İZMİR – Müellif Keyifli Can’ın kaleme aldığı biyografi kitabı, ‘Öncü Bir Kürt Aydını: M. Malmîsanij’, Dara Yayınları tarafından yayımlandı. Malmîsanij’in Kürt lisanı için verdiği çabaya odaklanan kitap, “biyografi, bibliyografya ve ekler” kısımlarından oluşuyor. Kitabın art kapağında, İsveçli edebiyat eleştirmeni Jenny Aschenbrenner’in, M. Malmîsanij’ı tanıttığı şu cümleler yer alıyor: “Stockholm’deki Skeppsholmen’de birçok hoş eski binadan birinde, rıhtıma ve büyük tekne sıralarına kadar Kürt Kütüphanesi var. İsveç’te ortaya çıkan canlı Kürt kültürel sahnesinin bir kesimidir bu. Kütüphane girişindeki masanın gerisinde kalın çerçeveli klasik entelektüel gözlükleriyle, Kürt lisanı için cesurca bir uğraş vermiş olan Mehmet Tayfun (Malmîsanij) oturuyor.”
Kitabı devasa emeği için Malmîsanij’a duyduğu minnet ve vefa duygusu nedeniyle yazdığını söyleyen Can, “Amacım Malmîsanij üzere yaşayan bir kıymetimizin daha yeterli anlaşılmasını sağlamak ve ileride yapılacak Kürt lisanı çalışmalarına katkı sunmaktır” diyor.
Zazaca alanında değerli çalışmalara imza atan Keyifli Can ile hocası Malmîsanij’in hayatını ve bibliyografyasını kaleme aldığı kitabı hakkında keyifli bir sohbet ettik.
Tarihçi müellif Simone Lässig, “Birçok biyografi, kahramanları hakkında olduğu kadar muharrirleri hakkında da bir şeyler anlatır. Bu manada, şuurlu olsun yahut olmasın neredeyse bütün biyografi çalışmaları otobiyografik özellikler taşır” diyor. Ne dersiniz?
Enteresan ve haklılık hissesi olan bir değerlendirmede bulunmuş Lässig. Hepimizin bildiği üzere sanatkarın gerçeğe sadık kalmak üzere bir mecburiyeti yoktur. Tarihçi ise çalıştığı hususa dair evraklara, şahitlere ve olaylara mümkün olduğunca kendini onların dışında tutarak, hislerini, fikirlerini ve beklentilerini izole ederek yaklaşır. Biyografi müellifine gelince, o bu ikisinin sentezi olan bir işi yapar. Evrakları, kaynakları yahut şahitleri üzerinde çalışırken bir tarihçi nesnelliğiyle yaklaşır, yaklaşmalıdır. Fakat bir yandan da tıpkı roman muharriri üzere bir kişi üzerine çalışır. O kişinin ferdî ömrünü mevzu edinir. Elbette yer yer hislerini da karıştırmak suretiyle ele aldığı kişi hakkında duygusal yargılara ulaşır.
Başka bir deyişle biyografi, tarih ile edebiyatın bir ortada bulunduğu bir yazın tipidir. Kaynaklara, evraklara ve şahitlere dayalı objektif çalışma anlayışıyla sunulması biyografilere tarihi bir vasıf da kazandırır. Öte yandan bu sunuma müellifinin kendi hayal gücünü, kurgusunu, şahsî kıymet yargılarını, özcesi kendi perspektifini, kişisel dünyasını katmasıyla edebi bir tıp olan romana yaklaşır. Yadsınamaz bir gerçek de şudur ki muharririn, biyografisini yazacak bireyle ortak pahalara sahip olması gerekir. Yani bir biyografi muharriri herkesin biyografisini başarılı biçimde yazamaz; duygusal, düşünsel ve ereksel ortaklaşma içinde olduğu bireylerin biyografilerini daha başarılı bir biçimde yazabilir.
‘DEĞERİNİN YAŞARKEN BİLİNMESİNİ İSTEDİM’
Kitaba başlamadan evvel motivasyonunuz neydi? Çalışmaya başlarken nasıl bir çerçeve belirlediniz?
Kitabın mutfak çalışması master tezim olan Kırmancca (Zazaca) Bibliyografyası ile tıpkı periyoda, yani 2015 yılı başlarına denk gelir. Malmîsanij hocanın Kırmancca için çok değerli bir isim olduğunu daha evvelce de biliyordum lakin arşiv çalışmalarım sırasında fark ettim ki benim sandığımdan da öte nicelik ve nitelikte üretimler yapmış. Birden neden tıpkı anda onun bibliyografyasını da hazırlamayayım diye sordum kendi kendime ve bu çalışmanın hikayesi böylece başlamış oldu. Önsözde de belirttiğim üzere hocanın 1976’da başlayan ve bugüne kadar uzanan basılmış yapıtları ve yapıtları üzerine yazılanların tamamına yakınını inceleme, değerli bir kısmını da okuma bahtım oldu. Üretimlerinin bilinirliğini artırmanın, yarınlara transferinin yolu böylesi bir çalışmadan geçer diye düşündüm. Öte yandan devasa emeğine karşı duyduğum şahsi vefa duygusu ve bedelinin yaşarken bilinmesi fikrim beni motive eden esas konulardı diyebilirim.
Çalışmaya başlarken başlangıçta kendisi üzerine genel bir bibliyografya hazırlamak niyetiyle yola çıkmıştım. Yani hem onun yazdıklarının ve çevirdiklerinin hem de onun yapıtları üzerine yazılanların künyesini bir ortada sunmak istiyordum. Bildiğiniz üzere bu çerçeveyi aştı çalışmam. Şöyle ki; geçtiğimiz yıl çoğunluğu öğrencilerinden oluşan Zazaca alanında çalışan birkaç bireyle Malmîsanij hocamıza ithaf ettiğimiz editoryal bir kitap çıkardık. Bedelli Kürt akademisyen Şahap Vali’nin koordinatörlüğüyle yayımlanan bu kitabın tam ismi ‘Yazınsal Varoluştan Akademik Literatüre Kırmancca (Zazaca) M. Malmîsanij’a Armağan’dı. Çeşidi, yani hocaya armağan edilmesi hasebiyle biyografinin birinci halini birebir başlıkla o kitapta yayınlamıştım. Sonrasında bu biyografiyi tekrar gözden geçirmeye ve genişleterek çalışmasını sürdürdüğüm ‘M. Malmîsanij Bibliyografyası’na eklemeye karar verdim. Kitap, böylece tıpkı isimle fakat ‘Biyografi-Bibliyografya’ ibareleri eklenmiş biçimde çıkmış oldu.
‘MALMÎSANİJ, ZAZA KÜRT TOPLUMU İÇİN ÇAĞDAŞ KÜLTÜR İNŞACILARINDANDIR’
Kitabınızın bir kısmında “Bireyin tarihi lakin içinde bulunduğu toplumun tarihiyle birlikte yazılabilir” diyorsunuz. Bir entelektüel olarak Malmîsanij’ın şahsî tarihi, içinde bulunduğu toplumun kültürel tarihini etkileyerek ve değiştirerek de ilerliyor. Bu bağlamda toplumsal tarihle, kişisel entelektüel tarihin kesişmesi noktasında neler söyleyebiliriz?
Evet, bireyin tarihi lakin içinde bulunduğu toplumun tarihiyle birlikte yazılabilir. Çünkü nihayetinde insan büyük ölçüde doğduğu yerin, bölgenin eseridir. Ya da bir öteki deyişle; insan içine doğup büyüdüğü, yetiştiği toplumun, devrin ve kaidelerin bir eseridir. İbn Haldun’un “Coğrafya kaderdir” kelamına çok atıfta bulunulur. Bilinenin tersine kendisi ‘Mukaddime’sinde bu kelamı kullanmamışsa da coğrafyanın insan hayatı üzerindeki belirleyici öge olduğunu söz ettiği açıktır. Hasebiyle bireyin tarihini doğduğu coğrafyanın, yetiştiği toplumun, yaşadığı devrin tarihinden bağımsız okumak pek isabetli bir okuma olmayacaktır. Ayrıyeten insanlık tarihine taraf vermiş birçok düşünür, bilim insanı ve önderin dünyayı etkileme taraflarına bakıldığında yaşadıkları sosyokültürel ve tarihi sürecin tesirlerini barındırdığı görülür.
Entelektüel mefhumu üzerine baş yoran birçok düşünürün farklı tabirlerle ortaklaştığı noktalardan biri de entelektüellerin hem toplumun ve kültürün inşacıları hem de onların değişimi, gelişimi ve dönüşümünün en değerli aktörleri olduklarıdır. Buradan baktığımızda Malmîsanij, içinden çıktığı Zaza Kürt toplumu için çağdaş kültür inşacılarından biridir. Onun için bir entelektüel olarak Malmîsanij’ın şahsî tarihi, içinde bulunduğu toplumun kültürel tarihini etkileyerek ve değiştirerek de ilerliyor.
Bu sorunuzun yanıtını kitapta da yer verdiğim ve Malmîsanij hocanın aydın sorumluluğunu taşıdığının göstergesi olan kendi tabirlerini ekleyerek noktalamak isterim. Türkiye’de 12 Eylül sonrası yasal prosedürle çıkmış birinci gazete olan 29 Aralık 1991 tarihli Rojname’de Mehemed Malmîsanij ismiyle kaleme aldığı Zazaca köşe yazısında –Türkçesiyle- şöyle diyor:
“… Büyük küçük, erkek bayan, hepimizin omuzlarına misyon düşüyor. Herkesten daha çok eğitimlilerimiz, bilenlerimiz ve aydınlarımızın sorumluluklarını bilmesi gerekir. Bilen sorumludur. Kim ne kadar biliyorsa o kadar sorumludur. Kim bilip de yapmıyorsa günahkârdır. Milletimiz bir gün daha çok da aydınlara soracaktır: Sen milletin ve insanlık için ne yaptın? Milletin bizden hesap sorması kaide değil, biz kendi kendimize soralım.”
Yine kitabınızda Malmîsanij’ın hayatı, değişik alanlardaki çalışmaları ve rolü üzerinde dururken, birebir vakitte Kürtlerde böylesi çok istikametli bireylerin sayısının az olduğunu vurguluyorsunuz. Bu başlı başına bir soru işareti… Devletleşememe, bir ulus kimliği etrafında süreğen kozmopolit kent kültürünün yerleşememesi, entelektüel bireylerin yetişme süreçleriyle ne kadar kontaklı olabilir?
Çok istikametli Kürt aydınlarının azlığı maalesef günümüzün de bir realitesi. Alışılmış ki bu realite Kürtlerin statüsünden, daha doğrusu statüsüzlüğünden, Kürt toplumsal-kültürel tarihinden kopuk bedellendirilemez. Bildiğiniz üzere entelektüel gelişimin momentleri sanayileşme, çağdaşlık, aydınlanma dediğimiz hareketler ya da süreçlerdir. Kürtlerin geç uluslaşmasının temelinde, çağdaş manada kentleşmenin ve endüstrileşme süreçlerinin yaşanmayışı; bunun doğal sonucu olarak burjuvazi sınıfının oluşmaması üzere dinamiklerin yoksunluğu yatar. 40 milyona yakın bir nüfusları olmasına karşın evvelki yüzyılın başlarında geçen treni kaçırarak bir ulus devlet kuramamalarına yol açan bu durum, birçok bakımdan olduğu üzere Kürtlerin aydın katmanı ve entelektüel kapasitesi üzerinde de olumsuz tesir gösterdi. Bu bahsi bir kadarıyla noktalayayım; entelektüel kimliğin dayandığı en kıymetli ölçütlerden biri eğitimdir ve her toplumun eğitim seviyesini belirleyen de kendi nitelik ve şartlarıdır.
‘BİZİM ARKADAŞ YERİNE ULUSAL HESAP YAPMAK GEREKİR’
Malmîsanij’ın siyasi gayretin kültürel çabayı gölgede bırakması, kolaycılığa kaçılması noktasında da tenkitleri var. Bu hususta siz neler söylersiniz?
Onun bu tenkidine ben de motamot katılıyorum. İdeolojik düşünce/örgütlenme biçimi, genel olarak siyasi erekleri merkeze alır ve öteki faaliyetleri bu ereklere ulaşma yolunda hizmet etmesi gereken alanlar olarak görür. Yani bu manada araçsal bir bakış açısına sahiptir. Hâlbuki kültürel çaba bir toplumun yaşantısından yarınına kadar birçok gelişmeye taraf verecek son derece değerli, süreğen ve stratejik bir çaba alanıdır. Bu alanın özneleri eğitimciler, entelektüeller ve sanatkarlar da ideolojik bakış açısından, onun dayattığı aksiyoncu duruştan uzak ve bağımsız olmalıdırlar.
Kürtler ölçeğinde baktığımızda ise sanatsal-kültürel çabayı önemseyen lakin bu uğraş alanını ve oyuncularını kendi etkisi/yönlendirmesi altında tutmak isteyen Kürt siyasal hareketlerini görürüz. Bu da bir çeşit vesayettir. Ve bu vesayet ne kadar yanlışsa kimi Kürt aydın, müellif, sanatçı dilbilimcilerinin kendi çalışmalarında ya da Kürt lisanı ve kültürü alanındaki faaliyetlere katılırken siyasal tercihlerini, ideolojik ve dar çerçeveli kişisel eğilimlerini ikinci plana atamıyor olmaları da o derece yanlıştır. Bunun Kürtlerdeki ‘doğal sonucu’ da karşımıza kolektif çalışma kültürünün zayıflığı olarak çıkmaktadır. Malmîsanij hocanın kendisiyle yapılmış bir röportajda söylediği üzere, “Bizim arkadaş yerine ulusal hesap yapmak gerekir.”
Aynı formda hocamın kolaycılık tenkidine de katılıyorum. Onun dediği üzere; “yazmak hakikaten de bir sorumluluk gerektirir. Yazacaksak öncelikle bunun şuurunda olmalıyız. Kaldı ki öbür lisanlarda yazanlardan daha dezavantajlı durumda olduğumuza nazaran onlardan daha fazla, hiç olmazsa en az onlar kadar çalışmalıyız.”
Örnek vermek gerekirse bakıyorsunuz rastgele bir yapıtta yer alan yanlış bir bilgi, bir öteki müellifin çalışmasında tıpkı biçimde karşınıza çıkıyor. Neden? Zira müellif bu bilgiyi araştırmadan, kaynak incelemesi yapmaya gerek duymadan alıntılamakta veya referans vermekte hiçbir beis görmüyor. Hakeza vakit zaman kıymetli oranda internetten kopyaladığı bilgilerle ya da bilimsel niteliği olmayan kaynaklardan alıntılarla dolu kitaplara da rastlıyoruz. Bu kolaycılığın en tehlikeli yanı, yanlış bilginin yayılmasıdır ki bir bilgi, hele ki bizim üzere dezavantajlı toplumlarda yayıldı mı onun önünü almak çok güç hatta neredeyse imkânsızdır.
‘MALMÎSANİJ, HER KÜRDÜN ANADİLİ İÇİN BİR ŞEYLER YAPABİLECEĞİ İLETİSİNİ VERİYOR’
Kitapta Malmîsanij’ın uzun bir mühlet Kırmanccanın tek okur-yazarı olduğundan bahsediyorsunuz. İnanılmaz bir direnç öyküsü bu aslında. Bu Kürt Don Kişot sizce Kürtlere inatla neyi hatırlatıyor ve anlatıyor?
Her şeyden evvel anadil sevgisini anlatıyor. Anadil sevgisinin dönüştürücü-yaratıcı gücünü hatırlatıyor. Bütün baskıcı koşullara ve olanaksızlara karşın her Kürdün anadili için bir şeyler yapabileceğini, yapması gerektiğini, hiç değilse günümüzün görece artmış imkanlarında ana lisanının ümmisi kalmaması gerektiği iletisini veriyor. “Kürt kökenli” olmayı benimsemiş olanlar bu iletisi ne kadar alır bilinmez ancak “Kürt asıllı olmak/kalmak” isteyenlerin bu bildirisi önemsemesi gerektiği kesinlikle. Bana nazaran Malmîsanij hocanın Kürt lisanı ve kültürü için yaptığı 40 yılı aşan sistematik çalışmanın, emeğinin ve yapıtlarının verdiği genel bir ileti da var: Lisan yani Kürtçe, kültürel birikim ve tarihi şuur olmaksızın millet kimliğinin manasının olamayacağı, münasebetiyle hakikat bir ulusal şuurun ve yurtseverlik anlayışından kelam edilemeyeceği gerçeğidir.
‘ÇEKMECESİ BİNLERCE KARTEKSLE DOLUYDU’
Malmîsanij hoca hakkında kitapta değinmediğiniz değişik anekdotlar kesinlikle olmuştur. Bizimle paylaşır mısınız?
Elbette. Birincisi Ankara’daki üniversite yıllarında eline geçen Farsça-Türkçe Sözlüğe dair. Hoca Zazacaya emsal sözlere rastladığından hareketle didik didik inceledim diyor lakin ben kendisinden o sözlükteki bütün sözcükleri tek tek okuduğunu duyduğumda doğrusu çok şaşırmıştım.
Bir de kendi kendine Zazaca yazmaya başlaması derim. Tahminen bugün de birden fazla insan kendi kendine Zazaca öğrenmeye çalışıyor diye düşünenler olabilir. Lakin bu mutlaka birebir şey değil. O, bunu kendi sözüyle “yazılı tek bir metin bile görmeden” yapıyor. Düşünsenize bir başına yazmak, anadilinin tek okur-yazarı olmak, yazım tecrübesi edinerek öğrenmek, öğrenerek öğretmek ve anadilinin yazgısını değiştiren en önemli insanlardan biri olmak. Dünyada örneğini arasanız çok seçkin çıkar herhalde. Yani üzerine konuştuğumuz bu kitap aslında, “Hocasız bir hocanın biyografisi ve bibliyografyasıdır” desek abartı olmaz sanırım.
Bir seferinde de konutuna kendisini ziyarete gittiğimde bana kitaplığını gezdirirken büyük bir çekmeceyi açıp gösterdi. Bilirsiniz evvelce karteksler vardı. İşte bu çekmece hocanın kendi eliyle üzerlerine anımsadığında unutmamak için not aldığı, derlediği veyahut Türkçe sözlükten Zazaca karşılıkları olan sözleri not aldığı binlerce karteksle doluydu. Şimdi şaşkınlığım geçmemişti ki içerideki bir odada bu türlü bir çekmece daha olduğunu söyledi. 12 Eylül devrinde el konulan veyahut yakılan kitapları ortasında gidenler hariç olağan. Olağan hocanın Zazacadaki birçok birinci yapıtın müellifi olduğunu, kelam konusu kartekslerin de 1987’de yayımlanan Zazaca-Türkçe kelamlık çalışmasının mutfağıyla ilgili olduğunu eklemeliyim.
‘HİÇBİR OKUR, MÜELLİFİN HAMALI DEĞİLDİR’
Açıkçası kitaba başlamadan evvel bir ömür hikayesinin bu kadar sade ve akıcı olmasını beklemiyordum. Sizce bir biyografiyi ilgi alımlı hale getiren, merak uyandıran ve okunur kılan nedir?
Görüşünüzü paylaştığınız için teşekkür ediyorum. Bence bu soruya verilecek karşılığın iki boyutu var: Okuyucu ve biyografi müellifi. Birinci belirleyici pek alışılmış okurun kendi seçimidir. Yani bahis alınan bireye ilgisi, onun ömrünü tanıma ve anlamak istemesi kitabı eline almasına münasebettir de. Lakin bir okur olarak söylersek ilgi duyarak aldığımız kimi kitapların kesinlikle elimizde tutunamadıkları da olmuştur. Zira kolay bir sözle söyleyecek olursam; hiçbir okur, müellifin hamalı değildir. Hasebiyle genel olarak bütün kitaplarda ya da periyodik metinlerinde bilhassa de roman, öykü, biyografi, şiir üzere yapıtlarda nitelik sorunu değerli.
Biyografi müellifi boyutuna gelince; bir kere biyografi beşere, insanın dünyasına ilgi duymayı ve onun ömrüne empatiyle bakabilme marifetini gerektiren bir yazın çeşididir. Bir öteki değerli nokta ise bahis aldığı beşerle biyografi müellifinin ortak paydalara sahip olmasıdır. Üzerine yazdığı hayatı anlamış, o hayatın sahibinin lisanına vâkıf, onun fikir ve aksiyon dünyasına hâkim hatta ona nüfuz etmiş bir insan olmalıdır biyografi muharriri. Pek olağan ki yanı sıra yazdığı lisanda edebi kurgu ve söz yeterliliğine de sahip olmalı. Bunların tamamı bir biyografinin niteliğini, okunurluğunu ve hatta kalıcılığını belirleyen etkenlerdir diye düşünüyorum. Olağan üzerine konuştuğumuz biyografinin muharriri olarak değil de bir okur olarak fikrimi paylaştığımın altını çiziyorum.
