Eyal Weizman1
1956 baharında, Nakba’dan sekiz yıl sonra, bir küme Filistinli fedai Gazze’yi İsrail devletinden ayıran yegane hendeği geçti. Hendeğin bir tarafında 200 bini civardaki bölgelerden sürülmüş mülteciler olmak üzere 300 bin Filistinli, başka tarafında ise bir avuç yeni İsrail yerleşimi bulunuyordu. Nahal Oz kibutzuna girmeye çalışan Filistinli savaşçılar, güvenlik vazifelisi Roi Rotberg’i öldürdüler. Cesedini yanlarında Gazze’ye götürdüler, fakat Birleşmiş Milletler’in (BM) müdahalesi üzerine geri verdiler. Dönemin İsrail Genelkurmay Başkanı Moshe Dayan, bir düğün için yerleşim yerindeydi ve sonraki akşam Rotberg’in cenaze merasiminde anma konuşması yapmak istemişti. Rotberg’i öldüren adamlardan bahsederken, “Bize duydukları nefretten neden şikayet edelim ki? Sekiz yıldır Gazze’deki mülteci kamplarında oturuyorlar ve bir vakitler kendilerinin ve cetlerinin yaşadığı toprakları ve köyleri gözlerinin önünde nasıl vatanımıza dönüştürdüğümüzü görüyorlar” dedi. Bu, günümüz İsrailli siyasetçilerinin artık söz etmekten çekinecekleri biçimde, Filistinlilerin neleri kaybettiğinin bir kabulüydü. Fakat Dayan geri dönüş hakkını savunmuyordu: Konuşmasını İsraillilerin kendilerini, İsrail’in ‘sınır yerleşimleri’ dediği şeyin kıymetli bir rol oynayacağı kalıcı ve acı bir savaşa hazırlamaları gerektiğini söyleyerek bitirdi.
Yıllar içinde, mevzubahis hendek; 2018-19’da iki yüzden fazla Filistinli göstericinin vurularak öldürüldüğü ve binlercesinin yaralandığı 300 metrelik bir tampon bölge, birkaç kat jiletli tel örgü, yer altına uzanan beton duvarlar, uzaktan kumandalı makineli tüfekler üzere tahkimatlar ve gözetleme kuleleri, güvenlik kameraları, radar sensörler ve casus balonlar üzere nezaret ekipmanlarından oluşan karmaşık bir sisteme dönüştü. Bunun ötesinde, bir kısmı Gazze Zarfı2 olarak bilinen bölgeyi oluşturan sivil yerleşimlerin yakınında ya da içinde bulunan bir dizi askeri üs yer alıyor. 7 Ekim’de Hamas, koordineli bir hücumla bu birbiriyle irtibatlı sistemin tüm ögelerini maksat aldı. Tel örgülere en yakın yerleşim yeri olan Nahal Oz, akının odak noktalarından biriydi. ‘Nahal’ terimi hudut yerleşimlerini kuran askeri birliği tabir ediyor. Askeri üs olarak kurulmuş olan Nahal yerleşimlerinin çoğunlukla kibbutz tipi sivil köylere dönüşecekleri öngörülmüştü. Lakin bu dönüşüm hiçbir vakit tamamlanmadı, kimi köy sakinlerinin yeri geldiğinde muhafızlık vazifesini de üstlenmesi bekleniyor.
“Sahipsiz topraklar”, 1948’deki sürgünlerden sonra, İsrailli planlamacıların Siyonist yerleşimci projesinin planını tasarladıkları boş sayfa idi. Projenin baş mimarı, Walter Gropius ve Hannes Meyer’den eğitim alıp 1931’de Filistin’e yerleşen ve burada toplu konutlar, personel kooperatifleri, hastaneler ve sinemalar inşa eden Bauhaus mezunu Arieh Şaron’du. İsrail devleti kurulduğunda David Ben-Gurion onu Planlama Dairesi’nin başına getirdi. Mimarlık tarihçisi Zvi Efrat, ‘Siyonizmin Nesnesi’ (The Object of Zionism-2018) isimli kitabında, Şaron’un imar planının, modernist dizaynın yeni unsurlarına dayanmanın ötesinde, diğer hedefleri da olduğunu anlatıyordu: İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra gelen göçmen dalgasına mesken sağlamak, Yahudi nüfusunu merkezden etrafa taşımak, hududu teminat altına almak ve mültecilerin geri dönüşünü daha da zorlaştırmak için bölgeyi işgal etmek.
1950’lerde ve 1960’larda Şaron’un imar planı ve halefleri, o vakitler ülkenin yaklaşık yüzde 40’ını oluşturduğu belirtilen ‘sınır bölgelerinde’, ziraî yerleşim kümelerine hizmet eden bölgesel merkezlerin yahut ‘kalkınma kasabalarının’ inşa edilmesine yol açtı. Bu kalkınma kasabaları Kuzey Afrika’dan gelen ve fabrika personeli olarak proleterleştirilecek olan Yahudi göçmenlere -Yahudi Araplara- mesken sahipliği yapacaktı. Kibutz ve moshav3 tipi ziraî yerleşimler, çoğunluğu Doğu Avrupalılardan oluşan, emekçi hareketinin öncü üyeleri içindi. Dayr Sunayd, Simsim, Najd, Huj, Al Huhrraqa, Al Zurai’y, Abu Sitta, Wuhaidat üzere Filistin köyleri ile Tarabin ve Hanajre Bedevi aşiretlerine ilişkin toprakların üzerine, Sderot ve Ofakim kalkınma kasabaları ile Be’eri, Re’im, Mefalsim, Kissufim ve Erez kibbutzları inşa edildi. 7 Ekim’de bu yerleşimlerin hepsi amaç alındı.
İsrail’in 1967’deki işgalinin akabinde hükümet, Gazze’deki Filistinli nüfusun yaşadığı esas merkezler ortasında yerleşimler kurdu. Bunların en büyüğü Mısır sonundaki Refah yakınlarında bulunan Gush Katif’ti; İsrail kolonileri toplamda Gazze topraklarının yüzde 20’sini kaplıyordu. 1980’lerin başında Gazze ve etrafındaki bölge, Mısır’la yapılan barış mutabakatının akabinde Sina’dan tahliye edilen çok sayıda İsrailli yerleşimciyi de barındırmaya başladı. Bölgenin etrafındaki birinci tel örgüler, ‘barış sürecinin’ doruğu olarak addedilen 1994 ve 1996 yılları ortasında inşa edildi. Gazze artık dünyanın geri kalanından izole edilmekteydi. Filistinlilerin direnişi sonucunda, 2005 yılında İsrail’in Gazze’deki kolonileri boşaltıldığında, tahliye edilenlerin bir kısmı Gazze hudutlarına yakın yerleşimlere taşınmayı tercih etti. Kısa bir mühlet sonra ikinci ve daha gelişmiş bir çitleme sistemi tamamlandı. Hamas’ın Gazze’de iktidarı ele geçirmesinden bir yıl sonra, 2007’de İsrail, besin, ilaç, elektrik ve akaryakıt üzere yaşamsal gereçlerin girişini denetim ederek ve sınırlayarak topyekûn bir kuşatma başlattı. İsrail ordusu bu yoksunluğu Gazze’deki hayatı neredeyse büsbütün durma noktasına getirecek bir düzeyde tutmakta. BM’ye nazaran 2008’den bu yılın eylül ayına kadar 3500 Filistinlinin vefatıyla sonuçlanan bir dizi bombalama harekatıyla birlikte kuşatma, daha evvel eşi gibisi görülmemiş ölçekte bir insani felakete yol açmakta: sivil kurumlar, hastaneler, su ve hijyen sistemleri zar güç çalışabiliyor, elektrik ise günün yalnızca yarısında verilebiliyor. Gazze nüfusunun neredeyse yarısı işsiz ve yüzde 80’inden fazlası temel muhtaçlıklarını karşılamak için yardıma muhtaç durumda.
İsrail hükümeti Gazze etrafındaki yerleşimlerde yaşayanlara cömert vergi indirimleri (örneğin gelir vergisinde yüzde 20 indirim) sunuyor; bu yerleşimlerin birçoğu çit çizgisine birkaç kilometre uzakta bulunan ve hatta paralel uzanan bir yol boyunca dizilmiş durumda. Gazze Zarfı, hududa 10 km uzaklık içerisinde toplamda 70 bin nüfusa sahip 58 yerleşimi kapsıyor. Hamas’ın iktidara gelmesinden bu yana geçen on yedi yılda, vakit zaman Filistinlilerin roket ve havan topu atışlarına ve İsrail’in birkaç mil ötedeki bölgeyi bombalamasına karşın yerleşimcilerin sayısı artmaya devam etti. Tel Aviv bölgesinde yükselen emlak fiyatları ve bölgenin açık zirveleri (emlakçılar buraya ‘Kuzey Negev’in Toskana’sı’ diyor), orta sınıf yerleşimcilerin bölgeye akın etmesine yol açtı. Çitin öbür tarafındaki şartlar ise, bölgenin artan refahıyla zıt orantılı biçimde berbatlaştı. Yerleşimler, Gazze’ye dayatılan kuşatma sisteminin merkezi bir modülüdür, fakat bu yerleşimlerin sakinleri Batı Şeria’nın dindar yerleşimcilerinden farklı olma eğilimindedir. İsrail solunun kısmi körlüğünü de gösterir biçimde, Negev’deki birtakım yerleşimciler barış hareketi içerisinde yer alıyor.
7 Ekim’de Hamas militanları kuşatma ağının birbirine bağlı ögelerini yarıp geçtiler. Keskin nişancılar yasak bölgeyi gözleyen kameraları vurdu. Bağlantı kulelerine el bombaları attılar. Roket yağmurları radar alanını iş göremeyecek duruma getirdi. Savaşçılar tel örgülerin altından tünel kazmak yerine karadan ilerlediler. İsrailli nöbetçiler ya onları göremedi ya da gördüklerini süratli bir formda haber veremediler. Savaşçılar tel örgüleri keserek ya da patlatarak, onlarca delik açtı. Filistinli buldozerler bu gedikleri genişletti. Birtakım Hamas militanları sonu geçmek için yamaç paraşütü kullandı. Binden fazlası askeri üslere saldırdı. Kör ve sessiz kalan İsrail ordusu savaş alanını net bir halde tasavvur edemedi ve birliklerin bölgeye intikali saatler aldı. İnternette inanılması güç imgeler ortaya çıktı. Filistinli gençler, bisikletlerin ya da atların üzerinde, dedelerinden duydukları lakin artık tanınmayacak kadar değişmiş olan topraklara hakikat savaşçıları takip etti.
Üslerden sonra yerleşim yerleri geldi ve daha evvelki hiçbir şiddetin haklı gösteremeyeceği katliamlar yaşandı. Aileler meskenlerinde yakıldı ya da vuruldu. Savaşçılar toplamda yaklaşık 1300 sivil ve asker öldürdü. İki yüz kişi esir alınıp Gazze’ye götürüldü. İsrail, onlarca yıldır yerleşimlerin sivil ve askeri fonksiyonları ortasındaki ayrımı silikleştirmeye çalışıyordu fakat artık bu ayrım İsrail hükümetinin hiç de tasarlamadığı formlarda belirsizleştirilmiş durumda. Gazze Zarfı’nın yaşayan duvarının bir kesimi haline getirilen sivil halk, berbatın de berbatına maruz kaldı. Ne kendilerini askerler üzere savunabildiler ne de siviller üzere korundular.
Harabeye dönmüş yerleşimlerin imgeleri İsrail ordusuna milletlerarası toplum nezdinde bir serbestiyet sağladı ve daha evvelki seferlerde ona mani olmuş her türlü kısıtlamayı ortadan kaldırdı. İsrailli siyasetçiler açık ve imhacı bir lisanla intikam davetinde bulundu. Yorumcular Gazze’nin ‘yeryüzünden silinmesi gerektiğini’ ve ‘Nakba 2’nin vaktinin geldiğini’ söyledi. Likud Partisi’nden bir Meclis üyesi, Revital Gottlieb bir tweet attı: “Binaları yıkın!! Ayrım gözetmeden bombalayın!! Bu iktidarsızlığı bırakın. Yeteneğiniz var. Dünya çapında meşruiyetimiz var! Gazze’yi dümdüz edin. Merhamet göstermeyin!”
Çatışma nasıl sona ererse ersin, Hamas iktidarda olsun ya da olmasın (ki ben birincisi için bahse girerim), İsrail, mahkumları takas etme konusunda pazarlık yapmaktan kaçınamayacaktır. Hamas için başlangıç noktası, şu anda İsrail hapishanelerinde bulunan ve birçok yargılanmadan idari tutuklu olarak tutulan altı bin Filistinli olacaktır. İsraillilerin esir alınması, 75 yıllık çatışma boyunca Filistinlilerin silahlı gayretinde merkezi bir yer tutmuştur. FKÖ ve öteki kümeler, rehineler aracılığıyla İsrail’i Filistin ulusunu zımnen tanımaya zorlamayı amaçlamıştır. İsrail’in 1960’lardaki konumu, Filistin halkı diye bir şey olduğunu inkar etmekti; bu da FKÖ’yü onların yasal temsilcileri olarak tanımanın mantıken imkansız olduğu manasına geliyordu. Bu inkâr birebir vakitte Filistinli savaşçıları memleketler arası hukuka nazaran legal savaşçılar olarak tanımaya ve hasebiyle Cenevre Kontratları uyarınca onlara savaş esiri statüsü vermeye gerek olmadığı manasına da geliyordu. Esir alınan Filistinliler, 11 Eylül sonrası periyodun ‘yasadışı savaşçıları’ üzere yasal bir belirsizlik içinde tutuldular.
Temmuz 1968’de Filistin Halk Kurtuluş Cephesi (FHKC) bir El-Al uçağını kaçırıp Cezayir’e indirerek, Filistinli mahkumların hür bırakılmasını amaçlayan bir dizi uçak kaçırma hareketinin fitilini ateşledi. Cezayir olayı 22 İsrailli rehinenin 16 Filistinli mahkumla takas edilmesine yol açtı, lakin İsrail hükümeti ortada rastgele bir muahede olduğunu reddetti. On altıya karşılık yirmi iki: bu takas oranı uzun mühlet devam etmeyecekti. Eylül 1982’de İsrail’in Lübnan’ı işgalinin akabinde Ahmed Cibril’in FHKC-Genel Komutanlığı üç İsrail Savunma Kubbetleri (IDF) askerini esir aldı; üç yıl sonra Cibril antlaşması olarak bilinen antlaşma ile İsrail ve FHKC nihayet esir takası konusunda uzlaştı: 1150 Filistinli mahkuma karşılık üç asker. Hamas tarafından 2006’da esir alınan Gilad Şalit’in hür bırakılması için 2011’de yapılan mutabakatta takas oranı Filistinliler açısından daha da avantajlıydı: Tek bir İsrail askerine karşılık 1027 mahkum. Bu cinsten daha pek çok mutabakat yapmak zorunda kalacağını öngören İsrail, gelecekteki takaslar için elindeki kozları arttırmak emeliyle, reşit olmayanlar da dahil olmak üzere daha fazla Filistinliyi keyfi olarak tutuklamaya başladı. Ayrıyeten rastgele bir takasın kesimi olarak iade edilmek üzere Filistinli savaşçıların cesetlerini dahi elinde tuttu. Tüm bunlar, bir sömürgecinin hayatının, sömürgeleştirilenlerin hayatından bin kat daha kıymetli olduğu algısını güçlendiriyor. Bu hesaplama kaçınılmaz olarak, insan ticaretinin tarihini akla getiriyor. Lakin burada takas oranı, Filistin direnişi tarafından, derin yapısal sömürgeci asimetriyi bilakis çevirmek için tedavüle sokulmakta.
Her devlet, askerlerinin ve vatandaşlarının esir alınmasına farklı biçimlerde yaklaşır. Avrupalılar ve Japonlar ekseriyetle gizlice esir takası yapar ya da fidye pazarlığı yürütür. ABD ve Birleşik Krallık ise kamuoyu önünde pazarlık yapmayacaklarını ya da esir alanların taleplerine boyun eğmeyeceklerini tez eder ve buna her vakit sıkı sıkıya bağlı kalmasalar da, bir kurtarma operasyonu mümkün görünmüyorsa eylemsizliği ve sessizliği tercih eder. Bu ‘ehven-i şer’ olarak görülür ve askeri oyun teorisyenlerinin ‘tekrarlanan oyun’ dediği şeyin bir kesimidir: her hareket beklenen uzun vadeli sonuçlarına nazaran kıymetlendirilir ve bir esirin hür bırakılmasını sağlamanın yararı, takasın gelecekte daha fazla asker yahut sivilin esir alınmasına yol açma ihtimali ile mukayese edilir.
Bir İsrailli rehin alındığında ailesi, arkadaşları ve destekçileri sokaklara dökülerek özgür bırakılması için kampanya başlatır. Birçok vakit hükümet bunu kabul eder ve bir mutabakat yapar. İsrail ordusu, hür bırakılan esirlerin, bilhassa de üst seviye kumandanların yarattığı güvenlik riskine ve Filistinli savaşçıların daha fazla rehine almasını teşvik etme ihtimaline işaret ederek, ekseriyetle hükümete takas mutabakatı yapmama tavsiyesinde bulunur. Hamas’ın şu anki lideri olan Yahya Sinwar, Şalit muahedesinde hür bırakılmıştı. Bu cins takaslara karşı kıymetli sivil kampanyalardan biri, bunları ‘laik-liberal’ İsrail toplumunun kırılganlığının bir tezahürü olarak gören, dindar yerleşimci hareketi Gush Emunim tarafından yürütülmüştü.
1986 yılında, Cibril muahedesinin akabinde İsrail ordusu, bir İsrail askerinin sistemsiz bir silahlı güç tarafından ele geçirilmesi halinde uygulanmak üzere tasarlanmış bilinmeyen bir operasyon buyruğu olan tartışmalı Hannibal Direktifi’ni hazırladı. Ordu bu yorumu reddetse de, bu İsrail askerleri tarafından, esir alınmadan evvel silah arkadaşını öldürme yetkisi olarak anlaşıldı. 1999 yılında dönemin Genelkurmay Başkanı Shaul Mofaz bu politikayı şöyle açıklamıştı: “Bunu söylemenin getirdiği tüm acılara karşın, öldürülen bir askerin bilakis kaçırılan bir asker ulusal bir meseledir.”
Ordu, direktifin isminin bir bilgisayar programı tarafından rastgele seçildiğini sav etse de bu manidar bir isim. Kartacalı general Hannibal Barca M.Ö. 181 yılında Romalıların eline düşmemek için kendini öldürmüştü. Bundan otuz yıl evvel Romalılar da benzeri bir kararlılık göstermişlerdi: Hannibal Cannae zaferi sırasında esir aldığı askerler için fidye almaya çalıştığında, Senato hararetli bir tartışmanın akabinde bunu reddetmiş ve esirler infaz edilmişti.
1 Ağustos 2014 tarihinde, Hami Çizgi Operasyonu olarak bilinen Gazze saldırısı sırasında, Filistinli savaşçılar Refah yakınlarında bir IDF askerini esir aldı ve Hannibal Direktifi yürürlüğe girdi. Hava kuvvetleri askerin götürüldüğü tünel sistemini bombaladı ve bombardımanda ortalarında ailelerin de bulunduğu 135 Filistinli sivil hayatını kaybetti. Ordu o günden sonra yönergeyi rafa kaldırdı. Lakin Gazze’nin şu anda ayrım gözetmeksizin bombalanmasıyla, hükümet yalnızca Gazze halkını eşi gibisi görülmemiş bir yıkıma maruz bırakmakla kalmıyor, tıpkı vakitte meyyit esirleri pazarlığa tercih etme prensibine de geri dönüyor üzere görünüyor. İsrail Maliye Bakanı Bezalel Smotrich, Hamas’ın ‘esirler problemini çok ciddiye almadan acımasızca’ vurulması davetinde bulundu. İsrail’in BM Büyükelçisi Gilad Erdan ise “Rehineler yapmamız gerekeni yapmamıza mani olamayacak” dedi. Halbuki bu savaşta Gazze’deki sivillerin ve esir alınan İsraillilerin mukadderatı, her iki halkın yazgısı üzere birbirine sıkı sıkıya bağlı.
1 Eyal Weizman’ın ve London Review of Books’un müsaadesiyle yayınlanmıştır.
2 ‘Gazze Zarfı’, Gazze Şeridi’nin çabucak hududunda yer alan İsrail yerleşim bölgelerini isimlendirmek için kullanılan bir tabir.
3 Küçük çiftliklerden oluşan kooperatif temelli yerleşimlere verilen isim.
Yazının yepyenisi London Review of Books sitesinden alınmıştır. (Çeviren: Maddi Estetik Araştırma Kolektifi)
