Burhan Sönmez meskenine döndü. Sanki konutundan ayrıldı mı ki döşünü konuşuyoruz. Ya da gittiği yere anadilini/evini götürmedi mi? Muharrir birinci romanını kırk dört yaşında “Kuzey” ismiyle yayımladı. Sonrasında dört romanı daha okurla buluşturdu. Yazdığı romanların lisanı Türkçeydi. Elli dokuz yaşında birinci kez Kürtçe bir roman yazdı. Burhan Sönmez Ursula’dan daha şanslıydı kendi anadilinde birkaç söz ile yetinmemiş bir roman ortaya koymuştu. Ursula’nın dediğini hatırlayalım: “Keşke anadilimden birkaç söz yazabilseydim.”
Fransız gazetecinin Yılmaz Güney’e neden anadilinizi bilmiyorsunuz sorusuna verdiği; “Kendi anadilimizde eğitim görmedik, lisanımız yasaklıydı onun için öğrenemedik” yanıtı yazının gidişatı hakkındaki göstergelerden yalnızca biri. Kürt müellifler hem kendi lisanlarının hocası hem de öğrencisi oldu. Her ikisini paralel götürdüler tıpkı Sönmez’in romanda yaptığı üzere Kürtçeyi ve Türkçeyi bir arada kullanarak. Dünümüz bugünümüzden daha yeterli. Bugün Kürtçe yazmak, okumak, öğrenmek ismine düne nazaran daha güçlü kaynakları her geçen gün artan, kütüphanesi yeni yapıtlarla çeşitleniyor ve çoğalıyor. Az değiliz lakin yeteri kadar da çok olduğumuz söylenemez. Şayet dünümüz bugünümüzden sağlamsa gelecek aydınlık ve güneştir. Dün yalnızca Türkçe yazıyorduk bugün tüm engelleme gayretlerine karşın lisanımızla okuyoruz, yazıyoruz ancak yeteri kadar bunu yaşayamıyoruz!
O vakit bir daha tekrarlarsak dünümüz bugünümüzden daha güçlü ve aydınlıktır. Kimi muharrirlerimiz iki lisanlı yazıyor kimileri üç. Bunlardan ikisi Şerefxan Cizirî ve Burhan Sönmez. Tahminen bir yerde Selim Temo’da Fransızca yazıyordur. Kim bilir Avrupa’nın soğuk ve bol yağmurlu atmosferinde rastgele bir kentte, üçüncü lisanda kimi dizeler, romanların birinci cümleleri düşüyordur kâğıda. Sönmez anadiline dönüşünü “mal/xanî/ev” imgesiyle belirtiyor. Elbet dönüşü beraberinde tartışmayı da getirdi. Bu tartışmaların açık mecra ve mecmualarda cereyan etmemesini ülkenin düşük gücüne ve dedikodu alışkanlığına bağlıyorum. Aslında yürütülen tartışma sığ ve kıskançlık hezeyanlarıyla dolu. Kanımca, muhtemelen Sönmez bunları iddia etmiş olmalı ki romanın kahramanı Ferdy Kaplan şöyle diyor Komiser Müller’e “İnsanın meskenine dönmesine münasebet aranmaz…”[r.14].
Sönmez bir söyleyişinde; “Kürtçe yazmak kolay değildi. Zira kelamlı bir lisan olmakla sonluydu benim açımdan. Kürtçe eğitim almadık, Kürtçe kitapla büyümedik. Son birkaç yıl Kürtçe okumaya ağırlaşarak günlük dilimi bir edebiyat lisanına yanlışsız evriltmeye çalıştım. Kürtçe yazmama pek çok kişi şaşırdı; ne de olsa evvelki beş romanımı Türkçe yazmış, okurlarla oradan bağ kurmuştum. İngiltere’de yaşayan, Türkçe kitaplarıyla yurtdışına açılan ve dünyanın farklı yerlerinde yayımlanan bir müellif olarak anadilime, yani insanların kenarda köşede değersiz üzere gördüğü Kürtçeye dönmeme mana veremeyenler oldu. Bazıları, ‘Ne gerek vardı ki?’dedi.”[1] Gray Snyder’in kelamını ödünç alıp Sönmez’in verdiği yanıta uyarlarsak, “Dile dönmek için münasebet aranmaz. Orası evindir.”
Burhan Sönmez kaç yüzyıl evvel Kürdistan’dan Orta Anadolu’ya göç eden ya da göç ettirilen Kürtlerden. Kürtlerin binyıllardır canı değerine korudukları kültürü ve lisanı bugüne taşıyabilmeleri bile başlı başına büyük bir zaferdir, yeryüzünde konuştuğu lisan için öldürülmesine, azap edilmesine sebep olan kaç halk vardır? Dört bir yandan kuşatılmışsın, en sert tedbirlerle seni senden çalmak teşebbüsleri, lisanını ve kültürünü piçleştirmek dileğiyle yanıp tutuşanların sayısı milyonları bulur, dersek herhalde eksik söylemiş oluruz. Var olduğun yerden daima hücum ve tehdit altında günümüze kadar yaşatabilmişsen onu, sen ona âşıksın hem de meczup divane âşıksındır. bu aşka ve sevdaya kanıt istiyorsanız yazımızın konusu da olan Sönmez’in son kitabına bakabilirsiniz.
Tekrardan kelamı Burhan Sönmez’e bırakalım: “Bunun ruhsal, edebi ve siyasi nedenleri var. Ben İngilizce yazarken anadili Türkçe’ye dönen bir müellif değilim. Bu örnekte, Türkçe özgür bir lisanı söz eder. -Kürtçe yasaklı bir dildir- dediğimizde bu politik bir tanımlamadır. Fakat küçüklüğünden beri anadili dışlanan, onun yüzünden horlanan, okulda dövülüp devlet dairesinde azarlanan biri açısından anadil, bir türlü kabuk bağlamayan bir yaradır. O yara siz uyanıkken de kanar, uykudayken de; gece gündüz sizin ruhunuzu sızlatır. Ben bu sızıyı dindirmek için anadilime dönmek istedim. Çocukluğumu ve ölen anne babamı özlediğim için ve özgürlüğün tadını bilen başka lisanların mutluluğuna imrendiğim için dönmek istedim. Buradaki sorulardan biri, tek lisanlı bir müellif mı olacaktım, yani yalnızca Kürtçe mi yazacaktım, yoksa Türkçe yazmayı da sürdürecek miydim? Her muharrir bu soruya farklı yanıtlar verebilir, bu onların tercih alanıdır. Ben iki lisanı de kullanmayı seçtim. Zira benim için asli olan, yok sayılan anadile dönüştür. Lakin anadile dönmek öbür lisanları yok saymayı gerektirmez. Ben yurtdışında yaşadığım için üç dilliyim. Yakında edebiyat ideolojisi üzerine İngilizce yazdığım inceleme kitabı çıkacak”[2].
Dışlanan, horlanan, azap ve aşağılamayla terbiye edilmeye çalışılanın ve buna direnenin tabi ki gece gündüz ruhu sızlar. Ateşleyici olan direnişin, karşı koymanın, reddetmenin verdiği o hazdır. İşin aslını net bir formda söz ediyor muharrir, “Çünkü benim için asli olan, yok sayılan anadile dönüştür.”
Kürtçenin giderek toplum içinden el çektirilmesinin sonuçlarını bugün çok önemli bir halde yaşıyoruz. İki lisanlı büyüyen çocuklar bugün yabancı bir lisanın içine hapsedilmiş durumda. Tek lisanlı bir jenerasyon yetişiyor diyebiliriz. Bunu yalnızca İç Anadolu’da yaşayan Kürtler için söyleyemeyiz, öbür kentlerde yaşayan Kürtler içinde rahatlıkla bunu lisana getirebiliriz. Üstte bugünümüz dünümüzden uygundur, demiştik. Güzelliği, feraseti, gücü nedir pekala? Yaşadığı yüzyılın içinde gizlidir, imkânların nasıl kullanıldığıyla ilgilidir. Kürtçe, hayatın en ince çatlağına sızana dek söylenen ve düşünülen birçok şey romantizmin yapraklarında sallanıp durur ve kaçınılmaz son olarak çürümeye başlar.
Burhan Sönmez konutuna dönerken dışarıdan bir sıkıntıyı de beraberinde getiriyor. Yıllarca mecmua etraflarında tartışılan, müellifler ve okurlar ortasında yeniliğini ebediyen korumuş bir sorun “ihanet”. Romanın kahramanı Ferdy Kaplan Kafka’ya yapılanın ihanet olduğuna inancı ve yapılan hareketi buna dayandırarak gerçekleştirdiğini lisana getiriyor. Kaplan ve Amalya’nın bunun üzerinde sıkça tartıştıklarını iddia ediyoruz. Kaplan ve Amalya’nın durumu anlatıcının sesinden okuyoruz. Amalya hayalet üzere ortalıkta dolaşıyor, hem var hem de yok. Diyebiliriz ki Amalya bir sır üzeredir. Roman altmışların sonu yetmişlerin başında geçiyor. Anlatıcı orta ara yakın tarihten hatırlatmalar yapmayı da ihmal etmiyor. Ortam gençlik hareketleriyle kaynıyor; başta Avrupa olmak üzere her tarafta gençlik hareketlerinin yankıları duyuluyor. Daima tartışmalar, çatışmalar, suikastlar, rehin alma hareketleri, uçak kaçırma, silahlı eylemler…
Dönemi özetlersek ortam mecnun fişek üzere. Yeniden sanat ve edebiyat üzerine tartışmalar mecmua etraflarında alevli ve dinamik bir halde devam ediyor oluşu periyodun edebiyatına, yazın hayatına olan ilgiyi de gösteriyor. Birkaç mecmua etrafında yazılan, Max Brod’un Kafka’ya ihanet ettiğini söyleyen yazılar ve tartışmalar Kaplan ve arkadaşlarını silahlı harekete kadar götürüyor. Max Brod’un cezalandırılması hatta vurulması istikametinde üstü kapalı yazıların yazıldığını Komîser Müller’in sorgusunda öğreniyoruz. Komiser Müller de boş durmayacak, Fransa’da yayımlanan Stylo Noir diye bir dergiye ulaşacak, ismi “kara kalem” manasına gelen dergiye takma isimle kimliğini karanlıkta bırakarak yazanlar olduğunu keşfedecektir. Üstelik mecmuada Kafka tartışmasına katılan yazılar dikkati çekmektedir. Sönmez de İstanbul dönüşü Quartier Latin’in kuytu köşelerinde efkâr dağıtan Amalya’nın, annesinin erkek arkadaşı Doktor Hugo marifetiyle Stylo Noir’ı çıkaran gençlerle buluşmasını katacaktır öyküye. “Kafka yakılmalı mı?” sorusu üzerinden bir anket açmıştır mecmua mesela. Sonuç orta sayfada: “Kafka yakılmalı!” (Kafka’nın vasiyetine atıf şüphesiz.) Kafka vasiyeti gereği yok edilemeyecekse de, ona nankörlük eden Max Brod’a bedel ödetilmelidir. Onun da anketi yapılmıştır; sonuç mecmuanın kapağında: “Max Brod Bedel Ödemeli!”[9] Bundan tam on yedi sayfa öncesinde Sönmez, Franz Kafka’yı Amalya ve Ferdy’nin “Bizim Franz”ı yapmıştır da[3].
Doğrusu Max Brod’a yönelik gerçekleşen silahlı hareket esnasında hatasız yere öldürülen öğrenci Ernest Fisher isimli genç bana fakir ve kimsesiz birini imliyor. Halkı imliyor. Bugün üçüncü emperyalist paylaşım savaşlarında öldürülen çocukların, bayanların, yaşlıların, gençlerin akıbeti kolay bir ayrıntı üzere geçiştiriliyor, buna sebep olan timsahlar ve küçük firavunlar uydurma gözyaşlarıyla vicdan mastürbasyonu yaparak başka yandan daha fazla kan ve mevt için ortamı dinamitliyorlar. Filler -emperyalistler- tepişince çimenlerini ezilişini imliyor, genç Fisher’in vefatı. Kitaba ve “ihanet”e dönersek iki dost müellif ortasında gerçekleşen olayın birçok kişi tarafından -çoğunlukla- ihanet olarak görülmesi, bu taraftaki ısrarcı, kimi vakit kibirli halleriyle net bir kanıya varmaları bu hareketin gerçekleşmesine baya bir yataklık ettiği su götürmez.
Kafka neden yakmak istediği metinleri kendisi yakamadı? Yoksa eli gitmedi mi yakmaya, vicdanı müsaade etmedi mi? Bunun günahını ve vebalini neden Max Brod’a yükledi? Kafka’nın külliyatlarında çıkardığım bir sonucum var. Kimseye güvenmeyen, metinlerinde “insan”dan her an her şeyin beklediğini okuduğumuz Kafka’nın romanlarını ve mektuplarını yakması için bir beşere emanet etmesi ne kadar inandırıcıdır? Kafka, dostu Brod’a verdiği metinlerin yakılmayacağını bence çok âlâ biliyordu. Ciğeri kediye teslim edemezsiniz. Kafka bir müellife değil de daima alışveriş yaptığı esnafa, gittiği bardaki garsona ya da pansiyoncu bayana vermiş olsaydı bugün biz bu sıkıntıyı farklı bir yerden konuşuyor olurduk. Tahminen hiç gündeme gelmezdi. Kafka bir zar attı ve zarı düşeş geldi. Kafka ve Brod kusursuz bir ikili. Birbirini besleyen ve anlayan iki muharrir. Sessiz bir mutabakat tahminen de olan biten. Kafka tam emin olmasa da Max Brod’un metinleri yakmayacağın biliyordu. Kafka’dan sonra Kafka!
Sönmez son romanını iki lisanı kullanarak yazıyor. Süreç iki lisan ortasında paralel bir şekilde devam etmiş. Kitabı her iki lisanda de okudum. İki lisan ortasındaki farklılıklar, renkler, fikrin-kurgunun-anlatının iki lisana yansıyışını görmek keyifliydi. Hangi lisanda daha hoş akıp gidiyordu sözler ve anlam? Anlatım ve cümlelerin kuruluş kademelerindeki kasvetler ve sorunlara karşın Kürtçe hem anlatışı hem de sesi itibariyle okuyucuyu kapıdan içeriye alıyor. Kimi kitapların kapısının önünde durur okur, içeri giremezsiniz. Franz K. Âşıkları’nın kapısı sonuna kadar açık ve adeta kendi mekânınızda oturuyor üzeresiniz. Sesin sana ilişkin olduğuna ikna ediyor kitap. Kürt Edebiyatının kimi kalemleri süratli bir formda bir tanımlamaya gitti roman hakkında. Birinci vurguladıkları lisanın gramer yapısı ve Türkçeden yazıldığıydı. Yazıyı bitirip gönderdikten sonra PolitikART’ta Hemîn Şerefkendî imzalı “Franz K. Âşıkları Hangi Lisanın Romanı?” başlıklı kritik yazısını okudum ve müellifin Sönmez’e yönelttiği kimi soruları vardı; “Kitap çıktıktan ve artık kitaplarında “Kürtçeden Çeviri” yazısını görmek istediğini söyledikten bir hafta sonra tıpkı kitap Türkçe olarak yayınlandı. Künyede “Kürtçeden Çeviren” ibaresi yoktu. Kitap “Türkçe Edebiyat” olarak belirtilmişti.”[4] Şerefkendî bol sorulu yazısında Burhan Sönmez’i Kürtçe üzerinden reklam yapmakla da suçluyor. Yerinde ve cevaplanması gereken sorular var elimizde.
Zaten kendisinin de lisana getirdiği üzere iki lisanın paralelinde yazılmış bir roman. Burhan Sönmez’in gramerde yaşadığı sorunların, olduğu üzere kitapta kalması da diğer bir manada örnektir. Kalemi güçlü bir Kürt müellifin Türkçe yazdığı romanlardan sonra kendi lisanında yazdığı roman ne durumdadır, yüzyıl boyunca devam eden asimilasyon sonrası nasıl bir lisan ve anlatım ortaya çıkmıştır? Türk eğitim sistemi Kürtler üzerinde ne derece muvaffakiyete ulaşmıştır? Sorularımızı çoğaltabiliriz lakin bir soru kendini canhıraş bir formda önümüze atıyor: Müellif konutuna dönerken lisanından geriye ne kadarı kalmıştır? Sönmez’in konutuna dönmesi bir karşılıktır var olan sisteme karşı. Dönüş yolları yorucu ve yıpratıcıdır. İçeriye girince ne yorgunluk kalır ne de bezginlik. İnsan meskeninde düzgünleşir, ayaklanır ve ayaklarını uzatıp istirahat eder.
Kaynakça:
[1] https://www.k24kitap.org/burhan-sonmez-anadil-bir-turlu-kabuk-baglamayan-bir-yaradir-4589
[2] https://www.k24kitap.org/burhan-sonmez-anadil-bir-turlu-kabuk-baglamayan-bir-yaradir-4589
[3] https://www.k24kitap.org/franz-k-asiklari-yazarla-metni-arasina-girmek-4650
[4] https://politikart.net/yazi/franz-k-asklar-hangi-dilin-roman
