MİDİLLİ – ‘Avrupa’da yükselen aşırı-sağ’ manşetleri, uzun bir vakittir karşımıza çıkıyor. Çeşitli ülkelerde yükselen bu hareketler, son olarak Avrupa Parlamentosu seçimlerinde ve akabinde düzenlenen Fransa erken seçimlerinde bir kere daha güçlendiklerini tüm kıtaya duyurdular. Ama ‘aşırı sağ’ nitekim geliyor mu? Yoksa farklı yüzleriyle halihazırda burada mı? Ya da daha farklı bir deyişle neyin yerine geliyor?
İlk aklımıza gelen sorular bunlar. Lakin tüm bu tartışmaların odağındaki ‘mültecilik’ meselesi hem Avrupa Birliği üyesi ülkeleri hem de Türkiye üzere periferisindeki ülkeleri yakından ilgilendiriyor. O denli ki seçimlerin tahminen de en çok gündeme gelen konusu mülteciler oldu. Yalnızca çok sağ da değildi bunu gündeme getiren: Bazıları mültecileri bir ‘güvenlik’ sorunu olarak görürken öbürleri ‘ucuz emek gücü’ olarak değerlendiriyordu.
Hal bu türlü olunca durumu daha düzgün anlayabilmek ismine Yunaninstan’ın Midilli Adası’nı ziyaret etmek yanlışsız bir adres olacaktır. Yakın bir tarihe kadar makûs şöhretli mülteci toplama kampı Moria ile tanınan ada, yalnızca göç dalgalarını karşıladığı için sembolik bir yer değil; tıpkı vakitte AB’nin değişen mülteci siyasetlerine da tanıklık edebileceğimiz bir yer. Burada Midilli’deki Ege Üniversitesi’nde (Aegean University) mültecilik ve emek üzerine çalışan sosyolog Prof. Dr. Nikos Ksipolitas (Xypolytas) ile tüm bu mevzuları detaylı bir halde konuştuk. Avrupa’nın derin bir meşruiyet krizinde olduğunu lisana getiren Ksipolitas, “İnsandışılaştırma tüm süratiyle sürüyor: Gazze’de bunu görüyoruz. Maalesef toplumsal eşitsizliğin yeni biçimi bu. Her şey yalnızca kaynaklara erişimle ilgili değil tıpkı vakitte hayatta kalabilme hüneriyle de ilgili” sözlerini kullandı.
Peki Avrupa’nın daima tek bir mülteci siyaseti mı var? Yunanistan’da mültecilere yönelik değişen halla AB’nin rolü nedir? Sol, mülteciliğe dair nasıl bir sınır çizmeli? İşte tüm bu soruları ve daha fazlasını öğrenmek, tartışmak üzere kelamı daha fazla uzatmadan Ksipolitas’a verelim.
GÖÇ SİYASETİNİ DEVİRLERE AYIRMAK
Öncelikle Midilli’deki hikayenizle başlamak istiyoruz. Daima burada mı yaşıyordunuz? Midilli’de mülteci konusunun geçirdiği evrimi bize biraz anlatabilir misiniz?
Evet, kısmen. Yaklaşık 2016’dan beri burada üniversitede ders veriyorum. Yani sekiz yıldan beri ve 2018’den itibaren de kalıcı olarak buradayım. Lakin daha evvel de buradaydım, kardeşim 2011’de buraya taşındı. Yani 2015’te mülteci krizi yaşandığında, hepimiz burada o vakitler üzerimize düşen neyse onu yapıyorduk. Maalesef tüm sürecin nasıl geliştiğini gördük. Hayli hareketli, daima değişen bir süreç ve birtakım kademeleri var. Artık Moria’yı kapattılar, yeni bir kamp açmayı planlıyorlar.
Esasen tüm göç siyaseti sürecini bir biçimde ayrıştırmak gerekiyor. Doğal bu bir ‘caydırıcı’ göç siyaseti, yani emel insanların gelmesini engellemek. Lakin demek istediğim birinci süreç, 2016’daki AB-Türkiye mutabakatından yaklaşık olarak 2019’da katlanılmaz şartlara sahip bu kampların inşa edilmesiyle insanları caydırmaya dönük bir fikre evrildi. Böylelikle nihayetinde istekli olarak ülkenize geri dönmek zorunda kalacaksınız. Bu elbette Birleşmiş Milletler Mülteciler Yüksek Komiserliği’ne (UNHCR) bağlıydı zira Memleketler arası Göç Örgütü (IOM), UNHCR’ın bir kesimiydi. Hasebiyle UNHCR tüm bu stratejinin bir kesimiydi. Bu periyot de yaklaşık olarak 2019’da sona erdi. Bu tarihten yaklaşık olarak Phylos1’a kadar büsbütün geri itme senaryosuna geçtiler.
İşlerin ve Avrupa göç siyasetinin daha radikalleştiği durum bu türlü. Bunu aklımızda tutarak, daima şunu söylüyorduk, “Bir noktada bu iş bitecek zira sembolik bir olay yaşanacak, öbür bir yolu yok”. Öteki uzmanlarla da bunu konuştuğumuzu hatırlıyorum. Sonunda o denli de oldu ve Phylos üzere bir gemi kazası yaşandı. Olaydan sonra böylesi tarcihleri göstere göstere yapmama istikametinde bir efor oldu. Zira 2019’dan Phylos’a kadarki süreç rezaletti. Hudut şiddeti, insan kaçırmalar ve işkenceler… tüm bunlar şok ediciydi. Sanırım bu biraz da olsa sona erdi. Hâlâ burada aktif olduğunu düşünüyorum lakin eskisi kadar ağır değil. Hudutta bu çeşit şiddet uygulamaları var fakat an itibariyle büyük ölçüde Kuzey Afrika’da dışsallaştırılmış durumda. Sanırım yaşananları birtakım kademelere ayıracak olursak kabaca bu türlü bir sıralama yapabiliriz.
‘ALMANYA MUHTAÇLIK DUYULAN EMEK GÜCÜNÜ ALDIKTAN SONRA SONLAR KAPANDI’
Bu süreçte Midilli’nin yerine dair neler söyleyebiliriz? Midilli özelinde, 2015-16 sürecinde ‘Dayanışma Adası’ imajı vardı. En azından dışarıya yansıyan manzara böyleydi. O günden bugüne adanın etaplarını nasıl değerlendiriyorsunuz? Ne de olsa hala mültecilerin vücutları kıyıya vuruyor, soruşturmalar olmuyor…
Durum hiç de o denli çizilen imajla örtüşmüyor. Şu an dayanışmaya dair bir şey yok. Tabi buna inanan siyasi kümeleri dışında bırakıyorum. ‘Dayanışma’ dediğimiz şey ‘olağan şüphelilerden’ geliyordu. Biliyorsunuz kimden bahsettiğimi: Sol, solcular, anarşistler… Bu kümeler, öbür herkesle birlikte 2015’te farklı bir gündemle geldiler. Yani 2015’ten AB-Türkiye muahedesine kadarki dayanışma imajı bu türlü oluştu. Tekrar de çok büyük bir fark vardı. Mesela pek çok balıkçı denizden insanları teknelerine alıyordu. Fakat bu kurtarma sürecinden sonra mültecilerin tekne motorunu kendilerine saklıyorlardı. Yani küçük bir tekne motorunu kendi balıkçı tekneleri için kullanabilirlerdi. Bu, daha o günlerde yaşanan bir olaydı. Garip bir dayanışma tipi mü? Evet.
İnsanlar 2016’da kendi prosedürleriyle yardım etmeye çalışıyorlardı. Zira gelenler yalnızca bir hafta on gün kalıp gidiyorlardı. Ancak 2016’ya geldik mi her şey büsbütün farklı bir hal aldı. Sonrasında Midilli’de çok sağın kesin bir sözüne rastlıyoruz. O vakte kadar bu türlü bir söz Midilli’de yoktu. Kimse bu türlü şeyler dillendiremezdi bile.
Bunun anlamanın yolu krizin bütünlüklü boyutunu incelemekten geçiyor. Şöyle söyleyelim, 2015 ve 2016’da bilhassa Almanya için iş gücü sağlama gereksinimi vardı. Karşılarında da 1 milyon orta sınıf arkaplana sahip, epeyce vasıflı bir iş gücü buldular. Ayrıyeten birçok kaynağın doğruladığı üzere bu süreçte bir sicil sorgulama ögesi da vardı, lakin bunu kanıtlamak epeyce sıkıntı. Yani tüm bu dayanışma imajı, Alman iktisadına gereksinim duyduğu katkıyı sağlayışı düşünüldüğünde çok elverişli bir söylemdi. Neydi bu katkı? A- Yetişmiş iş gücü ve B- Bu demografik sorunu çözmeyip onu bir 20 yıllığına ertelemeye çalışmak -ki bunu yaptılar. Zira yaşlanan nüfus sorunu bakımından İtalya’dan sonra geliyorlardı. Artık bu sıralamayı aşağıya çektiler, beşinci ya da altıncı sıradalar. Yani Avrupalı bir ‘dayanışma’ telaffuzunun gerisinde yatan iki kilit öge bu, yalnızca Midilli ile sonlu değil.
İhtiyaç duyulan emek gücü oraya gidince Macaristan sıkıntıyı devraldı ve hepimiz orada yaşanan olayları hatırlıyoruz. Bu olaylar, hudutların kapanmasıyla sonuçlanan AB-Türkiye mutabakatı ile çabucak hemen birebir vakte denk geliyor. Bu manada mevzunun yalnızca Midilli ile ilgili olduğunu düşünmüyorum. Midilli istisnai bir yer değil, Avrupa bağlamı ile bu söylemi konumlandırmalıyız.
‘AVRUPA’NIN MEŞRUİYETİNİ KORUYABİLMESİ İMKANSIZ’
O halde tahminen bizim de sorularımızda Avrupa bağlamına odaklanmamız gerekebilir. Bu süreç sizce Avrupa Birliği fikrini, onun tutumunu nasıl etkiledi? Avrupa’daki siyasi durumda ne üzere değişimler gözlendi?
Çoğu insan için bir şok ya da bir sürpriz değildi yaşananlar. Zorluk, üç farklı gayret alanında meşruiyeti koruyabilmekti. Buna ‘mücadele’ demek fecî bir şey farkındayım. Mülteci durumu var, bu birincisi. Ukrayna üzerinden giden Amerikan-Rus savaşın var, bu ikincisi. Ve de Gazze’deki soykırım var. Tüm bu üç olayda da Avrupa hayli spesifik bir geri adım attı. Hatta yalnızca geri adım atmakla da kalmadı; insanların çektikleri eziyetleri ağırlaştırma istikametinde çalıştı. Bu manada an itibariyle Avrupa’nın meşruiyetini koruyabilmesi fiilen imkansız. Ekonomik güç hariç! Kendi yurttaşlarına, tebaasına sağladığı ekonomik güç. Yani bizim ekonomik ve siyasi gücümüz var, o halde bizi sorgulayamazsın.
Ve bu yalnızca bir Avrupalı referansı zira global ölçekte Avrupa kilit değerdeki oyunculardan biri değil. Kilit oyuncular: ABD, Rusya, Çin, Hindistan, Brezilya, BRICS… Global güç manasında Avrupa olsa olsa bir parantez olur. Bu üç ahlaki mevzuya dair şu anki pozisyonu bu. Zira bunlar ekseriyetiyle ahlaki mevzular, insanların çektikleri eziyetler var, insan hayatlarının kayıpları kelam konusu ve Avrupa her türlü ahlaki standartlarla bağını her geçen gün biraz daha kopartıyor. Bu faziletle ilgili bir bahis değil. Avrupa fikrinin bedelleri çok kuvvetli -ki öteki kıtalarda benzerine rastlamıyoruz: Kimse Afrika kıymetlerinden, Asya bedellerinden Amerika bedellerinden bahsetmiyor fakat Avrupa pahaları var. Ve alanda fazilet ile ahlak ile bağını kesen tek oyuncu Avrupa. Bu paradoksla onların baş etmesi gerekiyor, bu onların sorunu.
‘AVRUPA’NIN SİYASİ SEÇKİNİ, AHLAKLA OLAN BAĞINI KESTİ’
Pylos katliamına geri dönecek olursak, sembolik bir olay olduğunu söylemiştiniz…
Evet, aslında bu kadar fazla hayatın kaybedildiği bir yerde kalkıp ‘sembolik’ demek çok güç. Lakin Avrupa’nın siyasi ve ekonomik seçkinlerinin bu durumdan şok olduklarını zannetmiyorum. Bu manada bir şokun varlığı, ahlaki ve etik bir omurganın var olduğu manasına gelir. Lakin herkes için hayli açık olan şey, Avrupalı siyasi ve ekonomik seçkinlerin akıllara gelebilecek her manada ahlak ile olan bağlarını kestiler. Bu da Pylos gemi kazasının insanları şok eden bir şey olmadığı manasına gelir. Bu onların cevaplaması gereken bir soru. Aşağı üst tıpkı şey 2014’te Lampedusa’da yaşanmıştı, böylesi gemi kazalarının çabucak hemen birincisiydi.
Bu, irtibat manasında nasıl yaklaştığınla ilgili bir durum. Karakterini korumakla ilgili bir durum. Etik, ahlaki karakterini – her ne kadar bariz bir formda orada olmasa da. Bu manada bunun bir sorun olduğunu düşünüyorum; diğer bir manada değil. Kimse bunu umursamadı. Şayet rastgele bir ahlaki düşüncen varsa Yunanistan’da toplama kampları kurmazsın.
TOPLUMSAL EŞİTSİZLİĞİN YENİ BİÇİMİ: İNSANDIŞILAŞTIRMA
Bunun sonların dışsallaştırılmasıyla ilgili olduğunu düşünüyor musunuz? Zira o gemi, AB’nin yaptığı muahedeler doğrultusundan bir yerden başkasını terk etmesi gerekiyordu. Ya da mülteciliğe bir ‘güvenlik’ sorunu olarak bakan ‘sınır güvenliği’ söylemiyle bağlantılı olabilir mi?
Her ikisinin de bir kombinasyonu. Hudut dışsallaştırmasından bahsettiğimiz vakit şunu hesaba katmalıyız, evvel aklımızda canlandıracağımız spesifik bir Avrupa hududu fikrini görmeliyiz. Ki bu da mesela Yunanistan ile Türkiye sonuna, Yunanistan ile Libya sonuna vs tekabül ediyor. Gerçekte, 2016’dan itibaren kampların kurulmasıyla birlikte dışsallaştırmanın birinci sürecini yaşıyorduk.
Kimileri burada “Hayır, sonuçta Avrupa sonları içerisinde” diyebilir. Fakat finansal kriz nedeniyle gündeme gelen Yunanistan, 2010’dan beri çeşitli biçimlerde ekonomik manada batık bir devlet. Evet, görünürde bir egemenliği var fakat bu egemenlik ziyadesiyle baltalanmış durumda. Zira egemenliğin ‘dereceleri’ var. Yani ‘egemenliğin ya vardır, ya yoktur’ üzere bir durum yok. Yunanistan ise pazarlık gücü yetisinin büyük bir kısmını kaybetti. Bu hususlarda bir kelamı olma yetisinin büyük bir kısmını kaybetti.
Yani şayet bu perspektiften bakacak olursak 2016’dan itibaren kamplarla ve 20 bin kişilik Moria Kampı ile birlikte gelen süreç, hudut dışsallaştırılmasının temeli. Zira AB ‘birleşmiş’ bir küme ülkeden oluşmuyor. Yunanistan ‘besin zincirinin’ tabanında yer alıyor. Yaşananlar işte bu türlü oldu. Pylos üzere bir katliamda da AB’nin mültecilikle baş etmek için elindeki tüm araçları kullandığını görüyoruz. Bu araçlar, yalnızca birlikteyken çalışırlar: Frontex var, Yunan Kıyı Güvenliği var, Geri itme-ileriye itme vb. üzere fikirler var… Bu ‘normal’ bir anlatı, bilhassa de Türkiye ve Yunanistan ortasında. ‘Geri itme’ ya da ‘ileriye itme’ süregelen bir suçlama. Bu herkes geri itmelerden bahsediyor. Resmi makamlar, başbakan bile çıkıp ‘Türkiye mültecileri ileriye itiyor’ diyor. Fakat Pylos Gemi Kazası, Yunanistan’dan İtalya’ya yanlışsız bir ‘ileriye itme’ydi.
Garip bir insandışılaştırma var ortada. “Bu beşerler gerçek manada insan değil” diye düşünüyor siyasi seçkin ve ‘onların başka beşerlerle tıpkı derece saygıyı hak etmedikleri’ kanısını taşıyor. Rastgele bir Avrupa ülkesinde 600 insanın ölmesi hem o ülkeyi hem de muhtemelen başka öteki ülkeleri çekirdeğine kadar şoka uğratır. Fakat Pylos’a gelince, ne ki? İnsandışılaştırma tüm süratiyle sürüyor: Gazze’de bunu görüyoruz. Maalesef toplumsal eşitsizliğin yeni biçimi bu. Her şey yalnızca kaynaklara erişimle ilgili değil tıpkı vakitte hayatta kalabilme hüneriyle de ilgili. Bu da hayli hileli bir durum.
‘MÜLTECİLERLE BİR BAĞ KURULMUŞ DEĞİL’
Peki bu durumda mülteci sıkıntısına gerçek manada siyasi bir yaklaşım nasıl örgütlenmeli? Düşmanca yaklaşımlar kadar apolitik yaklaşımlara da tanıklık ediyoruz. Sizce bu noktada işin eksik ögeleri neler?
Bence çok sıkıntı. Zira bir taraftan ekonomiyi, kapitalizmi yapış biçimimiz –‘biz’ diyorum lakin her neyse- toprak yakma siyasetiyle sonuç verdi: Bir merkeziniz bir de periferiniz var -şimdilerde buna global kuzey ve global güney de deniyor. Şimdilik global güneyde durum beşerler için ulaşılamaz durumda. Ve bu kalıcı olacak, o denli değiştirebileceğimiz bir şey değil.
Şimdi apolitik yaklaşım çok kıymetli. Apolitik dediğimiz vakit, sıkıntıyı kişiselleştirmek olarak algılamalıyız. Avrupa’ya gelmek isteyen bireyler var, -diyelim- Muhammed Avrupa’ya gelmek istiyor. Bir kere daha dev büyüklükte bir meşruiyet krizin var ve sen nasıl binlerce Muhammed’in yer aldığı anlatıyı devam ettireceksin? Bu durumla başa çıkma tarafındaki her siyasi olmayan gayret bunu bir çevresel sorun olarak görüyor, iklim krizinin mültecileri yönlendirdiği düşünülüyor. Çok âlâ gittiğini düşünmesem de bu sıkıntıyı siyasallaştırma manasında bir uğraş var.
Avrupa Parlamentosu seçimlerinde mültecilik hakkında alternatif telaffuzlara rastladınız mı? Güvenlik siyaseti olarak görenler var, emek gücünden kâr elde etme fırsatı olarak görenler var… Bu manada sizin alternatif eksikliği hissediyor musunuz?
Çok büyük bir alternatif boşluğu var. Bunun nedeni bence kendilerini göçmenlerle ve mültecilerle ilişkilendiren insanların açıklayıcı araçları tükendi. Global iktisat ya da emek gücünün sömürüsü üzere mevzuları hakkında rastgele bir açıklama kelam konusu olduğunda Fazla efektif olmayan bir anlatıları var. Bu durum atıl bir hal aldı. Bunun temel nedenlerinden biri, mülteci nüfusu pek çok sebepten ötürü kelam bu siyasi sürece dahil olmadı. Yunanistan’da, Midilli’de bir halde dayanışmasını gösteren çok fazla insanımız var. Lakin küçük çaplı gayretlerin haricinde mültecilerle bir bağ kurulmuş değil.
Mülteciliğin yeni iskeleti, lakin mülteciler bu siyasi sürecin kesimi olursa oluşturulabileceği kanısındayım. Mülteci siyaseti mimarisinin bir kesimi da mültecileri depolitize etmeyi kapsıyor. Şayet anlatınızda “Bakın, Avrupa’da yalnızca birkaç müsait sandalye var” derseniz, girdiğiniz 20 bin kişilik kampta göreceğiniz beşerler sizinle birebir gemide değil demektir; bunlar rekabet ettiğiniz 20 bin kişi oluverirler. Alışılmış daha öteki yollar da var: Rastgele bir ayaklanmada polis gelip çatır çatır sizi ezecektir.
Yani uygulanan çok farklı yol var. Kabul etmeliyiz ki temel sebeplerden biri, eleştirel tahlil etmek gerekirse bizim Batılı yaklaşımımız. Marksizmi bile birebir biçimde ele alabiliriz: Marksizm, Latin Amerika’ya geçtiği vakit yeni bir hayat formu kazanmıştı. Bunun haricinde bir formda Avrupa topraklarında sıkışmış, durağanlaşmış, sıkıntılı hale gelmiş üzereydi. Bu ‘aydınlanmacı’ Avrupalı bakış açısıyla lakin bir yere kadar ulaşabiliriz. Bunu kabul etmemiz gerekiyor. Bizim akılcı, hesaplamacı fikir yolumuz bize ancak Sovyetler Birliği üzere sonuçlar verir, yapabileceğimizin en güzeli bu. Öbür bir şey arıyorsak şayet limitlerimizin farkına varmamız ve mültecilerle birlikte çalışmamız gerekiyor. Söylemesi yapmasından kolay olağan. Fakat bence manalı alternatif bir anlatıya lakin bu yolla ulaşabiliriz.
‘AB, TOPLAMA KAMPLARI KURDUĞU ANDAN BERİ ESASEN ÇOK SAĞCI’
Mülteci sorununun geride bıraktığımız Avrupa seçimlerinde en değerli gündemlerinden bir olduğunu düşünecek olursak şayet, son periyotta sıkça lisana getirilen ‘aşırı sağın’ yükselişini hangi açıdan okumamız gerekir?
Sonuçlar hiçbir açıdan sürpriz değil. Pek çok kişi ‘aşırı sağın’ ya da ‘faşizmin’ yükselişi hakkında konuşuyor. Şunu anlamamız gerekiyor: AB’nin toplama kampı tahliline bağlandığı andan itibaren çok sağın, alışılagelmiş uygulamalarını benimsemiş oldu. Nazizmin alışılagelmiş uygulamalarını benimseyerek geri getirdi. Pek çok insanın, Almanların bile buna reaksiyonları var “Nasıl bunları kıyaslayabilirsiniz” diyorlar ve ekliyorlar “Bir tarafta imha kampları var başka tarafta -örneğin- Moria”. Bunun cevabı çok tarihi olacaktır; kamplar ‘imha kampları’ olarak başlamadı.
Varşova Gettosu2 üzere örneklerle başladı bilebiliriz tahminen?
Kesinlikle! Devamında ‘Nihai Çözüm’e ulaşıldı ve böylelikle kitle imhayla karşılaşıldı. Bundan evvel sermaye için fiyatsız emeğin sömürüldüğü yerler vardı. Bu kümelerden büyük çıkarlar elde eden şirketlerin isimlerini sizler de sayabilirsiniz. Yani bunun bir kesimiydi.
AB işte bu duruşu benimseyince aslında çok sağa göz kırpmadı, şöyle söyledi: “Şimdi bizim de bu türlü bir seçeneğimiz var ve bu seçeneğe açığız. Ve bu seçenek insanları radikalleştirdi (aşırı sağ anlamında). Münasebetiyle çok sağı manaya noktasında bunun kilit ehemmiyette olduğunu düşünüyorum. Yoksa problem Meloni değil. Aslında bakarsanız Yunanistan’da çok sağ ile ‘aşırı-sol’ bir hükümet olması gereken SYRIZA ve Çipras periyodunda yüzleşti. Kampları kuran hükümet işte bu hükümetti!
Görmemiz gereken şey işte bu. Örneğin İspanya’da hükümette sosyalistler var, Türkiye’de de yıllar içerisinde bir gün olabilir, biliyorum kulağa biraz acayip geliyor lakin yalnızca varsayalım. İşte bu yüzden bizim bu durumu deşifre edebiliyor olmamız gerekli. Zira çok sağın yükselirken mülteci sıkıntısını yönetiyor oluşu, Avrupa’da son 30 yılın en kıymetli gelişmesiydi, krizden bile değerli. Ya da tartışılabilir bir biçimde tarihi değer olarak Berlin Duvar’ının bile önüne koyabilirsiniz. Bu yeni bir durum, yeni bir şey yaşanmakta.
1 Yunanistan’ın Pylos (Navarin) kasabası açıklarında yüzlerce mülteciyi taşıyan ‘Adriana’ isimli tekne geçtiğimiz yıl milletlerarası sularda batmıştı. Balıkçı teknesinin batmasıyla birlikte 600’ü aşkın mülteci hayatını kaybederken Avrupa Birliği (AB) ve Yunanistan makamları ‘erken müdahale talihini değerlendirmediği’ için tenkitlerin maksadında.
