Neden “kaygılı anne” konusunu işlemek istediniz? Dertsiz anne var mıdır? Ya da şöyle söz edersek, “Kaygı tüm annelerin yaşadığı bir his değil midir?”
Çok yerinde bir soru. Haklısınız, her anne çocuğunu yetiştirirken hatta anne olmaya karar verdiği andan itibaren daha evvel hiç düşünmediği şeyleri düşünmeye ve endişelenmeye başlar. Bir anne için çocuğunun her yaş devrinde tasalanılacak bir şeyler vardır kesinlikle. Gebeyken bebeğim sağlıklı olacak mı? Bebekken sütüm yetiyor mu? Gereğince uyuyor mu? Neden ağlıyor? Biraz büyüdüğünde büyüme ve gelişme gündeme oturur, emekleme, yürüme, konuşma, tuvalet eğitimi, erken mi oldu, geç mi kaldık? Okulla birlikte muvaffakiyet telaşı ön plana çıkar. Tüm bunlara sıhhatle ilgili telaşlar eşlik eder. Kâfi besleniyor mu, üşütür mü, hasta olur mu? düşer, yaralanır, kaza geçirir mi? Tabi en temel annelik derdini da unutmamak gerekir: “Yeterince güzel bir anne miyim?”
Peki tüm bunları düşünmemek ya da kaygılanmamak mümkün mü? Tasanın bir fonksiyonu yok mu?
Kaygı en temel hislerimizden birisidir ve çok kıymetli bir fonksiyonu vardır: Korunmak. Dert, insan jenerasyonunun çağlar boyunca devam edebilmesini sağlamıştır. Bir annenin de çocuğu için endişelenmesi son derece doğal ve gereklidir. Korku, annenin çocuğuna bakım verirken daha dikkatli, daha ihtimamlı olmasına yardım eder. İnsan yavrusu büyürken bakım ve itina gerektiren en narin canlıdır.
O vakit makul seviyede tasa olağan, hatta gereklidir diyorsunuz. Pekala telaş seviyesinin olağan mi fazla mı olduğunu nereden bileceğiz? Örneğin ben fazla dertli bir anne miyim sizce?
Bu soruyu en fazla dertli annelerden duyuyorum ☺ Tasanın ne kadarının kâfi, ne kadarının fazla olduğunu basitçe söyleyebilmek pek de mümkün değil. Sonuçta domates değil ki bu kiloyla ölçüp biçelim. Derdin fazlalığını lakin anneye ve hasebiyle da çocuğa verdiği olumsuz tesirlerle gözlemleyebiliriz.
Dilerseniz fazla korkulu bir annenin neler yaşayabileceğine bir bakalım:
Kaygılı bir anne uyku sorunu yaşayan bir annedir. Çabucak her gece yatakta çocuğuyla ilgili niyetlerle boğuşur. Sıhhati yerinde mi? Uzunluğu uzuyor mu? Neden sık hastalanıyor? Yanlışsız besleniyor mu? Yarın ne yedirsem? Kâfi bir anne miyim? Gerisi ardına gelen bu kanıları bir türlü durduramadığı için, sakinleşip, uykuya damayı başaramaz. Sabah perişan ve makus bir halde uyanır. Gün içinde çocuğun attığı her adımı bilmek, denetim etmek ister. Zihninden daima onun başına gelebilecek berbat şeylerle ilgili senaryolar geçer. Örneğin çocuğunda önemli bir rahatsızlık olacağından endişelenip daima hastalıklarla ilgili belirtileri araştırıp, sık sık hekimlere gidip ve testler yaptırır. Hatta bir doktora güvenemeyip diğer hekimlerden da teyit almadan içi rahat etmez. Ya da öbür bir korkulu anne çocuğuyla ilgili kaza geçirme, kaçırılma senaryoları muharrir ve onu gözünün önünden ayıramaz. Kimseye emanet edemez, çocuğuna daima koşma, terleme, dikkatli ol ikazları yapar.
Kaygılıyken bedeninizde sizi alarma geçiren gerilim hormonları salgılanır. Bu hormonların kanda daima yüksek seviyede kalması fizikî sıhhati bozar. Çok dertli anneler bu nedenle çeşitli sıhhat problemleri yaşarlar. Daima gergin olan kaslar, fibromyalji dediğimiz boyun, eklem sertliklerine neden olur. Yeme tertipleri bozulabilir, çok yeme ya da iştah ve kilo kaybı, mide şikayetleri, tansiyon meseleleri yaşayabilirler. Gergin, sabırsız ve sinirlidirler. Dalgınlık, unutkanlık, odaklanamama üzere nedenlerle iş performansları da düşer.
Özetle, bir anne çocukları hakkında zihninden daima felaket senaryoları yazıyorsa, üstte kelam ettiğimiz fizikî şikayetleri varsa, yorgunluk, bıkkınlık, tükenmişlik yaşıyorsa ve günlük hayatında fonksiyon kayıpları oluyorsa çok dertli bir anne olma mümkünlüğü çok yüksektir. Bu türlü bir annenin birinci yapması gereken şey kendi korku meselesini çözmek için bir uzmandan yardım almaya başvurmak olmalıdır. Bu öneriyi getirdiğimde annelerden en sık duyduğum karşılık evvel çocuğum düzelsin, ben bekleyebilirim oluyor. Lakin annenin korkusu çözümlenmeden çocuğa yardımcı olabilmesi mümkün değildir.
Peki fazla dertli bir anneye sahip olmak çocuğu nasıl tesirler?
Aşırı dertli bir annenin çocuğu daima ikazlar, tembihlerle büyür. “Aman dikkat et, düşersin, canın yanar, hasta olursun.” Kendi başına adım atmasına müsaade verilmez, yaşıtları sokakta oyun oynarken O ya evdedir ya da annesi de sokakta onun yanıbaşındadır. Bu formda büyüyen çocuğun annesinden aldığı ileti şudur : “Hayat tehlikelerle dolu, her an başına bir şey gelebilir, yalnızca benim yanımda güvendesin.” Bu tavır çocuğun da telaşlı bir çocuk olması için en verimli yerdir.
Kaygılı annelerde sıkça gördüğümüz öbür bir sorun da çocuklarının ağlama, korkma üzere olağan duygusal reaksiyonlarını sakince karşılayamamalarıdır. Bir çocuğun mutsuz olmasına, ağlamasına dayanmak herkes için zordur. Fakat telaşlı anneler için ağlayan çocuk sesi panik düğmesi üzeredir. Yürürken takılıp düşen ya da bir şeyden korkup, ağlayan çocuğun yanına panik halinde koşup, durumu denetim altına almak ve bir an evvel çocuğu susturmak isterler. Annenin yüzündeki kaygıyı gören çocuk “ başıma çok makus bir şey geldi herhalde” diye düşünür ve daha beter korkar. Tekrar emsal nedenlerle dertli anneler çocuklarına net olarak kural hudut koyamazlar. Oyuncağı kırıldığı için ağlayan çocuğu bir an evvel susturmak için “Üzülme yenisini alırız” der ya da dikkatini öbür bir tarafa çekmeye çalışır. Çocuk başarılı bir biçimde sakinleştirilmiş olur. Çocuğa o andaki hissini unutturmak, anneyi ve çocuğu süreksiz olarak rahatlatır lakin çocuğa uzun vadede bir şey kazandırmaz. Tersine pürüzlerle karşılaştığında buna dayanabilme, zorluklarla gayret edebilme maharetinin gelişmesi engellenmiş olur. Çocukken hiç hayal kırıklığı, gerilim yaşamamış, hiç ağlatılmamış, pamuklar içinde büyütülmüş bir çocuk, en ufak sıkıntıda pes eder ya da diğerlerinden tahlil bekler. Çocukların hislerini yönetebilmeyi öğrenebilmeleri için kaygı, telaş, hüzün hatta öfke üzere tüm hisleri yaşamalarına müsaade verilmesi gerekir.
Kaygı çocuklar için de doğal ve yaşanması gereken bir his ise, çok dertli çocukları nasıl ayırt edebiliriz? Biraz da çok telaşlı çocukların özelliklerinden kelam eder misiniz?
Kaygı seviyesi yüksek olan çocuklar mesken dışındaki ortamlarda çoklukla saygılı, efendi, sorumluluklarını bilen, yerine getiren, kurallara uyan, titiz bazen de mükemmeliyetçi bir yapıya sahip olurlar. Kimileri anne babadan uzak oldukları vakitlerde onların başına makûs bir şey gelebileceğinden endişelenirler. Bu nedenle sık sık anne babayı telefonla arayıp, seslerini duyup rahatlama ihtiyacı duyarlar. Başarısızlık, eleştirilme, beğenilmeme, ceza alma kaygıları da bu yapıdaki çocuklarda görülen öteki bir korku bahsidir. Örneğin basket oynamayı seven bir danışanım maçlarda basket atamam endişesiyle adeta toptan kaçıyor, eline gelen toplarla basket atmayı denemek yerine diğerine pas vermeyi tercih ediyordu. Bu yıl artık istemediğini, çok yorulduğunu söyleyerek basket antremanlarını bırakmıştı. Başarısız olma korkusu sınıfta da kendini ortaya koymasına mahzur oluyor, bildiği bahislerde bile ya yanlışsa diye düşünerek parmak kaldırmıyordu. Yazılı ya da kelamlı imtihanlarda gergin oluyor, bildiklerini hatırlayamıyor, elleri terliyor ve imtihanları makus geçiyordu. Çok telaşın yaşama öbür bir yansıması da toplumsal dertlerdir. Çekingenlik, yeni ortamlara, değişik toplumsal çevrelere girmek istememe, akran kümelerine dahil olamama bu çocukların toplumsal ömürlerini tesirler. Karanlık korkusu, hayvanlardan korkma, asansöre binememe üzere özgül fobiler de korku bozuklarındandır.
Burada tekrar vurgulamak gerekirse, dert, sağlıklı bireylerde var olan ve esirgeyici ve uyumsal bir fonksiyonu olan olağan bir histir. Telaş bozuklukları ise besbelli zahmet ve fonksiyon kaybına neden olan dehşet ya da kaygıyla kendini gösterir. Çocukluktan erişkinliğe geçiş periyodunda olağan dertlerle ile patolojik korkuları ayırmak güçtür. Bu noktada bakılması gereken en değerli nokta telaşın kaçınmaya ve fonksiyon bozukluğuna neden olup olmadığı ve sürekliliğidir.
Kaygılı çocuklar mesken ortamında nasıldırlar?
Ev dışında kurallara uyan, sakin, efendi olarak tanımlanan bu çocuklar mesken ortamında daha farklı bir tablo çizerler. Anne babayla münasebetlerinde ısrarcı, talepkar hatta öfkelidirler. Kendi başlarına yapabilecekleri işler için bile yardım, takviye beklerler. Telaşlı oldukları hususlarda sık sık bir şey olur mu? ya da bir şey olmaz değil mi? biçiminde sorularla rahatlatılmayı beklerler. Ağır soru karşılık trafiği anne babayı bunaltır, tüketir. Telaşlı olan çocukların, korkulu anneleriyle çok iç içe geçmiş, yapışık fakat çatışmalı bir ilgileri vardır. Annelerinin telaşlı, her an denetim eden, uyaran tavrına karşı vakit içinde isyan ve öfke duymaya başlarlar. Bazen de işler bilakis döner, çocuklar korkulu olan annelerini rahatlatma, sakinleştirme gayretlerine girerler. Lakin bu da çocuğu tüketen bir gayrettir ve yeniden içten içe öfke doğurur. Her ne nedenle olursa olsun annesine öfke duyan çocuk tıpkı vakitte bundan suçluluk da duyar ve öfkesini bastırmaya çalışır.
Peki korku genetik midir? Anne baba telaşlı insanlarsa çocuğun da korkulu olmasının sebebi genler midir?
Kaygı bozuklukları sıklıkla kalıtımsal bir geçiş gösterir. Anne ya da babada telaş problemleri varsa çocukta da tasa ile ilgili meseleler olma mümkünlüğü yüksektir. Ailesel geçişin yanısıra aile üyelerinin birbirlerine karşı çok muhafazacı tavrı da çocuklara dünyanın tehlikleli ve güvenilmez olduğu iletisini vererek var olan endişelerin pekişmesine neden olur. Anne babalar istemeden de olsa kendi düşünme şekillerini, pahalarını, olaylara yaklaşım biçimlerini, endişelerini, kaygılarını çocuklarına yansıtırlar. Çocuklar vakitle anne babalarına benzerler. Bu nedenlerle tedavide ailenin de ele alınması çok değerlidir.
Çocuklarda Korku bozuklukları nasıl tedavi ediliyor?
Çocuklukta tasa bozuklukları ferdi olarak uygulanan bilişsel davranışçı terapi ve aile eğitimi ile aktif biçimde tedavi edilebilmektedir. Anne ya da babada da telaş meseleleri varsa onların da kendileri için ferdi yardım almaları gereklidir. Çok ağır ve besbelli fonksiyon bozukluğuna neden olan ve uygun terapötik yaklaşımlarla çözümlenemeyen dert bozukluklarında ilaç tedavisinden de yardım alınabilmektedir.
Sonuç olarak dert bozuklukları hayli sık görülen ve tedavisi mümkün olan rahatsızlıklardandır. Günümüzde her on çocuktan biri bir ya da birden fazla tasa bozukluğu ile gayret ediyor. Bu nedenle, dikkat edilmesi gereken öteki bir değerli mevzu da tasa bozukluklarının oluşmasının önlemesidir. Önlemek, ortaya çıktıktan sonra tedavi etmeye çalışmaktan çok daha kolaydır. Ailesinde tasa bozukluğu olan ve mizaç olarak dertli olan çocuklar ömürlerinin bir periyodunda telaş bozukluğu geliştirmeye adaydırlar. Bu çocuklar uygun biçimde ele alınırlarsa telaş bozukluğu oluşma riskinin azaltılması mümkündür. Bu bahiste aileler bilinçlendirilirlerse ruhsal bozukluklar oluşmadan da bizlere başvurup neler yapabilecekleri konusunda bilgi alabilirler.
Kaygı bozukluklarının önlenmesi için aileler neler yapabilirler?
Hepimizin sahip olduğu, fonksiyonel seviyede olan derdin, kişinin ömrünü kısıtlayan ve günlük fonksiyonlarını bozan bir tasa bozukluğuna dönüşmesini önlemek için yapılabilecekler iki ana başlık altında toplanabilir. Birincisi günlük ömürde yapılacak düzenlemeler ve ikincisi de dayanıklılık kavramıdır.
Günlük hayatta yapılabilecek düzenlemeler:
Gevşeme, meditasyon, farkındalık antrenmanları yapmak.
Düzenli antrenman yapmak.
Düzenli ve kâfi uyku.
Dengeli beslenme.
Doğayla daha yakın temas içinde olmak.
Günümüzde beşerler ağır, telaşlı ve gerilimli bir ömürde rahatlayabilmek için günün sonunda televizyon karşısında uzanmayı, toplumsal medya paylaşımlarını ya da alkol, sigara üzere hususları kullanıyor. Halbuki bunlar gerilimin olumsuz tesirlerini o an için azaltmış üzere görünsede uzun vadede çok az işe fayda. Gerilimle tesirli biçimde baş edebilmek için bedenin doğal gevşeme karşılığını aktifleştirmek gerekir. Bu da, gevşeme, nefes, farkındalık idmanlarıyla ya da tertipli yürüyüş gibisi antrenmanlarla gerçekleştirilebillir. Nizamlı olarak günde 20-30 dakikalık bu idmanları hayatın içine yerleştirmek gerilimle gayret ederken daha sağlam, daha enerjik ve daha olumlu kalmaya yardımcı olur.
Yaşamlarımızda gerilim yaratan durumlarla farklı bir bağ kurmanın bir yolu olan farkındalık (Mindfulness) idmanları bu maksatla giderek daha yaygın biçimde kullanılmaya başladı. Farkındalık konusunda daha fazla bilgi edinmek, hatta antrenmanları öğrenebilmek için faydalanabileceğiniz pek çok kaynak var.
Farkındalık antrenmanları yalnızca anne babalar için değil, çocukların da yararlanabileceği idmanlar. Artık çocuklara da farkındalık antrenmanlarını öğretilebiliyor ve onların da gerilim ve korkuyla baş edebilme marifetlerini geliştirebiliyoruz.
Kaygı bozukluklarının önlenebilmesi için gerekli olan öbür bir ana başlık dayanıklık kavramıydı. Dayanıklılık nedir? Dayanıklılık muhtemel korku bozukluklarını önler mi?
Dayanıklılık (İngilizce’de resilience, Türkçe’de rezilyans olarak kullanılıyor) zorluklar karşısında yıkılmadan ayakta kalabilme, gayret edebilme, olumsuz şartlar ortadan kalktığında da tekrar eski haline dönebilme maharetidir. Bir manada ruhun bağışıklık sistemidir. Artık kabul etmemiz gereken bir gerçek varsa o da travmalarla dolu bir çağda yaşıyor olduğumuzdur. Savaşlar, terör olayları, kazalar her an yanıbaşımızdalar. Travmaları önleyemiyorsak, bir çocuğa kazandırabileceğimiz en değerli maharet dayanıklılıktır. Dayanıklılığı olan şahıslar güçlü ömür olaylarını kendilerini geliştiren, yeni maharetler kazandıran bir fırsat, bir basamak olarak görebilirler. Genetik olarak derde yatkın olan ve dayanıklılığı olmayan bireylerde çeşitli kuvvetli hayat olayları sonucunda telaş seviyesi artar ve dert bozuklukları oluşur. Bu nedenle dayanıklılık korku bozukluklarının önlenmesinde, bilhassa de genetik olarak risk taşıyan bireylerde çok değerli bir kavramdır.
O vakit, son soru: Nasıl daha güçlü çocuklar yetiştirebiliriz?
İşte mevzunun en değerli noktası da bu. Aslında bu bahis burada kısaca özetlenemeyecek kadar kapsamlı ve her anne babanın üzerinde düşünmesi ve çalışması gereken bir husus. Genel olarak çocuklarımızı nasıl yetiştirdiğimizle direkt ilgili. Evvel eleştirel biçimde müşahedelerini söyleyeyim. Günümüzde çocuklara eskisinden çok daha fazla imkan sunuyor lakin onlarla gerçek bir irtibat kurmaya çok daha az vakit ayırıyoruz. Çocuklarımızın özgüvenlerini övgüyle arttırmaya çalışırken disiplin konusunda çok hoşgörülüyüz. Çok az sorumluluk veriyoruz. Onlar için aksiliklerden uzak, keyifli, masalsı bir dünya kurmaya çalışırken, gerilimin ve zorlukların insan hayatının bir modülü olduğunu öğretemiyoruz. Önlerindeki her mahzuru kaldırarak, hayal kırıklıklarıyla baş edebilme, zorluklarla uğraş edebilme marifetlerini öğrenme talihinden mahrum bırakıyoruz. Bu yaklaşımla yetişen çocuklar maalesef sağlam birer birey olamıyorlar.
Hayatın hem keyifli hem de güçlü yanlarıyla geçinebilmeyi öğretmek. Örneğin çocuk canı sıkıldığında buna dayanabilmeyi ya da kendi başına bununla baş edebilmeyi öğrenmelidir. Çabucak onu eğlendirecek, oyalayacak bir şeyler sunulmamalı. Hatta çocuğa canının sıkılacağı vakitler bırakılmalı. Oyuncağı kırıldığı için ağlayan çocuğa “Bunun için ağlamaya değmez, boşver, yenisini alırız, onarırız” üzere teselli cümleleri yerine, “Üzülmekte haklısın, insan bir eşyası ziyan gördüğünde üzülür.” Deyip rastgele bir tahlil önermeden, bir müddet ağlamasına müsaade verlmelidir. Daha sonra çocuk sorarsa birlikte tahlil üretilebilir.
Çocukların karşı karşıya kaldıkları problemlere çabucak tahliller üretmemek. Anne babanın bir sorun karşısında geri çekilip çocuğa sorunu tanımlayıp çözmesi için vakit vermesi çocuğun empati, sorun çözme, yaratıcılık, azim, sebat ve sabır üzere değerli maharetleri öğrenmelerine fırsat sağlar. Bu sorunu çözmek için ne yapabilirsin?” formunda sorularla tahlil üretebilmesi için yönlendirebilir, akabinde, “Şu ana kadar neler denedin? Hangisi işe yaradı, hangisi yaramadı?” soruları gelebilir. Bu yaklaşım çocukların tahlile ulaşmaları için bir ortam hazırlar
Çocuk güç bir durumdan kelam ettiğinde ilgiyle lakin sakin ve sessiz biçimde dinleyebilmek. Kendisini hakikaten anlamaya çalışarak dinleyebilen bir anne ve babanın varlığı dayanıklılık kazanmadaki kıymetli etmenlerden birisidir.
Durumlar karşısında gerçekçi ve olumlu düşünme konusunda model olmak.
Duyguları yeterli makus diye sınıflandırmamak. Dehşet, keder, öfke, sevinç üzere tüm hisleri yaşamak ve uygun biçimde söz etmek konusunda model olmak.
Sorumluluk almayı ve sorumlulukları yerine getirmeyi öğretmek. Yalnızca günlük hayattaki rutin işler konusunda değil, davranışlarının, yanılgılarının sorumluluğunu da almayı öğrenmeleri değerlidir.
