Linda Birnbaum, bir vakitler mutfağının baş aktörü olan yapışmaz tencere ve tavaları artık konutuna bile sokmuyor. Pekala lakin neden? Çünkü kelam konusu tencere ve tavalarla ilgili değerli bir gerçek, ABD Ulusal Etraf Sıhhati Bilimi Enstitüsü’nün eski yöneticisi olan Birnbaum’u hiç olmadığı kadar rahatsız ediyor. Zira yapışmaz özellikli mutfak eşyaları kısaca PFAS olarak bilinen per- ve polifloroalkil hususlardan yapılıyor.
Bu unsurların özelliği üretiminde kullanıldıkları pek çok eşyayı ısıya, yağa, lekelere, grese ve suya sağlam hale getirmek. Bu birinci bakışta epeyce yararlı bir durum üzere görünebilir. Lakin PFAS birebir vakitte “sonsuza kadar kimyasallar” olarak bilinen insan üretimi bileşikler kümesinin bir kesimi. Bu hususlar tabiatta ve insan bedeninde sonsuza kadar kalabiliyor ve vakit zaman toksik tesirlere yol açabiliyor.
PFAS hayatımızın her alanında bizimle birlikte. Alışveriş sırasında kesilen satış fişlerinde, leke tutmaz kumaşlarda, yangın söndürme köpüklerinde, çeşmelerimizden akan sularda ve mutfağımızda bu hususlara maruz kalıyoruz.
Birnbaum, National Geographic’e yaptığı açıklamada, tavalarını ve tencerelerini değiştirmesinin sebebinin bu olduğunu belirterek, “Bu devasa kimyasal sınıfı her yerde, her şeyde ve hepimizde var. Artık bunları kullanmıyorum zira bu şeylere maruz kalmak istemiyorum” sözlerini kullandı.
PFAS ve diğer bir kalıcı kimyasal olan BPA, son yıllarda hem araştırmacıların hem de tüketicilerin radarına girmiş durumda. Pekala bu unsurlar tam olarak nerelerde bulunuyor ve ne üzere tesirlere yol açıyor? Mutfakları bunlardan arındırmak mümkün mü? Gelin yakından bakalım…
PFAS NEDİR?
Çevresel Çalışma Kümesi’nde misyon yapan bilim insanı Tasha Stoiber, PFAS’ın “büyük bir kimyasal ailesi” olduğunu belirtti.
“Büyük lakin ne kadar büyük?” dediğinizi duyar üzereyiz. Maalesef bu sorunun karşılığını kimse tam olarak bilmiyor. Araştırmacıların iddiaları en az 15.000 farklı bileşik olduğu tarafında. Stoiber, her bir bileşiğin kendisine “leke tutmama, yağa dayanıklılık, suya dayanıklılık üzere eşsiz özellikler kazandıran” bir florin-karbon bağı içerdiğini belirtti ve ekledi: “Neredeyse herkesin bedeninde bu husus var.”
ABD Hastalık Denetim ve Tedbire Merkezleri’nin (CDC) resmi kaynaklarında, PFAS’a maruz kalmanın insan sıhhati üzerindeki tesirlerinin “belirsiz” olduğu ve daha fazla araştırma gerektirdiği belirtiliyor. Fakat kurum birebir vakitte mevcut hayvan çalışmalarının, bu kimyasalların “üremeyi, tiroit işlevini, bağışıklık sistemini etkileyebileceğini ve karaciğere ziyan verebileceğini” gösterdiğini de kabul ediyor.
Özel kesim şirketleri için bu çeşit mevzuları araştıran Iowa State Üniversitesi Polimer ve Besin Müdafaa Konsorsiyumu’nun yöneticisi Keith Vorst, “Bunun sıhhat üzerinde bir tesiri olmadığını söyleyecek birini bulmakta zorlanırsınız. Elimizde bu bileşiklerin epey önemli sıhhat meselelerine yol açtığını söyleyecek kadar tıbbi çalışma var” diye konuştu.
PFAS’IN BPA’DAN FARKI NEDİR?
Bisfenol-A (BPA), sert polikarbonat plastiklerin üretiminde kullanılan bir unsur ve büsbütün farklı bir kimyasal sınıfının üyesi. BPA birebir vakitte teneke içecek kutuları da dahil olmak üzere yiyecek ambalajlarının hami kaplamalarında, diş dolgularında, plastik oyuncaklarda ve pek çok öbür eserde bulunuyor.
CDC, tıpkı PFAS üzere BPA’nın sıhhat üzerindeki tesirlerinin “bilinmediğini” vurguluyor fakat kimyasalın “laboratuvar hayvanlarının üreme sistemlerini etkilediğini gösteren” çalışmalar olduğunu da tabir ediyor.
Stoiber, BPA için “Temelde çevresel bir östrojen” dedi ve ekledi: “Vücudunuzdaki hormonları bozabilir ve göğüs kanseri riskinin artması, doğurganlık sorunları üzere meselelere yol açabilir.”
BU KİMYASALLAR MUTFAKTA NERELERDE BULUNABİLİR?
Maalesef her yerde… Bilhassa yapışmaz tencere ve tavalar öne çıksa da birçok yiyecek kabı bir çeşit PFAS yahut BPA içerebiliyor. Birnbaum bu durumu, “Plastik günümüzde mutfaklarda büyük bir sorun” diye özetledi.
Son yıllarda tüketicilerde su şişeleri, biberonlar ve öbür kaplarda BPA kullanımına ait farkındalık arttı. Lakin PFAS, BPA’ya kıyasla çok daha sinsi. Pizza kutularından mikrodalga fırında patlatılan mısır poşetlerine kadar her yere girebiliyor.
Birnbaum, “Daha fazla fast food tüketen insanların bedenlerinde, daha fazla taze hazırlanmış yemek yiyen insanlara nazaran daha fazla PFAS olduğunu biliyoruz” kelamlarıyla tehlikenin altını çizdi.
Tam da bu nedenle ABD Besin ve İlaç Dairesi’nden geçtiğimiz ay yapılan açıklamada şirketlerin besin ambalajlarında PFAS kullanımını istekli olarak evreli bir biçimce sonlandıracağı duyuruldu. Lakin bu hususları içeren eserlerin piyasadan büsbütün kaldırılmasının ne kadar süreceği belirli değil.
Öte yandan PFAS tabiatta o kadar yaygın ki ambalajdan bağımsız olarak sık sık yiyeceklerde ve suda tespit ediliyor. Doğal Kaynaklar Savunma Kurulu’nun mevzuyla ilgili raporunda, “Gıdalar, yetiştirildikleri toprak, su ve hava yoluyla da PFAS ile kirlenmiş olabilir” sözü yer alıyor. Buna tarım eserlerinin yanı sıra balık ve kabuklu deniz eserleri de dahil.
PEKİ KENDİMİZİ NASIL KORUYACAĞIZ?
Birnbaum, bir birey olarak bunu yapmanın çok da kolay olmadığını söyledi. Lakin yeniden de alınabilecek birtakım tedbirler var.
İlk adım tencere ve tavalar… Vorst, camdan, karbon çeliğinden ve dökme demirden yapılmış, kaplamasız yapışmazlık özelliği bulunmayan tencere ve tavaların kullanımını önerdi. Fakat bu eserlerin hem daha güç temizlendiğini hem de daha kıymetli olduğunu unutmamak gerekiyor.
Stoiber ise hazır besinlerden fazla taze materyallerle meskende pişmiş yemeklere yük vermek gerektiğini belirtti. Yapışmaz tava kullanırken, yiyeceği çok ısıtmamaya dikkat etmek gerektiğini de vurgulayan Stoiber, “Yiyeceklerinizi yakarsanız, ya da çok yüksek sıcaklıklarda pişirirseniz, tavadaki yahut dumandaki kimyasallara daha fazla maruz kalabilirsiniz” dedi.
Artan yemeklere gelince…
Muhtemelen en uygunu plastik kapları mikrodalgadan uzak tutmak. Birnbaum, “Yemekleri plastikte saklamak o kadar da makus değil lakin mutlaka plastiğin içinde ısıtmayın” sözlerini kullandı.
Öte yandan etiketlere her vakit itimat etmemek gerekiyor. Uzmanlar, bir eserdeki ziyanlı bir hususun, yeniden ziyanlı fakat daha az bilinen öteki bir hususla değiştirilebildiği “üzücü ikame” olarak bilinen duruma dikkat çekiyor.
Örneğin “BPA içermez” etiketiyle satılan bir eserde tekrar kaygılara yol açan benzeri bir kimyasal olan bisfenol-S bulunabiliyor. Emsal halde, “PFOA içermez” etiketi içeren pişirme kapları, öteki bir çeşit PFAS içerebiliyor.
NEDEN HÂLÂ KULLANILIYOR?
Bu ipuçları nispeten yararlı olsa da dünya yok olmayan kimyasallara ziyadesiyle doymuş olduğundan, büsbütün arınmış bir mutfak sahibi olmak pek mümkün görünmüyor.
Ancak araştırmalar, daha az mikrodalgada patlamış mısır yahut hazır yemek yemek üzere küçük değişikliklerin, kişinin kanındaki ölçülebilir PFAS ölçülerini azaltabileceğini gösteriyor. Stoiber, “Bu davranışların birçok fark yaratıyor” dedi.
Peki bu denli kaygı varken PFAS ve BPA neden hala kullanılıyor? Karşılık kolay: Bu unsurlar epey yararlı. Vorst, “Yaptıkları işte çok iyiler” dedi. Örneğin hiç kimse hamburgerin yağının ambalajdan otomobilin koltuğuna sızmasını istemiyor ve bu yağı denetim altında tutmanın daha uygun bir yolu şimdi bulunabilmiş değil. Vorst, “Bu gereçler kadar uygun maliyetli ve yüksek performanslı bir alternatif bulabildiğimizi sanmıyorum” diye konuştu.
Sözün kısası güvenlik seçimler yapmak şimdilik tüketicilerin ferdi tercihine kalmış durumda. Birnbaum, “Bu eserlere sahiden gereksinimimiz olduğuna karar verirsek şu soruyu sormalıyız: İnançlı bir alternatif var mı? Ve şayet inançlı bir alternatif varsa, alternatife geçmeliyiz” dedi.
National Geographic’in “‘Forever chemicals’ are hiding in your kitchen. Here’s where—and what you can do” başlıklı haberinden derlenmiştir.
