Yeni Koronavirüs daha evvel tanımlanmamış bir koronavirüstür.Koronavirüs hastalığı 2019 (COVID-19) na neden olan virüs, beşerler ortasında yaygın olarak dolaşan ve soğuk algınlığı üzere hafif hastalığa neden olan koronavirüslerle birebir değildir. Çoklukla hafif üst teneffüs yolu hastalıklarına neden olan birçok insan koronavirüsü vardır. COVID-19, en son keşfedilen koronavirüsün (SARS-CoV-2) neden olduğu bulaşıcı hastalıktır. Bu yeni virüs ve hastalık, salgının Aralık 2019’da Çin’in Wuhan kentinde başlamasından evvel bilinmiyordu.
Virüsün Kaynağı Nedir?
Coronavirüsler, beşerler, develer, sığırlar, kediler ve yarasalar da dahil olmak üzere birçok farklı hayvan cinsinde yaygın olan büyük bir virüs ailesidir. Nadiren, hayvan koronavirüsleri insanları enfekte edebilir ve daha sonra MERS-CoV , SARS-CoV ve artık bu yeni virüs (SARS-CoV-2 olarak adlandırılır) üzere beşerler ortasında yayılabilir. SARS-CoV-2 virüsü, MERS-CoV ve SARS-CoV üzere bir betacoronavirüstür. Yapılan sekans çalışmaları bu virüsün beklenen tek bir hayvan rezervuarından, yakın vakitte ortaya çıktığını göstermektedir
Başlangıçta, Çin’in Hubei Eyaleti, Wuhan’daki salgının merkez üssünde bulunan hastaların birçoğunun, büyük bir deniz eserleri ve canlı hayvan pazarıyla bir teması vardı, bu da hayvandan beşere yayılma olduğunu düşündürdü. Daha sonra, artan sayıda hastanın hayvan pazarlarına maruz kalmadığı, bu da bireyden bireye yayıldığı manasına geldi. Ülkemizde birinci COVID-19 olayı 11 Mart 2020 de saptanmıştır.
Hastalık Nasıl Bulaşmaktadır?
COVID-19’a neden olan virüsün temel olarak bireyden şahsa, enfekte bir kişi öksürdüğünde yahut hapşırdığında üretilen teneffüs damlacıkları yoluyla yayıldığı düşünülmektedir. Bu damlacıklar, yakınlarda bulunan yahut muhtemelen akciğerlere solunan insanların ağızlarına yahut burunlarına inebilir. İnsanlar birbirleriyle yakın temas halinde olduğunda (yaklaşık 1-2 m içinde) yayılma daha muhtemeldir. Ayrıyeten hasta bireylerin öksürme, hapşırma yoluyla ortaya saçtıkları damlacıklara öbür şahısların elleri ile temas etmesi sonrasında ellerini ağız, burun yahut göz mukozasına götürmesi ve temas etmesi ile bulaşmaktadır.
COVID-19’a neden olan virüs hava yoluyla bulaşabilir mi?
Bugüne kadar yapılan çalışmalar, COVID-19’a neden olan virüsün temel olarak hava yerine teneffüs damlacıkları ile temas yoluyla bulaştığını göstermektedir.
COVID-19 hiçbir semptomu olmayan bir şahıstan yakalanabilir mi?
Hastalığın ana yolu öksüren biri tarafından atılan teneffüs damlacıklarıdır. Hiç semptomu olmayan bir şahıstan COVID-19’u yakalama riski çok düşüktür. Bununla birlikte, COVID-19 olan birçok insan yalnızca hafif semptomlar yaşar. Bu bilhassa hastalığın erken evrelerinde geçerlidir. Bu nedenle, örneğin hafif bir öksürüğü olan ve hasta hissetmeyen bir bireyden COVID-19’u almak mümkündür. Çin’deki olguların epidemiyolojik özellikleri incelendiğinde ortalama inkübasyon müddetinin 5- 6 gün (2-14 gün) olduğu birtakım hadiselerde 14 güne kadar uzayabileceği gözlenmiştir. COVID-19’un bulaştırıcılık mühleti kesin olarak bilinmemektedir. Semptomatik periyottan 1-2 gün evvel başlayıp semptomların kaybolmasıyla sona erdiği düşünülmektedir.
Hastalığı olan birinin dışkısından COVID-19 bulaşır mı?
Enfekte bir kişinin dışkısından COVID-19’u yakalama riski düşük üzere görünmektedir. İlk araştırmalar kimi durumlarda virüsün dışkıda mevcut olabileceğini düşünse de bu yoldan yayılma salgının ana özelliği değildir.
COVID-19 kan yoluyla bulaşıyor mu?
Genel olarak, teneffüs virüslerinin kan yoluyla yahut nakli ile bulaştığı bilinmemektedir ve transfüzyonla iletilen koronavirüs hadisesi bildirilmemiştir.
Evcil hayvanımdan COVID-19’e yakalanabilir miyim?
Hong Kong’da enfekte olmuş bir köpeğin bir örneği olmasına karşın, bugüne kadar bir köpeğin, kedinin yahut rastgele bir evcil hayvanın COVID-19’u iletebileceğine dair bir ispat yoktur. COVID-19 temel olarak enfekte bir kişi öksürdüğünde, hapşırdığında yahut konuştuğunda üretilen damlacıklar yoluyla yayılır. Kendinizi korumak için ellerinizi sık sık ve güzelce temizleyin.
Virüs yüzeylerde ne kadar mühlet hayatta kalır?
COVID-19’a neden olan virüsün yüzeylerde ne kadar müddet hayatta kaldığı kesin değildir, lakin öteki koronavirüsler üzere davranmaktadır. Çalışmalar, koronavirüslerin yüzeylerde birkaç saat yahut birkaç güne kadar devam edebileceğini göstermektedir. Bu, farklı şartlar altında değişebilir (örn. Yüzey tipi, ortam sıcaklığı yahut nemi). Cansız yüzeylerdeki aktivite mühleti yorumlanırken bulaşta yalnızca virüsün aktivitesinin devam etmesi değil, temas müddetinin de değerli olduğu unutulmamalıdır.
Bir yüzeye bulaşabileceğini düşünüyorsanız, virüsü öldürmek ve kendinizi ve başkalarını korumak için kolay bir dezenfektanla temizleyin. Ellerinizi alkol bazlı bir el ovarak temizleyin yahut sabun ve su ile yıkayın. Gözlerinize, ağzınıza yahut burnunuza dokunmaktan kaçının.
COVID-19 havadan mı geliyor?
COVID-19’a neden olan virüs temel olarak enfekte bir kişi öksürdüğünde, hapşırdığında yahut konuştuğunda oluşan damlacıklar yoluyla bulaşır. Bu damlacıklar havada asılı kalmayacak kadar ağırdır. Hızlı bir halde yere yahut yüzeylere düşer.
COVID-19 olan bir kişinin 1 metre yakınındaysanız yahut kontamine bir yüzeye dokunup ellerinizi yıkamadan evvel gözlerinize, burnunuza yahut ağzınıza dokunarak virüsü solumak suretiyle enfekte olabilirsiniz
Gıdalarla bulaşma olabilir mi?
Şimdiye kadar bu yeni koronavirüs hakkındaki bilgilere dayanarak, COVID-19’un besin yoluyla bulaşması pek mümkün görünmemektedir- ek araştırmaya muhtaçlık vardır.
Kimler ağır hastalık geliştirme riski altındadır?
COVID-2019 yaşlı, yüksek tansiyon, kalp hastalığı, akciğer hastalığı, kanser yahut diyabeti olan hastalarda daha sık önemli bir hastalık gelişiyor üzere görünüyor:
65 yaş ve üstü insanlar
Ciddi kalp rahatsızlıkları olan şahıslar (kalp yetmezliği, romatizmal kapak hastalıkları, siyanotik doğumsal kalp hastalıkları, sağ ventrikül displazisi, Brugada sendromu, miyokardit geçirenler..)
Huzurevinde yahut uzun periyodik bakım tesisinde yaşayan insanlar
Özellikle uygun denetim edilmezse, altta yatan tıbbi durumları olan her yaştan insan,
Kronik akciğer hastalığı olan yahut orta ila şiddetli astımı olan insanlar
Bağışıklığı zayıflamış beşerler (Birçok durum, bir kişinin kanser tedavisi, sigara içme, kemik iliği yahut organ nakli, bağışıklık eksiklikleri, makûs denetim edilen HIV yahut AIDS ve uzun vadeli kortikosteroidler ve öbür bağışıklık zayıflatıcı ilaçlar da dahil olmak üzere bağışıklık yetersizliğine neden olabilir.)
Şiddetli obezitesi olan bireyler (vücut kitle indeksi [BMI] ≥40)
Diyabetli insanlar
Diyalize giren kronik böbrek hastalığı olan kişiler
Karaciğer hastalığı olan insanlar
Hamile olan şahıslar önemli viral hastalıklarla risk altında oldukları bilindiği için izlenmelidir, lakin bugüne kadar COVID-19 hakkındaki datalar artmış risk göstermemiştir
Hastalığa sigara içenler daha sık yakalanıp dahaağırgeçirmeriski altında mıdır?
Çin kaynaklı yayınlarda “COVID-19’a yakalanan, sigara kullananlarda COVID-19’a bağlı zatürre gelişme riskinin 15 kat daha yüksek olduğu tespit edildi. Sigara, nargile ve e-sigara kullanımının akciğerlerde enfeksiyona ve bağışıklık sisteminin bir ölçüde baskılanmasına sebep olduğunun bilinen bir gerçek. Sigara, teneffüs yollarında bulunan, ismine silya denen kıl gibisi düzeneğin çalışmasını zorlaştırıyor. Bu silyalar, tüm teneffüs yolunu kaplıyor ve teneffüs güzergahının aksine gerçek çalışarak, havayla birlikte bedene giren, mukusların tuttuğu ve balgam yoluyla dışarı atılan partiküllerin ağız ve buruna gerçek ilerlemesini sağlıyor. Sigara işte bu silyaların üstüne fazladan yük bindirerek çalışmasını zorlaştırıyor. Bu da teneffüs yollarının ve akciğerlerin temizlenmesini zorlaştırır.
Sigara ve e-sigaranın akciğerlerdeki teneffüs yolu enfeksiyonu sırasında, enfeksiyonu temizlemekten sorumlu olan “nötrofil” ismi verilen beyaz kan hücrelerinin yapısına da ziyan ver ve entube hastalar hastane enfeksiyonları na daha yatkın hale gelir. Buna sigara ve e-sigara dumanının nötrofil isimli beyaz kan hücrelerinin çalışmasını engellemesinin neden olduğu kestirim ediliyor. Teneffüs yollarında vazife yapan bu bağışıklık hücrelerinin çalışmasının baskılanması da, başta COVID-19 olmak üzere birçok teneffüs yolu hastalığının gelişimini kolaylaştırabilir.
Harvard Üniversitesi İmmünoloji Uzmanı Prof. Dr. Derya Unutmaz da “Çin’ ve Amerika’daki Koronavirüs ölümlerinin %80-85’i sigara içenlerde ve güzelleşen hastaların %90’ı sigara içmeyenler… Sigara içenlerde korona virüsünün hasarı olağan bir beşere nazaran 15 kat daha fazla.
Sigarayı bugün, artık dahi bıraksanız çok fazla yararı olacaktır. Acil sigara içenlerin sigarayı bırakmaları gerekiyor. Yoksa yapılan ağır bakım ve başka tedavilerin pek de bir tesiri olmuyor bu insanlara.
Bilindiği üzere Covid-19 hastalığına sebep olan ve halk ortasında “Korona virüs” olarak bilinen SARS-CoV-2 isimli virüs, bedende en kolay ACE2 isimli bir protein tutunarak faal oluyor. Araştırmalara nazaran bu bahsettiğimiz baskılama da, Korona virüsün hücreleri enfekte etmek için kullandığı ACE2 proteinini kodlayan genin sigara içenlerde sigara içmeyenlerden daha etkin olduğunu ortaya çıkardı. Elbette, bu çalışmaların hiçbiri, sigaranın mevcut salgına ne ölçüde tesir edeceğinin iddiasını net olarak yaptıramaz. Lakin sigara ve e-sigaranın bağışıklık sistemine önemli bir ziyan verdiği göz önüne alındığında, Korona virüs enfeksiyonlarını daha da kötüleştirebileceklerini varsaymak yanlış olmaz. Sigara ve e-sigaranın teneffüs yollarına ve akciğerlere verdiği ziyan malum. Hasebiyle sigara ve e-sigara kullanmayı bırakmak her vakit için çok kıymetli bir hareket olmakla birlikte, bilhassa tüm dünyayı kasıp kavuran Covid-19 global salgını sırasında çok daha büyük bir kıymet taşıyor
Ayrıca toplumsal medya ve kümelerde paylaşılan ACE inhibitörü ve ARB dediğimiz tansiyon ilaçlarının ziyanlı olduğu dedikodudan öte birşey değil. Muhakkak bilimsel ispat yok ve hiç bir hastamız kanıtlanmış oturmuş yarar gördüğü bir tedaviden vaz geçmemeli, yoksa tansiyonlar yükselip kalp yetmezliği artıp, Ağır bakım gerektiren durumlar felç ve kalp krizleri artabilir.
Burnu tuzlu su ile yıkamak yeni koronavirüs enfeksiyonunu önlemeye yardımcı olur mu?
Burnu tuzlu su ile yıkamanın insanları yeni koronavirüs enfeksiyonuna karşı koruduğuna dair bir ispat yoktur.
Ne cins bulgular oluşur? COVID-19 hastaları için bildirilen aktüel semptomlar ortasında ateş, öksürük ve teneffüs zahmeti ile birlikte hafif şiddetli teneffüs yolu hastalıkları bulunmaktadır. Bu semptomlar çoklukla hafiftir ve yavaş yavaş başlar. Bazı beşerler enfekte olur, lakin rastgele bir semptom geliştirmezler ve kendilerini âlâ hissetmezler. Çoğu insan (yaklaşık %80) özel tedaviye muhtaçlık duymadan hastalıktan güzelleşir. COVID-19 alan her 6 şahıstan yaklaşık 1’i ağır hastalanmakta ve nefes almakta zahmet çekmektedir. Eğer öksürüyorsanız, ateşiniz varsa ve nefes almakta zorlanıyorsanız, cerrahi maske takarak en yakın sıhhat kuruluşuna başvurun. Konutta izolasyon önerilen bir bireyle tıpkı odada bulunduğunuz anlarda maskenizi kesinlikle takın. Sıhhat Bakanlığının Alo 184 numaralı müşavere çizgisi yönlendirmede yardımcı olmaktadır. Son 14 gün içerisinde enfeksiyon görülen ülkelerin birinden geldiyseniz cerrahi maske takarak en yakın sıhhat kuruluşuna başvurun. Tipik şikâyetler (yüksek ateş, derinden gelen kuru öksürük, soluk alma zorluğu) ile başvuran hastalarda kan ve akciğer grafisi yahut tomografisi bulguları Covid19 hastalığını düşündürüyorsa boğazdan alınan sürüntüden PCR testi çalışıyor. Test negatif gelene kadar hastalara tedavi veriliyor. Öncelikle testi olumlu gelen hastaların büyük çoğunluğu kuru öksürük, ateş üzere klinik bulguları olan şahıslar. Ayrıyeten mevcut testlerin yanılma hissesi şimdi çok yüksek. Amerika’da grip gibisi semptomlar ile başvuran ve testi negatif gelen hastaların üçte biri daha sonra daha yüksek ateş ve öksürük ile tekrar acil servise başvurduklarında 2. sefer yapılan testlerinin müspet geldiği görüldü. Bu şahısların hastalığın yayılmasına etken olduğu sav edildi. Test fiyaskosu olarak bedellendirilen bu durum sonrası Abbot firması FDA nın onayını alarak 1 Nisan tarihinde virüsün genomunu 5-13 dk. da tama yakın doğruluk ile gösteren yeni bir test piyasaya sürdü. Test şu an yalnızca Amerika’da kullanılıyor. Yayınlar testin negatif olduğu safhada akciğer tomografisinde tipik bulguların olduğunu gösterdi. Bu nedenle tomografi kuşkulu durumlarda teşhis aracı olarak kullanılması algoritmalara eklendi. Lakin buna neden olan mevcut testlerin yanlış negatiflik vermesi. Şu an yeni nesil tomografi aygıtları ile beşte bir oranında düşük radyasyon alarak akciğer tomografisi çekmek mümkün. Tüm hastalar için son teknoloji aygıtlar kullanılmasına ihtimam gösterilmeli. Çünkü tekrar tekrar çekilen tomografiler yüksek doz radyasyon almanız ileride öbür hastalıklara kapı açabilir. Çünkü virüs çok sinsi ve bulaşıcı. Mevcut testlerin yüksek yanılgı oranı ve virüs bulaşmış insanların %80 inin hastalığı önemli bir şikâyet olmadan atlatıyor olması bu bireylerin enfeksiyonu bilmeden çok fazla beşere bulaştırmasına sebep olmaktadır. Şayet herkes maske takarsa bu bireylerin virüsü yayma suratı düşecektir. Mesken imali bir maskenin bile ağızdan çıkan damlacıkların sayısını azaltıp virüsün yayılmasını azaltacağı düşünülmektedir. Yalnız dünya çapında maske problemi olduğu unutulamamalıdır, bu yüzden DSÖ insanları maskeleri akla yatkın kullanmaya çağırıyor. DSÖ, pahalı kaynakların gereksiz yere israfından ve maskelerin yanlış kullanılmasından kaçınmak için tıbbi maskelerin rasyonel kullanılmasını tavsiye etmektedir. Fiziksel arayı korumak enfeksiyonu yayılma suratını %95 azaltacaktır. Mevcut testlerin kusur oranının yüksek olması, fizikî uzaklığın korunmadığı İtalya ve İspanya üzere ülkelerde tıpkı anda çok fazla hastanın enfekte olup hastanelere başvurmasına ve sıhhat sisteminin çökmesine sebep oldu. İtalya’da birçok insan hastanelerde yer bulamadığından kalp krizi, felç, trafik kazası ve gibisi acil durumlar sebebiyle hayatını kaybetti. Bu nedenle fizikî arayı, her ortamda maske takıyor olsak bile, müdafaamız çok önemli Bulaşma suratı bilinen birçok hastalıktan çok daha yüksek olan bu virüs beş ay evvel ortaya çıktığı için şimdi kanıtlanmış yüksek oranda başarılı bir tedavisi yoktur. Öbür öbür hastalıklarda aktifliği gösterilmiş ilaçlar deneme kademesindedir. Amerika’da önümüzdeki bir iki ay içinde sonuçlarını göreceğimiz büyük sayılı bir çalışma FDA onayı ile başlamıştır. Bu çalışmadan evvel tıpkı ilaçlar ile yapılan ön çalışmanın sonuçları umut vericidir. Bu hastalık çağdaş dünyanın daha evvel deneyim ettiği bir durum değil. Hastalık tüm kentlere yayıldıktan sonra denetim altına almak 6 hafta ile 3 ay ortasında sürebileceği düşünülse de net bir görüş yok. Virüsün bir yıl kadar hayatımızı etkileyeceğini düşünüyoruz. Neden mi? zira, tüm dünya (en az yüzde 50 si) hastalığı atlatıp yahut aşı ile bağışıklık kazanmadıktan sonra virüs taşıyıcı turistler yahut göçmenler yoluyla girerek tekrar sorun çıkarabilir. Okullar açıldığında yahut fabrikalar ve ofisler çalışmaya başladığında eski rutin alışkanlıklarımıza döndüğümüzde virüste geri dönecektir. Bu nedenle fizikî aralık kurallarını uymayı uzun müddet devam etmemiz gerekecek. Yoksa tekrar tekrar karantina uygulamamız gerekebilir. ‘’hiçbir şey eskisi üzere olmayacak’’ telaffuzunun altında yatan gerçek budur. Ayrıca virüsün birkaç yılda bir, tıpkı mevsimsel grip üzere, daha ufak çaplı salgınlar yapmasını bekliyoruz. Yani gelecekte mevsimsel grip üzere kış aylarında yakalandığımız bir hastalık olarak kalabilir. Aşının inançlı olduğunun hayvan ve insan deneylerinde göstermek muhtemel yan tesirlerini görmek için gerekli. Ayrıyeten aşının aktifliği gösterilse bile milyonlarca aşı üretmek önemli bir vakit alacaktır. Fransız bilim adamları kızamık aşısının yeni koronavirüs modüllerini kullanarak modifiye etmeye çalışıp sorunu çözmeye çalışıyorlar şayet bu başarılı olursa dünyanın birçok laboratuvarı kızamık aşısını üretebildiği için süratli halde aşı üretebilinecek. Amerika’da ise bugüne kadar hiç denenmemiş bir yolla koronavirusün RNA sı kullanılarak hayvanlarda başarılı olan yeni bir aşı geliştirme usulü üzerine çalışılıyor. Bu stratejilerden hangisi başarılı olursa olsun yeni aşının insanlara ulaşmasının 12-18 ay ortası süreceği düşünülüyor. Ayrıca birebir mevsimsel grip aşıları üzere, virüs değişikliğe uğradıkça aşıyı da güncelleyip belirli aralıklarla tekrar vurmak gerekecektir. Koronavirüsler ile yapılan çalışmalar virüsün 38 derecenin ve %95 nemin üzerinde dış ortamda virüsün yaşayamadığını göstermiştir. Lakin bu damlacık yolu ile bulaşmasını önlemeyecektir. Havalar ısındığında da fizikî arayı muhafazaya devam etmemiz gerekecektir. Daha evvelki koronavirüs hastaları değerlendirildiğinde 1 yıl kadar hastalığa bağışık kaldıkları gösterilmiştir. Bu müddet yeni korona virüs için daha uzun olacağını düşünüyoruz. Lakin kandaki antikor seviyesini yüksek doğruluk ile ölçen testler gerekmekte. Belirtileri varsa neler yapılmalıdır?
Covid19 hastalığına kesin teşhis nasıl koyuluyor?
Hiçbir şikâyetim yok, içim rahat etsin diye test yaptırmalı mıyım?
Akciğer tomografisi teşhiste testten daha mı inançlı?
Tomografi çekilirken alacağım radyasyon sorun teşkil eder mi?
Neden maske takmalıyım?
Üç adımlık fizikî arayı korumak ne bana ne kazandırıyor?
Hastalığın kesin tedavisi var mı?
Salgının ne kadar sürmesi bekleniyor?
Dünya Covid 19 hastalığından nasıl kurtulacak?
Aşı ne vakit elimizde olabilir?
Havaların ısınması ve nem ile virüs ortadan kaybolabilir mi?
İyileştikten sonra bağışıklık ne kadar kalıcı?
Korunmak için neler yapılmalıdır?
Akut teneffüs yolu enfeksiyonlarının bulaşma riskini azaltmaya yönelik teklifler, yeni koronavirüs enfeksiyonu için de geçerlidir. Öksürme yahut hapşırma sırasında ağız ve burun tek kullanımlık mendille kapatılmalı, mendil yoksa dirseğin iç kısmı kullanılmalıdır. Olabildiğince kalabalık ortamlardan uzak durulmalıdır. Tokalaşma ve sarılmadan kaçınılmalıdır. Kirli ellerle ağız, burun ve gözlere dokunulmamalıdır. El hijyenine ehemmiyet verilmelidir. Eller en az 20 saniye boyunca sabun ve suyla yıkanmalı, sabun ve suyun olmadığı durumlarda alkol içerikli el antiseptiği kullanılmalıdır. Sınıflar ve iş yerleri başta olmak üzere kapalı alanlar sık sık havalandırılmalıdır. Bağışıklık sistemini güçlendirmek için istikrarlı ve sağlıklı beslenilmelidir. Besinler tüketilmeden evvel uygunca yıkanmalıdır.
Yakın vakitte COVID-19’dan kurtuldum, güzelleşme (immün) plazması bağışlayabilir miyim? COVID-19 güzelleşme plazması, sırf kan bağışına hak kazanırsa güzelleşmiş bireylerden alınmalıdır. Bireylerin daha evvel COVID-19 tanısı bir laboratuvar testi ile belgelenmiş ve öbür laboratuvar kriterlerini karşılamış olmalıdır. Bireyler, düzgünleşme plazması bağışlanmadan evvel en az 14 gün boyunca semptomların büsbütün düzelmesi ile COVID-19’dan büsbütün güzelleşmiş olmalıdır. Şu anda COVID-19’dan ölen birinin cesediyle birebir odada bir cenaze yahut ziyaret hizmetinde olmakla alakalı bilinen bir risk yoktur. Lakin cenaze merasiminde tedbirsiz kalabalık yayılma için risktir.COVID 19’dan ölmüş bireylerin cenazesinde risk var mıdır?
