İsrailin Filistin’e yaptığı saldırılarca binlerce Filistin’li hayatını kaybetti. Gazze’ye yönelik uygulanan bu katliamın akabinde niyeti tekrar gündem oldu. Pekala, nedir bu Siyonizm? Kim kurdu ve ne vakit kuruldu? Tüm ayrıntılarıyla sizin için araştırdık…
Siyonizm nedir?
Siyonizm; Filistin’de bir yahudi devleti kurma hedefiyle ortaya çıkan siyasî hareketin adınır.
Siyon, Ahd-i Atîk’te Kral Dâvûd tarafından fethedilip krallığın merkezi yapılan Kudüs kenti için kullanılmış bir isimdir. Vakitle kapsamı bütün İsrail topraklarını tabir edecek biçimde genişlemiştir.
Siyon sözüne dayanan siyonizm ise yahudi halkının “tarihî yurtlarına dönüşü” mânasında Filistin’de yahudi devleti kurmayı hedefleyen siyasî hareketi belirtir.
XIX. yüzyıl sonlarında Doğu Avrupa musevileri içinde ortaya çıkan, akabinde bütün dünya musevileri ortasında yayılan siyonizmin siyasî, sosyalist, kültürel, revizyonist ve dinî-mesîhî olmak üzere çeşitli açılımları ortaya çıkmış, tıpkı vakitte aksileri ortasında günümüze kadar uzanan süreçte antisiyonist, a-siyonist ve postsiyonist diye isimlendirilen kümeleşmeler doğmuştur.
Siyonizm hareketinin doğuş süreci
Batı Avrupa’da Fransız İhtilâli sonrasında farklı dinden olanların yasa önünde eşitliği fikri yayılmaya başlayınca bu coğrafyadaki museviler siyasî-idarî-kültürel haklar elde ederek bulundukları toplumlara entegre oldular. Doğu Avrupa’da ve bilhassa Çarlık Rusyası’ndaki museviler içinse gerek devlet temelli baskılar gerekse hıristiyan toplum temelli çatışmalar artış gösterdi; bu sebeple bölgedeki musevilerde tarihteki birinci temelli göç niyeti ve teşkilâtlanması filizlendi. Bu bağlamda ortaya çıkan Hovevei (Hibbat) Siyon (siyon severler) isimli küme, artan Rus baskısı karşısında musevilerin Filistin’e göç edip yerleşmesi fikrini seslendirmekle kalmayıp siyonizmin doğuşundan evvel Filistin’e birinci değerli yahudi göçünü gerçekleştirerek dalgalar halinde devam edecek olan sistemli göç (aliyah) için örnek oluşturdu. Bu devirde museviler ortasında yüklü göç hareketi Batı’ya ve Amerika’ya yönelse de siyon severler hareketinin siyasî siyonizmin doğuşuna öncülük etmedeki rolü değerlidir.
Sistemli bir siyasî hareket olarak siyonizmin kurucusu bilinen Theodor Herzl’in tarih sahnesine çıktığı 1890’larda Avrupa’da ve öteki yerlerde Hibbat Siyon süratle şubeler açarak museviler ortasında yayıldı; hareketin Avusturyalı başkanlarından Nathan Birnbaum birinci sefer siyonizm terimini ortaya attı. Münasebetiyle Herzl, siyonizmin teorisini kurup teşkilâtlandırırken kendi hareketini üzerine kuracağı bir öncü hareketi ve aşikâr ölçüde siyasî bilinçlenmeye ulaşmış bir kitleyi hazır buldu.
Theodor Herzl’in Der Judenstaat (1896) isimli kitabını yazma sebebi nedir?
Herzl’i yahudi davasına eğilmeye ve musevilere ilişkin bir devlet fikrini işlediği Der Judenstaat (1896) isimli kitabını yazmaya sevkeden olay Paris’te tanınmış bir gazetenin muhabiri sıfatıyla izlediği, bir yahudi yüzbaşının casusluk suçlamasıyla yargılanıp mahkûm edildiği Dreyfuss Davası’dır. Bu davada o günlerin Avrupa’sında gitgide yayılan yahudi aleyhtarlığını gözlemleyen Herzl, musevilerin çoklukla dışlanmış azınlıklar olarak yaşadıkları ülkelerin toplumlarıyla kaynaşamayacağı fikrinden hareketle kelam konusu kitabını kaleme aldı. Kitap, museviler ortasında farklı yansılarla karşılansa da çok geçmeden musevilerin başta Avrupa olmak üzere diyasporadan “kutsal topraklar”a dönüşü ve Filistin’de bir yahudi yurdu kurma amacıyla kurumsallaşacak olan siyonist hareket için bir işaret taşı oldu.
Söz konusu kurumsallaşma kapsamında Dünya Siyonist Teşkilâtı, Herzl’in eforları ve önderliğinde 29 Ağustos 1897’de Basel’de toplanan birinci Dünya Siyonist Kongresi ile kuruldu. Tartışmalar sonunda kararlaştırılan Basel Programı hareketin resmî çerçevesini şöyle çizdi: Siyonizm, yahudi halkı için Filistin’de kamu hukukunun garantisi altında bir yurt kurulmasını amaçlamaktadır. Bunun için kongre Filistin’de yahudi çiftçi, esnaf ve tüccarının manalı bir halde yerleştirilmesine, her ülkenin yöresel maddelerine uygun biçimde Mûsevîler’in birleştirilmesi ve örgütlenmesine, yahudi ulusal hislerinin ve şuurunun kuvvetlendirilmesine, siyonizmin maksadına erişebilme yolunda ilgili hükümetlerin onayını almak için hazırlık çalışmalarına girişilmesine karar vermiştir (Öke, s. 38). Herzl’in hâtıratında bu kongreyle ilgili söyledikleri değerlidir: “Ben Basel’de yahudi devletini tesis ettim. Bunu bugün yüksek sesle söylesem bütün dünyada bir kahkaha tûfanı kopar. Ancak bundan beş sene, tahminen elli sene sonra kesinlikle herkes bunun bu türlü olduğunu anlayacaktır” (Vital, The Origins of Zionism, s. 396). Dünya Siyonist Teşkilâtı, kapsayıcı kurumsal yapısı ve sistemli kongreleri yoluyla, programını çizdiği siyonist hareketi özgün gayesine götürecek olan Filistin’e daima göçü düzenleme ve siyasî, iktisadî, yerleşimci faaliyetleri yürütme yolunda en temel organ olma niteliğini o günden itibaren korudu.
Aliyah ne demektir?
Siyonizmin Filistin’de bir yahudi yurdu oluşturma maksadı, Filistin’de yerleşik Arap nüfusu bulunduğundan “aliyah”ya siyonizmin çeki taşı niteliği kazandırdı. Söz manası “yükselme” olan aliyah, din tesiriyle süreksiz göçlerden farklı biçimde musevilerin yurtsuz ve dağınık yaşadıkları yerlerden cet yurtları olan Filistin topraklarına (Eretz Yisrael) siyasî şuurla ve kalıcı olarak yerleşmek üzere göç etmesidir.
1880’lerden II. Dünya Savaşı sonuna kadar süren beş farklı göç dalgasından bahsedilebilir.
Buna nazaran 1882-1903 yılları ortasında yüklü olarak Rusya, Romanya ve Galiçya’dan 20-30.000 kişi, 1904-1914 ortasında çoğunlukla Rusya’dan 35-40.000 kişi, 1919-1923 ortasında Rusya, Polonya ve Romanya’dan ortalarında İsrail’in gelecekteki siyasî başkanlarının de bulunduğu 35.000 kişi, 1924-1931 ortasında bilhassa Polonya’dan 88.000 kişi, 1932-1938 ortasında Nazizm’in yükselişiyle özellikle Orta Avrupa’dan 215.000 kişi göç etti.
Filistin’e sistemli siyonist göç ve yerleşimi gerçekleştirmek üzere siyonist teşkilâta paralel bir dizi diğer kuruluş hayata geçirildi.
Basel’de toplanan (1898) ikinci kongre Yahudi Sömürge Emniyet Sandığı Şirketi’ni kurdu, tıpkı yıl Kolonileştirme Kurulu faaliyete geçti.
1901’de siyonist devlet maksadına giden yolda kıymetli rol oynayacak Yahudi Ulusal Fonu oluşturuldu ve o tarihten itibaren temel niyeti yahudi halkının inkâr edilemez mülkiyeti biçiminde hep elinde tutmak üzere toprak kazanımı oldu (Collier’s Encyclopedia, XIII, 331-332).
1920’ye gelindiğinde fonun yan ögesi olarak Filistin Toprak Geliştirme Şirketi tesis edildi. Bu cins kurumsal gayretlerle yahudi halkı ismine sistemli toprak edinimi devletin oluşumuna kadar aralıksız devam etti.
II. Abdülhami’in siyonistlere karşı tavrı ne olmuştur?
Siyonizm tarih sahnesine çıkarken Filistin bir Osmanlı toprağı idi ve Osmanlılar burayı aldığından bu yana yahudi varlığını tanıdı, vakit zaman göçlerine müsaade verdi. Osmanlı tâbiyetinde bulunan Filistin’deki bu küçük yahudi topluluğu (Yişuv), yerleşik ve yerli toplumla kaynaşmış Sefarad yahudileriyle daha sonra müsaade verilen göçlerle gelen Eşkenaz musevilerinden oluşan ve pek azı ticaretle, çoğunluğu dünya musevilerinin gelenekleşmiş bağışlarıyla geçinen bir topluluktu. Ama siyonizm ve onunla temaslı gelişen aliyah hareketiyle birlikte Filistin’e göç eden musevilerin karakteri değişti; bunlar dinî olmaktan çok siyasî sâikle bir yahudi yurduna giden yolda kalıcı nitelikte buraya yerleştiler. Bu noktada Roger Garaudy’nin yaptığı ayırım kıymetlidir. Garaudy, daha evvelki musevilerin büsbütün mesîh inancı doğrultusunda mânevî bir hayat yaşama emeliyle Filistin’e yerleşmiş olmalarını dinî (mânevî) siyonizm olarak tanımlamakta, bunun Herzl ile başlayan ve Filistin’de kalıcı bir yahudi devletini hedefleyen siyasî siyonizmden ayırt edilmesi gerektiğini öne sürmektedir (The Case of Israel, s. 6-7).
Bu siyasî hareket doğduğunda Filistin’in Osmanlı idaresinde bulunuşu, siyonistlerin diplomatik gayretlerini öncelikle Osmanlılar üzerinde ağırlaştırmasını gerektirdi.
Giriştikleri müzakerelerle evvel muhakkak bir meblağ karşılığında Filistin’i satın almayı, daha sonra Osmanlı borçlarının konsolidasyonunu üstlenmeyi önerdiler.
Siyonistler bu iki teklifle Herzl önderliğinde iki sefer II. Abdülhamid nezdinde teşebbüste bulundular. Lakin sultanın siyaseti, zulümden kaçan musevilere Filistin dışındaki Osmanlı topraklarında yerleşme müsaadesi vermekle birlikte Filistin’de yahudi yurdu tasarısına (yahudilerin toprak satın almasını yasaklama, hac amacıyla Kudüs’ü ziyaret edeceklere “kırmızı tezkere” ismiyle süreksiz müsaade verme üzere uygulamalarla) geçit vermedi.
Filistin’de Musevilerin toprak satın alımı ne vakit başlamıştır?
Filistin’de musevilerin iskânı için toprak alımına yönelik emsal bir teklif İngiliz kolonileştirme projesine dayalı olarak İngiliz hıristiyan diplomatı Laurence Oliphant tarafından 1879’da sultana sunuldu ve yeniden reddedildi (Buzpınar, sy. 30 [1994], s. 59-61). Bununla birlikte 1908 Meşrutiyeti başlarda musevilere bir ümit verdi. İttihat ve Terakkî iktidarı yeni bir hürriyet anlayışıyla evvelce olumlu bir yaklaşım içine girdi.
Kırmızı tezkere kaldırıldığı üzere Filistin’de toprak satın alımı hür bırakıldı.
Fakat bilhassa Otuzbir Mart Vak‘ası’ndan sonra azınlıkların bağımsızlık ve ayrılma tarafında faaliyetlerini arttırması ve siyonist gayretlerin Filistin’de kolonileştirme tarafında planlı bir biçimde sürmesi imparatorluğun bütünlüğü noktasında İttihatçılar’ı uyandırdı ve tekrar çeşitli kısıtlamalar yürürlüğe kondu. Bu merkezî siyasete karşın ikinci ve siyonist hareket açısından daha değerli aliyah tam da bu periyotlarda gerçekleşti. Devlete giden yolda daha hazırlıklı ve sistemli çalışan bu küme, Arap nüfusla her türlü temastan uzak ve külliyen yahudi emeğine dayanarak, iktisat ve tarım alanında kurumlaşmalar oluşturdu. Bu göçler sonucunda bilhassa Hayfa’dan Gazze’ye uzanan kıyı bölgesinde toprağa sistemli biçimde yerleşildi.
