası. Kısmet…” (s. 46)) Hepsinin gerisindeki ideolojiyi ise, ‘mücadele bir yere kadar düzgün ancak bazen direnmemek ve geleni, akanı, durmayanı kabullenmek lazım’ biçiminde bir cümleye indirgeyebilirim tahminen. Cümlemin istikameti yokuş aşağıdır natürel.
KESİŞME, SIZMA, HURRALANMA
Süreyyya Cihan deyince akla gelen birinci sözlerden biri postmodernizm. Birebir şeyleri yinelemenin manası yok; ancak ‘Hurra Aşağılara, Yokuş Aşağılara!’nın da postmodern bir anlatı –panlatı, panlatı!– olduğunu söylemeliyim. Postmodernizmin ‘bir yoktur, her şey ikiden başlar’ mottosuna uygun bir halde ve şimdi kitabın başında belirtildiği üzere tek yazarlı, tek anlatıcılı değil Evren’in kitabı. Farklı kısımlar farklı anlatıcılara teslim. Başkişi olarak tanımlayabileceğimiz K’nın ismine her kısımda bir harf ekleniyor. K’dan dört nala ormana dalan Karaca’ya kadar oyun sürüyor. Kısım başlarında kullanılan epigraf niteliğindeki kelamlar, yokuş aşağı seyreden kurguya ayak uydurduğu üzere ‘yazma eylemi’ üzerine düşünüldüğünü de ortaya koyuyor. Bunların kimisi hakkında bilgi de vermiş Cihan, kitabın sonunda yer alan meraklısına notlar kısmında. Ayrıyeten kitapta üçgenin her yeni imgesi için çizimler yer alıyor ve bu çizimler okuru ikna edici bir niteliğe sahip olduklarından anlatıyı gerçekçi kılıyor.
Karnavalesk atmosferi birden fazla anlatıcıyla, başkişiyle, fikirle, yerle, vakitle, hatta metinle yaratmak mümkün. Cihan ise bunu –K’nın muhatap olduğu ‘varlıklar’ başta olmak üzere– olağan dışı ögelerle yaratmayı başarmış kitabında. Kurmacanın bir üçgene yaslanması bile tek başına besliyor olağan dışılığı. Gelgelelim Evren’in kitabı için ‘alegorik bir roman’ denmesinin sebebi de üçgenler, dikdörtgenler, yokuşlar… Hepsi, sıkıntıyı sunmak için yeterli birer zarf oldukları kadar problemin bileşenleri de.
“Bir pan-anlatı bütün anlatıları, var olan bütün anlatıları toplayan bir anlatı demek değildir. Bir odaklanmada, bir eğilimde, bir kesişimde, izleri bulunan, orada kesişen bütün anlatılar demektir,” diyor müellif. (s. 158) Onun kitabında “yokuşta” kesişiyor anlatılar. “Bu panlatı bütün anlatıların bana yokuşta değdiği bir yapı,” derken belirttiği üzere. (s. 194) Evren’in peşine düştüğü kurmacanın tarifine da göz atalım:
“Yazarın beyninden birtakım direktiflerle parmaklarının ucuna oradan klavyeye giden, inen, oradan soyutlanıp kitaba, objeye evrilen ve tahminen dijitalleşip e-kitap formu alan, bilgi formlarına girip çıkıp farklı mevkilerde hareket eden, hasebiyle kökeni ve çıktısı izlenebilen bir şey değil de muharririn vücudunun tümünde, hatta başının bir karış üstünde, beyin dalgalarının eriştiği yerlerdeki öbür dalgalarla birlikte, oluşmaya eğilimli bir şeylerin bir kelama yanlışsız kaynaması, fokurdaması, kendini bırakması olarak yazmak. Hâliyle de kökeni daima diğer kökenlere bağlanan, bütün anlatıları içermeyen fakat konumlanışı hasebiyle kuşkusuz bütün anlatıların bir ortaya geldiği bir anlatı kavşağından yazmak olarak yazmak. Yani hülasa bir pan-anlatı yazmak.” (s. 25)
Bununla bitmiyor, müellif ve okur portresi de çiziyor Cihan. “Yazarın müellif okurun okur pozisyonunda olması kitap başlayana kadardır,” diyor. (s. 113) “İçinde/n yazma” hareketine dahil “harfleri yiyecekmiş üzere yazan bir yazar” ve “harfleri yiyecekmiş üzere okuyan bir okur”dan bahsediyor. ‘Mühim olan yokuşta var olmanız’ diye dillendirdiğim işte. Herkesin dilediği role büründüğü, dilediği yere sızdığı bir panlatı ‘Hurra Aşağılara, Yokuş Aşağılara!’. Panlatı şahıslarından “İyi fikir yokçu”nun, “Bir kitaba varmak istemiştim ben daima, insan olmanın ahlaksızlıklarından kurtulmak için,” (s. 273) şeklindeki sözleri hem bu sızma hâlinin hem de kurmacanın imkânlarının bir göstergesi. Nasıl ‘Yüzyıllık Yalnızlık’ı sözcüklerinin tertibinden koparıp okumak istemişse, artık de “arka geriye gelen sözcüklerden oluşan bir kitap yazmak istemiyor” Cihan. Metnin kendisini problem hâline getirerek ondan kaynaklanan ve ona yönelen birçok sorunu tartışmaya açıyor. Tartışmanın içine okuru da çekiyor, ‘yazardan bağımsız’ anlatıcıları da. Hatta şahsen metni de. Gerisi kimin ne kadar aç olduğuyla bağlantılı.
“Galiba yazmak yerine aç aç dışarıya çıkıyor ve şöyle düşünüyorum: Müellif da okur da aç olmalı. Benim hiçbir numaraya karnım tok değil. Göster bakalım. Göster sevgili K. Bakalım sen ne kadar açsın.” (s. 25)
HİKÂYE BİTSE DE YAZMAK BİTMEZ
Bir anlatının mevzuya muhtaçlığı var mıdır? Cihan kurmacanın temel öğelerinden ‘konu’ hakkındaki fikirlerini açıkça belirtiyor kitabında. Bunu kurguya orta vererek yapıyor. Böylelikle bahsi geçen tartışmalar akıştan bağımsız bir formda var oluyor. (Evren’in “Uyuklar üzere yazıyorum,” demesi bu duruma işaret ediyor aslında.) Bununla birlikte müellifin panlatıyı biten bir şey değil de duran bir şey olarak tanımlaması, ‘konu’ hakkındaki fikirleriyle örtüşüyor. Gerçekten olaylar bitebilir, kıssanın bir sonu vardır; ancak kelam konusu yazmanın kendisiyse o bitmez, durur sırf. “Bir denemenin de soluk bitince durması üzere, göz kayınca, arttan bir ses gelince, yaza başını geriye çevirince.” (s. 270) (Ucu açık bırakılmış son, mananın tüketilememesi, finalin olmayışı, bize tekrar postmodern bir anlatıyı işaret etmekte.)
Takip edilebilen olay örgüsünün vakit zaman muharrir tarafından kesintiye uğratılmasının tek tehlikesi, genel roman okurunun zihnini bulandırabilecek olması kanaatimce. Esasen Evren’in biçimini bilen veya bir romandan öncelikli beklentisi içerik/hikâye olmayan okurlar, bu kısımlardan daha çok haz alacaktır. Bu noktada, ‘Hurra Aşağılara, Yokuş Aşağılara!’nın bilhassa son aylarda postmodernizmin imkânlarını sonuna kadar kullanan, oyunsu tarafı yüksek Türkçe metinlerin hasretinde olan okurları sevindireceğini düşünüyorum. Yazının sorunları üzerine baş yoran, yazmayı metnin öznesi hâline getiren, okurunu da yazma sürecine dahil eden muharrirleri okumak her vakit keyifli.
Buyurun gündüzün geceyi, gecenin gündüzü takip etmediği yokuşaltına… Unutmayın ki “gerçek hayat yalnızca yazıdır.”
