Anksiyete; telaş, iç meşakkati, bunaltı ve telaş manalarında kullanılır. Herkesin yaşadığı daha çok dehşetle eşlik eden bir histir. Şayet anksiyete, kişinin, iş, özel ve toplumsal hayatını olumsuz istikamette etkileyecek noktaya gelirse ve gündelik fonksiyonelliği bozulursa “anormal” bir hal alır. Anksiyete bozukluğuna dönüşür. Anksiyete bozukluğunu tanım edebilecek tanımlamalar da “evham” ve “kuruntu” uygun sözlerdir.
Bu bağlamda telaş ve evhamı manalandırmak değerlidir.
Kaygı Nedir?
Kaygı halindeyken kalp atımı (taşikardi), nefes alıp verme süratli ve sık olur. Kan basıncı yükselir, kas gerginliği artar. Baş dönmesi, terleme, ağız kuruluğu, kulaklarda çınlama ya da zonklama olabilir. Tüm bu değişiklikler bedenin ani tehlike karşısında gösterdiği “savaş ya da kaç” prensibinin devrede olduğunun göstergesidir. Bu manada tasa, sistemin hissettiği bir tehlike algısı sonucu devreye soktuğu doğal bir reaksiyon olduğu söylenebilir.
Evham (Kuruntu) Nedir?
Kişi şayet rastgele bir durumu ya da hissi “tehlikeli” olarak algılarsa “savaş ya da kaç” prensibi devreye girer. Kelam konusu unsur bedensel, bilişsel ve davranışsal değişiklerin var olduğu kompleks bir yapıdır ve bu yapı, insanın tabiatı gereği, temel ve nitekim tehlikeli çevresel faktörlerden korunmasını sağlar. Ortada somut tehlike olmadan da tehlike algısı ile “savaş ya da kaç” unsuru çalışıyorsa evhamdan (kuruntu) bahsedebiliriz.
Anksiyete Bozukluğu Nedir?
Evham kelam konusu olduğunda, tehlike gerçek olmasından çok daha çok düşünseldir. “Evham” uyandıran etkene verilen reaksiyon iseabartılıdır. “Savaş ya da kaç” uygun bir hedefe hizmet etmekten çıkar. Çeşitli kısır döngüler oluşturur, yaşanılan külfetlerin alevlenmesine ve devam etmesine neden olur. “Anksiyete bozukluklarında” en önemli iki tıp kısır döngü mevcuttur.
- Kısır döngü; anksiyetenin bedensel ve düşünsel belirtiler tehdit ve tehlike algısını arttır. Örneğin Panik bozukluk yaşayan kişinin, panik atak anında kalp çarpıntısı, kalp krizinin delili olarak yorumlanır. “Evham” artacak ve kalp çarpıntısı daha da hissedilir hale gelecektir. Çarpıntının artması ise kişinin kalp krizi geçirdiği fikrini arttıracaktır.
- Kısır döngü ise anksiyete hastalarının yaşayacaklarını düşündükleri durumların “felaket”sonuçlarını önlemek için kullandığı işe yaramayan stratejilerden kaynaklanır. “Felaket” gerçekçi olmadığından kullanılan stratejiler hastanın fikir ve inançlarının uygun olmadığını görme talihini ortadan kaldırmaktadır. Örneğin kalp çarpıntısı ve ağır badiresi olan bir hastanın, panik nöbeti sırasında bulunduğu ortamı terketmesi ya da yanındaki şahısla konuşarak ilgisini öteki bir mevzuya çekmeye çalışması; birebir hastanın daha sonradan bu stratejileri kullanması sayesinde, çıldırmaktan yahut ölmekten kurtulduğunu düşünmesine neden olur. Böylece bu çeşit kaçınma stratejilerini kullanmamış olsa da ölmeyeceğini yahut çıldırmayacağını görmesi engellenmiş olur. Bu iki kısır döngü, anksiyete bozukluklarınınişleyişini ve sürekliliğini özetlemektedir.
Tedbirli olmak mı yoksa uzak durmaya çalışmak mı?
Anksiyete bozukluklarında, yani “evham/kuruntu” durumunda muhakkak durum, olay, kişi ya da ortamlarda “savaş ya da kaç” reaksiyonu ile karşılık veren bireyler, kelam konusu uyaranları gerçekte olduğundan daha tehlikeli olarak algılarlar. Tıpkı panik bozukluk yaşayan kişinin panik nöbetinde, kalp çarpıntısını (taşikardi) “kalp krizi geçiriyorum/geçirmek üzereyim” diye algılaması üzere.
Korkulan ya da tedbir alınan olumsuz sonuçların olma ihtimalini de gerçekte olduğundan daha “abartılı, büyük ve dehşet verici” olarak algılarlar. Tıpkı obsesif-kompulsif (takıntı-zorlantı) bozukluğu yaşayan şahısların ellerini pak tutmadığında, kirileneceğini ve bu kiri dokundukları her yere bulaştıracaklarına inanmaları üzere.
Korkulan sonuç oluştuğunda da, bunun bir felaket olacağını düşünürler. Tıpkı, toplumsal fobiyi yaşayan bireylerin ellerinin titremesi yahut yüzlerinin kızarmasının fark edileceği ve sonucunda utanç verici duruma düşecekleri ve ortamdaki bireyler tarafından istenmeyecekleri, kabul görülmeyeceklerine inanmaları üzere.
Korkulan sonucun oluşmaması için, felaketi önlemek için, farkında olarak ya da olmayarak düşünsel ve davranışsal fonksiyonel olmayan stratejiler (kaçma, kaçınma, ilgiyi dağıtma, düşünmemeye çalışma, yanında ilaç taşıma, tehlikeli olarak algıladığı yerlere yalnız gitmeme, ortamı terk etme ya da her an terk edebilecek biçimde çıkışa yakın oturma gibi) kullanırlar. Kullanılan bu stratejilerin hedefi, korkulan ortamlarda teminat sağlamak ve böylece korkulan sonucun oluşmasını engellemektir. Korkulan sonuçların gerçekleşmesi, hasta tarafından kelamı edilen stratejilerin kullanılmasına bağlanmakta ve güvenlik sağlamaya yönelik bu davranışlar, hastanın korkulan sonucun gerçekleşmeyeceğini görmesini engellemekte ve kaygının değişmeden devamına yol açmaktadır. Tıpkı, panik atağı geçiren ve ölmediğini/çıldırmadığını gören bir hasta, korkulan sonucun olmamasını panik atağı sırasında yanında güvendiği birinin olmasına yahut o esnada içtiği ilaca bağlamaktadır. İlaç almazsa da, yanında güvendiği biri olmazsa da ölmeyeceğini/çıldırmayacağını görme talihini kaybetmekte ve fonksiyonelliği olmayan fikir ve inançları (“panik atağı tehlikelidir ve mevtle sonuçlanabilir” gibi) değişmeden devam etmektedir.
“Kesin berbat bir şey olacak. Zira…”
Anksiyetenin bedensel belirtileri tehlike/tehdit algısının gerçek olduğunu gösteren bir diğer delil olarak algılanır. Yani, “söz konusu bedensel belirtileri yaşıyorsam nedeni vardır, her an tehlike olabilir” fikri bedensel belirtiler arttırır. Bedensel belirtiler arttıkça tehlike-tehdit algısı (anksiyete) artar ve böylece kısır bir döngü oluşur ve anksiyetenin devamı sağlanır.
Anksiyete bozukluklarının tamamında tehdit ve tehlike algısı mevcuttur. Fobik hastalar muhakkak bir durum, obje ve işleve ait tehlike algılarlarken, panik hastaları bedensel duyumları tehlikeli olarak algılarlar. Hipokondriyak (sağlık anksiyeteli) hastalar, önemli bir hastalık gelişeceğine ait dertler yaşarken, toplumsal fobikler toplumsal ortamlarda olumsuz toplumsal yargılar oluşturacaklarından, obsesif-kompulsif hastalar ziyan oluşturmaktan korkarlar. Yaygın anksiyete bozukluğu olan hastalar ise meçhullükten tehdit algısına kapılırlar.
