Suzan Samancı’nın yeni Kürtçe romanı “Payiz ya da Ziyap”adıyla Avesta yayınları tarafından yayınlandı. Postmodernist bir stille yazılan roman bir gecede yaşanan olayları odağına alıyor. Ferdi ve toplumsal eşitsizliklerle üzerinden yerelden evrensele uzanan mevzuların zamansızlık ve yersizlik uzantısıyla her beşere dokunabilecek içeriğe sahip. İç içe geçen kültürler, birbirinden ayırt edilemeyen gerçekle hayal üzere birçok durumu ve tavrı bir ortada tutmayı başarıyor. Fakat bilindiği üzere modernist anlatılarda vaktin kırılganlığı, mekânsal dönüşümler ve kurgulanan karakterler öne çıkmaktadır. Gerçeklik ve kurmaca ilişkisini/ çelişkisini belirsizleştiriyor. Kurgulanan karakterin kimliği yaşadığı yerden bağımsız değildir. Kendini ötekileştirilen anlayışın merkezinde anlatıcıya dönüşüp aktif bir figür olarak belirginleşirken, kendini yine yaratıyor ana karakter.
Bilinçaltına uzanan romancı bütünüyle dışsal gerçeklikten kopmaz. Sorgulamalar, arayışlar, tenkitler, ümitsizlikler, isyanlar bilinç-bilinçaltı ortasında bazen yüzeye çıkar bazen derine inerler. Metnin tamamına yakını içsel sarkmalara, zihinsel algılara, şuur akışından, bellek oyunları ve bilinçaltından bir “Puzzle” çıkar. Müellif, diyalojik bir anlatıda, başkahramanın olduğu kısımlarda ya da anlatı metninin tamamında ortadan çekilir. Bunun nedeni ise, bir özne olarak başkahramanın kendi telaffuzunu lisana getirebilmesi için gereklidir. Okur ve başkahraman karşı karşıya kalmıştır ve kendi söylemi için sesinin okur tarafından anlaşılması değerlidir, ekseriyetle bu çoklu özne, birbiriyle çarpışır, parçalanır ve yine oluşur.
Yazar bilinçaltı faktörünün insanın derin ve örtülü gerçekliğe götürdüğünü birçok nedene bağlı olarak söz ediyor. Lakin bu noktada şuur akışı, bilinçaltı labirentlerinin sembolik uyaranlarla dolu yollarında ferdî ve toplumsal varlığın ilişkilerini romanlaştırma tekniği olarak yaşamaya devam ettirmektedir. Münasebetiyle, çok lisanlı ve çok kültürlü metinlerde karnavallaşmanın geniş bir tabana yayılmasının gereği budur. Kültür ve lisan çeşitliliği sayesinde çoklu anlamların/yorumların belirmesiyle metnin yapısı/dokusu da değişmeye başlar.
Suzan Samancı’nın özneleri birbirleriyle eşit arada dururlar, tıpkı karnavallaşma kavramında olduğu üzere ben ve öteki ortasında bir ilginin olmasıyla öznenin kendi şuurunun ne olduğuna ve ne olmadığına varması için bu türlü bir yakınlaşmanın manası kelam bahsidir. Payiz’in zıt yüz edilmiş şuurundan Türkiye’nin ve Kürdistan’ın sosyo-kültürel, tarihî gerçeğini görürüz. Her şey hem “PAYİZ hem de ZİYAB” tır. Kişiselleşen Payiz’in çokluğa dönüşmesiyle varlığın kimliği çoklu özneye dönüşür ve bu başkalarını de temelden tesirler. Örneğin romanın ana karakteri mısır piramit desenli battaniyeye bakarken kelam konusu örtüde yer alan figürlerin dans etmeye başladığını görüyor. Payiz’in bilinçaltında her simge, her ses, her anımsama eril bir şiddete dönüşürken, simgeler devindikçe baba figürü daha da belirginleşiyor. Samancı bu süreçte kişinin var olabilmesinin ötekiyle olan bağlantısıyla anlamlandırılabilir gerçeğini imliyor. Toplumsal literatürde, toplum neyse, birey odur ve insanın varlığı toplumsal şartların belirlediği kabul edilir.
Tıpkı Franz Kafka yapıtlarında nasıl, kendine mahsus o kaotik zaman-mekân ikilisini yaratmışsa, bireyselliğinin etrafında çoklu özneleriyle var olan Payiz’de tüm hudutları zorlar. Bir sarkaç üzere şuuru ve bilinçaltında gidip gelirken aşmak ister, bunu yaparken de düşlerini duvarların ötesine geçirir, vaktin algısıyla oynar, hayatın bilinen yüzü yerine gerideki söylenmek istenmeyenler, inkâr edilenler, çarpıtılanlar, asıl olanlar ateş böcekleri üzere ipilder.
Gerçeği su yüzüne çıkarmak için insanın öncelikle kendine yabancılaşması gerekmektedir; gece düşsel seyahatini yaparken tarladaki sanrıda tersinin dediği üzere, “Eriyik olmak gerekir.” Kendine yabancılaşma, çatışkı, çelişki, kaygı ve yok oluş, işte bu yabancılaşmanın yine oluşu da varoluşçuluk olarak da tanımlanacaktır. Bayan ana karakterimiz varoluş seyahatini babası ve annesinde gördüğü yaşamsal işaretlerin yanı sıra etrafında bir devinim halinde olan birey/toplum dönüşümlerine karşı da gayret halindedir.
Bu noktada birçok müellifin kaleme aldığı baba/oğul çatışkısını Samancı baba/kız çatışkısı olarak ele alıyor. Babanın devlet ile olan bağı kızın babasına olan nefretini derinleştiriyor. Ana karakterin yatak odasına geçer, piramitli motifi gördüğünde hayali bir seyahate çıkar. Karyolada bir erkek vardır ve babasına benzemektedir. Yazmaya başlar, yüreğindeki öfke dinmez, kalemini kulağına batırıyor, kanadığını görüyor lakin bir irkilmeyle akan sıvının kan değil mürekkep olduğunun ayırdına varıyor. Hayalinde ve düşlerinde her vakit babasını öldürdüğünü görüyor. O gece yazmaya başladığında, adamın kahkahasını duyuyor, artık hayalleri alıp başını gidiyor. Muharririn uğraşı bu doğrultuda mürekkebin ataerkil yapıya direneceğinin ve lakin değişimin, dönüşümün ve gelişimin böylelikle olacağına vurgusu üzeredir.
Payiz’in bir gecede şuurundan yansıyan, düşleri, endişeleri, kâbusları, düş ile gerçeğin birbirine geçişinden, ân a, şimdiki vakte gelindiğinde, mahalledeki marketçiyi, kapıcıyı ve komşuları görürüz. Necip Mahfuz’un “Midak Sokağı” romanı düşsel gerçeği içermese de, tıpkı Payiz’in isimsiz sokağın da Midak Sokağı’ndaki üzere yaşama dair her şey vardır. Hayattaki bütün karakterler burada kendince bir rol üstlenmiştir. Sokak aslında hayatın kendisidir ve burada tüm dünyanın yaşanmışlıkları yer alır, Payiz’in isimsiz sokağı ve kentinde olduğu üzere. Bu kentte, polis sirenleri, mesken baskınları, dehşetler, tehditler, birdenbire kaybolanlar, takkeli muhafazakârlar, kahveciler vardır. Aniden kaybolmalar… Faili meçhullerin Cumartesiye bakan eşiği. Çaresizliğe ve kimsesizliğe bulanan yazgılar.
Samancı yaşadığı coğrafyanın aynası niteliğinde. Neredeyse ürettiği her metinde yer edinen toplumsal bir çaresizlik doğduğu coğrafyanın değişmeyen yazgısı üzere. Coğrafyaların yazgısı kendine mahsus bir lisanını yaratır. Lisanın barındırdığı gizemli derinlik nesilden jenerasyona adım atarak gelişimini ve alanını büyütürken, anadilinin ücra yerlerine varıyor. Şiirsel lisanının yanı sıra günlük hayatta hiç fark etmediğimiz kendine has telaffuzlara yer veriyor. Bilhassa doğduğu coğrafyanın çeşitli yörelerine has tabirlerini, atasözlerini, telaffuzlarını sıklıkla kullanır.
James Joyce’nin “Ulysses”i on sekiz saatte geçiyor. O da yapıtlarında bitimsizlik ve deneysizlik kuramlarıyla oluşturduğu metinlerinde geçmiş ile bugünü muadil gören bir edebi metin yaratır. İlyada Destanı’ndaki geçen süreyi, Virgilus’un Aeneis’si, Dante’in İlahi Komedyası üzere metinleri kendi zihinsel oluşumuyla tekrar yorumlarken, Joyce’un labirent üzere sokakları, odaları, koridorlarda insanı esir düşürür. Necip Mahfuz ise, bunun için bir sokağı belirler ve kurguyu buna nazaran yönlendirir. Kafka da, James Joyce üzere bireyin iç dünyasını yansıtan betimlemeleriyle, bir labirente sürükler, bu sürükleyişte insanın kendi başına bir hiç olduğunu, topluma dâhil olsa bile, sonuçta tekbaşınalığın yarattığı yabancılaşmanın ipuçlarını görürüz. Bir gecede geçen “Payiz ya da Ziyab” ın bilinçaltından fırlayan kılık değiştiren endişe ve niyetleriyle doksanlı yılların o kaotik atmosferini, kontr- gerillaya yem olup tetikçi olan bir babanın gaddarlığında görürüz. Payiz, anne ve baba üçgeni adeta Türkiye’nin ve Kürdistan’ın girift gerçekliğidir.
Samancı’nın Türkçe ve Kürtçe romanlarındaki çoklu anlatım zenginliği, onun metinlerinin bitimsiz ve deneysellik içeren güçlü, edebi ve felsefi bir derinliğe sahip olma özelliğini sergiliyor. Fransız Edebiyatı’nda saygın bir yeri olan Alain Robbe-Grillet ve daha diğer müellifler “Yeni Roman” akımını başlatmaları, bir vahi değildi, Fransa’nın Avrupa’nın toplumsal şartlarının dayattığı gerçeklikti. Modernist, postmodernist ve “Yeni Roman” akımlarında karakterler, bilinen zaman-mekân kavramlarının dışına çıkarlar. Yeni Roman akımına nazaran, karakterin varlığı ya da yokluğu bile romanın kurgusunu değiştirmez. Karakterlerin birden fazla güçsüz, silik ve ürkektir. Kimileri huzursuz, çaresiz ve zavallı durumundadır. Kişinin varlığı da yokluğu da metnin kurgusunu etkilemez. Payiz ya da Ziyab” romanın ana karakteri Payiz ve onu besleyen çevreleyen yan karakterleri de beşere dair olan her türlü his fikre tüm çıplaklığıyla sahiptir. İnsan olan ve olduran bir varlık olarak düşünüldüğünde “İnsan tabiatı nedir?” sorusunun çok değerli olduğu görülmektedir. Zira hayatın manası ve hedefi, insanın yapabilecekleri ve başarabileceklerinin temelde insan tabiatına ait niyetlerden geçtiğini gösteriyor.
Samancı, karakterlerini vakit içinde düşsel bir süreklilikte bir ileri-geri oynamalar yaparak onları her türlü evcilik oyununa davet ediyor, tarihi, mitolojik seyahate çıkarken, vaktin göreceliğinden yararlanarak bilinen fizikî kalıpların dışında bulunan uzamsal boyutlara taşımayı biliyor. Bunun sonucunda da anlatımın temel yapısında bir bellek-zaman, bir yok-zaman anlayışı ortaya çıkmıştır. Muharririn bellek oyunlarıyla olay örgüsünü akışkan olmaktan çıkarıp kurgusal yapıyı eşzamanlı tanımsallığa dönüştürüyor.
Dublin kenti, nasıl Joyce’un iç sesi üzereyse, Diyarbakır, “Surlu Kent” de Suzan Samancı’nın iç sesisidir, o denli bir ses ki, yaralı, göçebe, yavaşça ve derinden isyan eden bir ses. Samancı’nın vazgeçemediği kenti Diyarbakır, birden fazla vakit isimsizdir, simgelerle vurgu yapılır, tıpkı Joyce’nin bir manada başında yaşadığı kurgu ve monolog ile o da kendi kentini oluşturmuştur.
Modernist romanda bir karakterin özgürlüğünü koruyabilmesi için kendi varoluşunun şuurunda olması gerekir. Samancı’nın karakterleri daima şuurludur, entelektüeldir, kitap kurdudur. İşten atılan ve buhrana giren Payiz, kitap dolu odasında, şarap şişesinin tıkırtısında, ay ışığının haleli yansımasında, okuru varoluşsal seyahatine çıkarırken, “Minör edebiyatın” tüm imkanlarını kullanırken, poltik atmosferin gerisinde, bayanın yazmasına, siyasallaşmasına ve özgürlüşmesine dikkat çekiyor.
Özgürce ve özgün hayat dileği insanlık tarihi boyunca daima istenen adil, eşit, sömürüsüz bir dünyanın geleceğinde olan kimi vakit ulaşılabilir kimi vakit uzak gerçeklik… Bu türlü bir hayatın varlığı geçmişte var mıydı bilinmez lakin bunun hiçbir değeri yok zira içimizin en derin yerlerinde bu türlü bir hayatın olduğuna/olacağına dair seslerin varlığı bazen bir şiir, bazen bir hikaye ya da bir roman ile yanı başımızda yankılanır. Samancı bu noktada değerli bir sese dönüşüyor. Bayanın özgürlüğü şiir, edebiyat ve sanatla gelecektir. Bu oda imgeseldir lakin gerçekçi bir yanı da vardır. Bayanın özterk bir yapı içinde kendine ilişkin fikirler üretmesi ve bunları yazması sonucunda, bu oda dışa açılacak bir kapı olacaktır. Odanın değeri fonksiyonel ve düşünsellik üretimi açısından değerlidir. Suzan Samancı için gerçek özgürlük: Edebiyat şuuru, sanat ve üretimdir.
