Elizabeth Gilbert
Yapılan binlerce araştırma, insan kişiliğini ve zekâsını -yani kişiselliğin temel parçalarını- inceliyor. Buna rağmen, kişilik ile zekânın birbirleriyle nasıl irtibatlı olduğuna dair şaşırtan derecede az şey biliyoruz. Gilead Sciences isimli biyolojik ilaç şirketinde insan kaynakları araştırmacısı olan Kevin Stanek verdiği demeçte, “Her araştırma, insanları neyin eşsiz kıldığına ait bir fikir sağlayarak perdeyi biraz daha araladı” diyor: “Ancak biz ufka uzanan görüntüyü, yani her insanı bir birey yapacak biçimde her şeyin nasıl bir ortaya geldiğini anlamak istedik.”
Bu nedenle, Stanek, Deniz Ones ve onlarca araştırma vazifelisi, yayınlanmamış olanlar, askeri ve özel işletmelerin gerçekleştirdikleri ve onlarca yıldan beridir sabit disklerde uykuda olan araştırmalar da dahil olmak üzere, ulaşabildikleri her araştırmadan bilgi toplamak emeliyle çok büyük bir arayış içine girdiler. Stanek, “Öteki araştırmacılardan ve gönüllülerden binlerce saati bulan yardımlar almasak bunu başaramazdık” diyor. On dört yılın akabinde, bu devasa data bir katalog haline getirildi. Katalog, 2 milyonu aşkın iştirakçi da dahil olmak üzere, 50’yi aşkın ülkeden sağlanan 1300 araştırmadan 79 kişilik özelliği ve 97 bilişsel yeteneği bünyesinde barındırıyor. Ve Ulusal Bilimler Akademisi aylık bülteninde yayınlanan öncül bir bilgi tahlili, kişilik ve zekânın kimi şaşırtan biçimlerde temaslı olduğunu ortaya koyuyor.
‘KİŞİLİK’ VE ‘ZEKÂ’ İLE NE KASTEDİYORUZ?
Kişilik ve zekâ, eğitim seviyesi ve çalışma performansından boşanma oranına ve beklenen hayat müddetine varıncaya dek bireyin hayatının gidişatını yüksek oranda etkileyen, büyük ölçüde genetik ve istikrarlı özellikler bütünüdür. Pekala bunlar tam olarak nedir? Kişilik, bir insanın birden fazla vakit nasıl düşündüğünü, hissettiğini ve davrandığını tanımlar. “Beş Büyük” diye de bilinen beş temel bağımsız özellikten meydana gelir: bunlar nevrotiklik, dışadönüklük, vicdanlılık, açıklık ve uyumluluktur. Stanek ve Ones’in data kümesi bunların yanı sıra nevrotiklik için depresyon ve şüphecilik, uyumluluk için nezaket ve empati üzere ‘Beş Büyük’ özelliğin her birini meydana getiren çeşitli istikamet ve yansımaları da içeriyor.
Araştırmacılar tarafından ‘bilişsel yetenek’ diye de anılan zekâ, bireyin bir bilgiyi ne kadar düzgün anlayabileceğini ve uygulayabileceğini tanımlar. Zekâ iki alt tipe ayrılabilir. ‘Yatırım yapılan yetenekler’ (ing. invested abilities) diye de isimlendirilen ‘edinilen bilgi’, muhakkak marifet ve bilgileri tabir eder. Yatırım yapılmayan bilgi ise geriye kalan bütün bilişsel yetenekleri söz eder. Tıpkı kişilik üzere, bu iki zekâ tipi de çalışma belleği, şablon tanıma ve sözel yetenek üzere taraflar barındırabilir. Stanek, “Bu çok az farklılıklar sergileyen nitelikler ortasındaki temaslar, bizleri birey yapan şeydir” diye izah ediyor: “Bunlar, sadece kişilik tiplerinin ve IQ puanlarının ötesindeki görüntünün zenginliğidir.”
KİŞİLİK ZEKÂ İLE NASIL ALAKALIDIR?
‘Dağınık ve dalgın profesör’, ‘karamsar deha’, ‘aklı bir karış havada olanlar’ üzere pek çok klişe, muhakkak kişilik özelliklerini zekâya bağlar. Pekala bunlardan rastgele biri gerçeklere dayanır mı? Stanek ve Ones’in derleme hakkındaki birinci data tahlili, kişilik ile zekâ ortasında yüzlerce muteber irtibat olduğunu ortaya çıkardı. (Stanek’in web sitesinde, etkileşimli bir görsel çalışma mevcut.) İşte bunlara birkaç örnek:
– Yeni fikir ve tecrübelerle ilgilenme isteğini tabir eden açıklık, onu zekâyla ilişkilendiren ve yerleşik bir geçmişi olan yegâne kişilik özelliğidir. Bekleneceği üzere açıklık, genel zihinsel yetenekle orta seviyede güçlü bir biçimde ilişkiliydi.
– Özdenetim ve tertipliliğin bir ölçüsü olan ‘titizlik’, genel bağlamda zekâ ile müspet bir bağıntı ortaya koydu. Bununla birlikte, ‘ihtiyatlılık’ ve ‘rutin arayışı’ da dahil olmak üzere kimi taraflar daha düşük düzeydeki bilişsel yetenekleri işaret ediyordu.
– Toplumsallık ve şevkin bir ölçüsü olan dışadönüklük, yalnızca genel olarak zekâ ile ihmal edilebilir bir formda irtibatlıydı. Bununla birlikte, aktivite tarafı daha güçlü bir formda irtibatlıydı ve (şaşırtıcı bir şekilde) toplumsallığın kimi bilişsel maharetlerle az da olsa olumsuz bir bağlantısı vardı.
– Nevrotiklik, gelişmiş seviyede düşünmeyi engelleyebilecek olumsuz duygusallığı barındırır. ‘Karamsar deha’ yakıştırmasına rağmen, tahminen de daha yüksek nevrotiklik seviyelerinin zayıf olsa da daha düşük zekâ düzeylerini işaret etmesi şaşırtan değildir. Sistemsiz öfke ve depresyon tarafları, zekânın azalması bağlamında bilhassa güçlü olan belirleyicilerdi.
– Uyumlulukla kontaklı ‘kabul edilebilirlik’, genelde zekâ ile en zayıf bağıntıya sahipti. Bununla birlikte, şefkat ve kişilerarası hassasiyet istikametleri, genel zihinsel yeteneğin orta derecede güçlü öngöstergeleriydi ve nezaket istikameti, kimi bilişsel yeteneklerle olumsuz biçimde irtibatlıydı.
Kısaca söylersek, eldeki bilgiler en az iki şeyi ortaya koydu. Öncelikle, ehemmiyet taşıyan bağıntıların büyük kısmı, ‘Büyük Beş’ düzeyinden daha çok yüzey düzeyinde gerçekleşir. Bu daha bireye has niteliklerin görmezden gelinmesi, kişilik ve bilişsel yetenek ortasındaki önemli ilişkileri gözlerden gizler. Ones, “İnsanları temel tiplere ayırmak mantıklı” diyor. “Buna rağmen, yalnızca kişiliğin pek çok detayını bir ortaya getirdiğimizde önemli olan ve bir bireyi eşsiz hale getiren özelliklerin oluşturduğu bütünü görürüz.”
İkinci olarak, klişelerimizin büyük kısmı yanlıştır. Memnun, ilgili ve şefkatli insanların karamsar ve ilgisiz akranlarına kıyasla daha zeki olma ihtimali daha yüksektir.
DIŞADÖNÜK OLDUĞUNUZDA NE BEKLENİR?
Ones, rastgele bir nedensel teze karşı ikazda bulunuyor. Sonuçta bunlar sadece bağıntılar ve araştırmacıların kişilik özellikleri ve yetenek kümelerinin daima bir arada nasıl işlediğini kesin biçimde değerlendirmeleri vakit gerektirir. Tekrar de ilgi alımlı bir ihtimal, bir kısım kişilik tiplerin bilişsel açıdan üretici faaliyetlerde bulunma ihtimalinin daha yüksek olması. Bu durum, açıklığın (yani yeni görüş ve tecrübelerle etkileşime girme hevesinin) ve (dışadönüklüğün bir istikameti olan) etkinliğin neden zekâ ile olumlu bir teması olduğunu izah edebilir.
Zekânın hayatı kolaylaştırması, bu sayede olumsuz istikametteki duygusallığı azaltması ve kişiyi daha az ihtiyatlı ve daha şefkatli olmaya yönlendirmesi de mümkün. Dahası, zenginlik ya da sıhhat üzere bilişsel yetenekleri artıran ve birtakım kişilik tiplerinin önünü açan üçüncü bir etken de kelam konusu olabilir. (Stanek ve Ones, sonbaharda her şeyin nasıl bir ortaya geldiğine dair fikirlerini detaylı biçimde anlatacak bir kitap yayınlayacaklar.)
Ones, “Paket servislerden biri basitçe bu düzgün ilişkilerdir; yani, empati kurma yeteneğine sahip beşerler, keyifli beşerler, açık fikirli beşerler başkalarından daha zeki olma eğilimi gösterirler” diyor: “Ne var ki problem bundan daha büyük.”
Stanek ve Ones, kişiliğin ve bilişsel maharetlerin neden bir ortaya geldiğini ve sonuçta bu bilginin insanların muvaffakiyet durumunu nasıl ülkü bir hale getirebileceğini daha uygun anlamak gayesiyle bu bilgiyi kullanmaya yoğunlaştılar. Ones, “Şu anda şirketler sizi anlamak ve etkilemek için bilgileri kullanıyorlar” diye izah ediyor: “İnsanların kendilerini daha yeterli anlamalarını istiyoruz; böylelikle kendileri için en uygun olan işleri, arkadaşları, kentleri, romantik partnerleri ya da onlar açısından kıymet taşıyan başka şeyi belirleyebilirler.”
Yazının yepyenisi Big Think sitesinden alınmıştır. (Çeviren: Tarkan Tufan)
