Sivas Katliamı aydın ve Alevi inancını benimsenmiş insanların herkesin gözleri önünde katledildiği bir vahşet olarak hafızalara kazındı. Katliamın üzerinden geçen onca yıla karşın kamusal manada yaşananların bir özrü, tazmini gerçekleşmedi. Sivas’ta yaşananlar hala tazeliğini korurken akademisyen Ozan Çavdar ile katliamın yas ve bellek üzerine tesirlerini ve toplumsal karşılığını konuştuk. Çavdar, “Sivas, maalesef ülkemizin bitmeyen linç ve katliam “geleneği” ile özdeşleşmiş durumda. Lakin Sivas’ın bu sembolik manasına kıyasla toplumsal yüzleşme için sarf ettiğimiz gayretin tekrar de yetersiz olduğunu düşünüyorum. Gerek ailelerin gerekse de bu problemle ilgilenen Alevi örgütlerinin aldıkları takviyenin yetersiz olduğunu da tabir etmem gerekiyor. Bu kadar kıymetli bir sıkıntının bir toplumsal yüzleşmeye dönüştürülmesi için harcanan emek daha fazla olmalıydı” diyor.
Sivas Katliamı, aydın ve Alevi inancını benimsemiş insanların vahşice yakıldığı bir insanlık cürmü olarak tarihe geçti. İnsan hakları savunucuları ve bilhassa sosyalist sol hareket yaşanan katliamı sahiplendi. Bu noktadan yola çıkararak, oluşan belleğe değinir misiniz?
Sivas’ı anarken, bir aydın ve Alevi katliamı olması yanında, Sivas’ta çocukların ve gençlerin de katledildiğini de vurgulamak gerektiğini düşünüyorum. Sivas’ın belleğimde gerilere ittiğim ve tahminen hepimizin unutmaya çalıştığı bu tarafı, alan araştırması sırasında Eren Aysan’ın bunun altını çizmesiyle zihnimde belirginleşmişti. Bu noktanın altını çizerek başladıktan sonra Sivas Katliamı’nın, toplumun büyük bir kısmı için kıymetli bir sembol olduğunu söyleyebilirim. Sivas’tan sonra yaşanan pek çok linç teşebbüsünde “ikinci Sivas” vb. nitelemelerin kullanılması, katliamın bu sembolik niteliğini ve “ilgili” kamudaki kolektif belleği açıkça ortaya koyuyor. Bu manada Sivas, maalesef ülkemizin bitmeyen linç ve katliam “geleneği” ile özdeşleşmiş durumda. Ancak Sivas’ın bu sembolik manasına kıyasla toplumsal yüzleşme için sarf ettiğimiz eforun yeniden de yetersiz olduğunu düşünüyorum. Gerek ailelerin gerekse de bu sorunla ilgilenen Alevi örgütlerinin aldıkları dayanağın yetersiz olduğunu da tabir etmem gerekiyor. Bu kadar kıymetli bir sıkıntının bir toplumsal yüzleşmeye dönüştürülmesi için harcanan emek daha fazla olmalıydı. Elbette gerek otelin önündeki linç kalabalığının gerekse de Sivas’ta kaybettiklerimizi “yası tutulamaz” olarak gören, otel önündeki linç kalabalığına direkt yahut dolaylı olarak dayanak veren bölümün sorumluluğunu her vakit birincil plana alarak tabir ediyorum bunu.
Belleğin birçok biçimlenişi var. Sivas Katliamı da kolektif bir bellek ve hafıza yaratırken bir yandan daha öznel bir yaklaşım da var. Sivas’ı kolektif ve kişisel olarak ayıran özneler neler?
Soruyu teorik bir açıklamaya boğmadan tabir etmem gerekirse, çalışmadaki çıkış noktam Maurice Halbwachs’ın bellek kavrayışına dayanıyor. Halbwachs, en kaba biçimiyle söylersek, ferdî bir belleğin olmadığını, belleğimizin kolektif olarak çerçevelendiğini söz ediyor. Yani belleğimiz içinde bulunduğumuz kümelerle karşılıklı bir etkileşim halinde inşa ediliyor. Ben de buradan yola çıkarak, Sivas’ta yakınları öldürülen şahısların, ailelerin belleğini çerçeveleyen ve bu bellekleri birbirinden ayıran bu kolektif noktaları yakalamaya çalıştım. Dışarıdan baktığımızda bu türlü bir kümenin ortak noktalarının daha fazla olacağını fikrine kapılabiliriz. Elbette kayıp, aileler açısından bir iştirak duygusu yaratıyor. Lakin yas ve travma işin içine girdiğinde nasıl hatırladığımızı ve bu hatırlama sürecinin yerlerle ve ritüellerle ilgisini anlamak epey karmaşık hale geliyor. Böylesi bir acı yaşayan bir kişinin tahminen daha politik olmasını, kümeye daha çok tutunmasını bekleyebiliyoruz lakin yas ve travma kimi vakit suskunluğa, acıyı yalnız yaşamaya itebiliyor.
‘YAS SÜRECİ ROTASINI KOLAY KOLAY ÇİZEBİLECEĞİMİZ BİR SORUN DEĞİL’
Bireysel bellek olduğu kadar ferdi yas da mevzu başlıklarınızdan… Alanda yaptığınız gözlemlerde ferdi yasa dair nelerle karşılaştınız? Toplumsal hassaslık kazanımlara daha yakınken bu insanları acılarını yalnız yaşamaya iten durum nedir?
Yas süreci, rotasını kolay kolay çizebileceğimiz bir problem değil. Aileler açısından baktığımızda da bunu görebiliyoruz. Yas sürecinde, kimi aileler politikleşirken kimi aileler içe kapanmışlar. Kimi ailelerde de bir çeşit iş kısmı görüyoruz. Ailelerin birtakım üyeleri suskunlaşırken kimi üyeleri de sözcü haline gelmiş. İçe kapanmanın ne ölçüde ferdi bir tercihten ne ölçüde bu yası kamusal olarak yaşama imkanı olmadığından kaynaklandığını net olarak anlamak güç. Lakin şöyle somutlaştırabilirim: Kimi aileler, konutlarında, kaybettikleri çocuklarının odalarını olduğu üzere müdafaaya devam etmişler; eşyalarını dağıtmamışlar. Yani meskenlerini bir çeşit müzeye çevirmişler. Bunun bir istikameti Madımak’ın müze olmamasıyla yakından bağlı. Aileler, Madımak müze olduğunda bu eşyaları oraya yerleştireceklerini söz ettiler. Tekrar yas sürecinin yalnız yaşanmasının bir diğer tarafının de küresel kültüre gitgide yerleşen „mutsuzluktan kaçınma“ eğilimimizle ilgili olduğunu düşünüyorum. Elbette ülke olarak yas kotamızı ziyadesiyle doldurduğumuzu reddedemem. Lakin ailelerin tabir ettikleri noktalardan bir tanesi de, bilhassa yakınlarındaki birtakım insanların bu yas sürecinin şahidi olmaktan kaçındıklarıydı. Diğerinin bile olsa yas sürecine şahit olmanın, yasa “yoldaş” olmanın kolay olduğunu sav edemem. Yaşadığımız gibisi şiddet olaylarının çokluğunu, gündelik hayatımızın ferdî ve kolektif şiddetle ne kadar iç içe geçtiğini düşündüğümüzde Türkiye toplumunun kestirim ettiğimizden çok daha fazla travmatize bir toplum olduğunu düşünüyorum. Bu türlü bir toplumda Sivas’ın yüküne ortak olabilmenin de kolay olduğunu söyleyemem. Fakat şayet Sivas’ın bizim için manasının büyük olduğunu argüman ediyorsak ailelerin üzerindeki yükü almanın, yaslarına yoldaş olmanın profil fotoğraflarımızı bir günlüğüne değiştirmekten öteki yollarını aramamız gerekiyor. Bir ortaya geldiğimiz her türlü kolektif yapılar bu yoldaşlığın, yükü birlikte taşımanın araçları olacaktır diye düşünüyorum. Aslında aileler de, bu çabayı birlikte yürüttükleri insanların onlar için vakit zaman kan bağına sahip oldukları insanlardan daha yakın olduğunu, bu insanları kendi aileleri üzere gördüklerini de söz ettiler.
[inline-ads adscode=’gdad-news-inline’ orientation=’box’ adnum=’1′ /]
‘AİLELER SİVAS’A DAYANAK VEREN KESİTLERİN HAKKINI HER VAKİT TESLİM ETTİLER’
Sivas Katliamı’nın politik bir ögeye dönüştüğünü düşünüyorum. Burada yanlış anlaşılmamak ismine bir propaganda aracı olmadığı şerhini de düşmek gerek. Ziyadesiyle bu katliam, devlet katında özür ve diyet ödenmeden geçmeyecek bir acıya hamile. Bu noktada politik bir ögeye dönüşmesi ve kamuoyu tarafından sahiplenilmesi katliamı yaşayan ve alanda alevi inancına sahip insanların gözünde nerede duruyor?
Görüşmeler sırasında aileler, Sivas’a dayanak veren bölümlerin hakkını her vakit teslim ettiler. Fakat bugün ulaşılan durum aslında ailelerin, görece yalnız bir biçimde başladıkları ve katliamdan beri süregelen önemli bir sabırla, dirençle ördükleri bir uğraşın sonucu. Sivas’ta anmaların çok az sayıda beşerle başlayarak bugünlere geldiğini aktardılar. Sivas’a herkesin takviye vermesi elbette değerli lakin çalışma boyunca periyot dönem, bilhassa de seçim periyotlarında, Sivas’a verilen takviyenin, adayların ya da partilerin kendilerine politik bir alan açma motivasyonu üzerinden temellenebildiğini de gözlemledim. Burada kastettiklerimin muhakkak Sivas için başından beri çaba eden avukatlar, dernek yöneticileri olmadığını tabir etmem gerekiyor. Zati aileler bunları çok düzgün ayırt ediyorlar elbette.
Aynı vakitte entelektüel bir mirastan bahsediyorsunuz. Bu katliamın çok değerli insanları ortamızdan aldığı aşikar. Bugünün koşullarıyla bakınca, entelektüel miras ne kadar sahiplenildi?
Entelektüel miras konusu çalışmamda, kamuoyunca daha yakından bilinen isimlerle ilişkili bir biçimde ortaya çıkan bir mevzuydu. Eren Aysan, Zeynep Altıok, Kâfi Gültekin, bir yandan Sivas’ın bir toplumsal yüzleşmeye dönüşmesi için çaba ederlerken bir yandan da haklı olarak, kaybettikleri yakınlarının kültürel randımanlarının yalnızca Sivas’la anılmaması için uğraş veriyorlar, bunu muhakkak biçimde görünür kılmanın yollarını arıyorlar. Münasebetiyle bu entelektüel mirasın genç kuşaklarla buluşturulması için önemli bir emek veriyorlar. Şiir, türkü üzere kültürel formlar şu devirde görece daha az ilgi gördüğü için bu noktadan pahalandırmak tahminen sıkıntı olabilir lakin kelam konusu entelektüel mirasın ilgili kamu tarafından gitgide daha fazla değer gördüğünü gözlemliyorum.
Ama tekrar de Kâfi Gültekin’in aktardığı iki olumsuz sorun benim için çarpıcıydı. Bir tanesi, toplumsal medyada dolaşan Hasret Gültekin fotoğraflarının bir kısmının ailelerin meskenlerinden müsaadesiz alınmış olduğuydu. Gültekin, bu fotoğrafların kimi vakit “aile paylaşmıyor, biz paylaşıyoruz gibi” notlarla sirkülasyona girdiğinden kelam etti. Bir öteki problem de, Hasret Gültekin için oluşturdukları bir kültür merkezindeki arşivin, tabir yerindeyse, yağmalanmasıydı. Birinci problemde hayranlık kültürüne dokunan bir nokta olsa da, bu tip bir yaklaşımın kelam ettiğim entelektüel mirası anlamaktan uzağa düştüğünü söylemem gerekiyor. Bunun bir öteki boyutu da ailelere yönelen bir baskı. Vakit zaman kamuoyunda görünür olan tüm isimlere makul formda davranmaları için bir dayatma yapılabiliyor.
‘PEK ÇOK AKTİFLİĞE PİR SULTAN ABDAL KÜLTÜR DERNEĞİ ÖNCÜLÜK EDİYOR’
Buradan anma aktiflikleri ve Alevi derneklerinin çalışmalarına geçmek isterim. 90’larda bir hayat alanı da olan (özellikle çocuklar için) bu dernekler katliam sonrası nasıl bir konum aldı? Bu durumun öne çıkan ve eksik kalan istikametleri nelerdir?
Öncelikle Pir Sultan Abdal Kültür Derneği dışındaki derneklerin ve vakıfların katliamla temaslı faaliyetleri hakkında çok detaylı bilgim olmadığını söz etmem gerekiyor. Bu nedenle daha çok PSAKD hakkındaki müşahedelerimi ve fikirlerimi belirtebilirim. Katliamla ilgili olarak, bilhassa Pir Sultan Abdal Kültür Derneği’ni farklı bir yere koymak gerekiyor; dernek, katliamın yaşandığı şenliği organize etmiş olmasıyla da ilgili olarak, katliamın ve ailelerin kurumsal belleği haline gelmiş durumda. Bugün pek çok aktifliğe tekrar Dernek öncülük ediyor. Derneklerin katliam sonrasındaki konumuna bakarken katliamın çabucak öncesini de düşünmek gerekiyor. Katliamın yaşandığı periyot, Alevilerin politik olarak canlandığı bir periyot. Esasen bu periyot, “Alevi canlanması” üzere isimlerle isimlendiriliyor. 1980’lerin başında Aleviliğin unutulmaya yüz tuttuğu üzere tartışmalar yapılırken, 80’lerin sonundan itibaren önemli bir canlanma görüyoruz ve bu canlanmanın öncülüğünü de Alevi dernek ve vakıfları yapıyor. 70’ler boyunca sol örgütlerin çatısı altında siyasete katılan Aleviler 90’lardan itibaren birinci kere bağımsız bir politik özne olarak ortaya çıkıyorlar. Bir manada Sivas, Alevi hareketinin tek başına göğüslemesi gereken birinci imtihan oldu. Epey da ağır bir imtihan. Detaylarına girmeyeceğim, Alevi hareketine baktığımızda aşikâr bahislerde ayrışmalar görüyoruz. Ancak Madımak’ın müze olmasının büyük ölçüde en net ortak taleplerden bir tanesi olduğunu söyleyebiliriz. Bununla birlikte, dernek etrafındaki aileler Sivas’ta yitirilenleri „şehit“ olarak anıyorlar. Kavramla ilgili tartışmalar bir yana, bu isimlendirme talebinin genel bir kabul gördüğünü söyleyemeyiz. Bu da aslında Alevi hareketinin gücü -ya da güçsüzlüğü- ile direkt kontaklı.
[inline-ads adscode=’gdad-news-inline’ orientation=’box’ adnum=’2′ /]
‘TÜRKİYE TOPLUMU EPEYCE TRAVMATİZE BİR TOPLUM’
Sivas Katliamı, arkasında önemli bir travma da bıraktı. Alevi inancına sahip bir aileden gelen gazeteci olarak her 2 Temmuz’da ya da katliamı hatırlatan bir imgeyle karşılaşınca içim sızlıyor. Bir yanımın orada olduğunu hissediyorum ve bir noktada da kendime kızıyorum: Hiçbir vakit anmalara gidecek cüretim olmadı. Kelamı, travmanın yerle bağlantısına getirmek istiyorum. Sivas, bir noktada ‘yananlar’ın ve ‘yakanlar’ın kenti. Saha gözlemlerinizde yerin tesirleri üzerine nelerle karşılaştınız?
Sivas’la ilgili sunum yaptığım bir konferansta, Alevi bir genç, bu katliamın da yüküyle, ailesinin onu öbür bir kente gönderirken hala çok huzursuz olduğundan kelam etmişti. Bunun tekil bir örnek olduğunu düşünemeyiz. Daha evvel de bahsettiğim üzere, gibisi şiddet olaylarını direkt yaşamış olalım ya da olmayalım, Türkiye toplumu hayli travmatize bir toplum. Bu açıdan Sivas’a gidememek görünür/görünmez pek çok yük nedeniyle epey anlaşılır bir durum. Görüştüğüm aileler ortasında da Sivas’a gitmemiş olanlar, gidemeyeceğini tabir edenler var. Görüşmeler sırasında benim içim şu çok çarpıcıydı: Yakınlarını kaybeden bu beşerler için Madımak Oteli hala ulaşabilecekleri bir yerde duruyor üzereydi. Bir şeyleri farklı yapmış olsalardı, o gün otelin yakınında bulunsalardı kayıpları engelleyebilecekleri hissi hala çok baskındı. Bu açıdan bakınca o binayla karşı karşıya gelmek kimi aileler için imkansızdı. Gidebilenlerin anlattıkları da, her bir anmanın çok yıkıcı olduğuydu. Aileler aslında binaya yapılan düzenlemeye reaksiyonlu oldukları için binanın içine girmek istemiyorlar. Bir sefer girmeyi denediklerinde de girenlerin büyük kısmının bayıldığını anlattılar.
2013’teki Madımak anmasından evvelki gece kentte Madımak’ı bulmak için yürürken bir noktada pes edip haritayı açtığımda binanın önünden daha evvel geçmiş olduğumu fark ettim. Akabinde bu kadar acı bırakan, belleklerimize kazınan bu yerin önünden hiçbir şey fark etmeden geçip gidebiliyorsunuz. Madımak oteli bugün “sessiz” bir yer. Yerin bu sessizliğine neden olan şey aslında geçersiz bir kardeşlik, eşitlik retoriği. Sivas Katliamı’nı bu retorikle silmeye çalışmak aslında bilakis işliyor. Şayet nitekim bir “kardeşlik, eşitlik” inşa etmek istiyorsak evvel hepimizin amasız, fakatsız bir biçimde Anadolu’nun bir kentine bir kültür sanat şenliği için çocukların, gençlerin, aydınların bir otelde öldürüldüğünü (“dumandan zehirlenmek” üzere failleri gizleyen sözler kullanmadan) kabul etmemiz, bunun gerçekleştiği yeri da bunu gösterecek formda düzenlememiz ve hesabını da tüzel olarak sormamız gerekiyor. Hiç kimseyi ayırt etmeden söylüyorum, biz Madımak’a mani olamadıysak ve bir toplum olduğumuzu da tez ediyorsak, hiçbirimiz bunu unutma lüksüne sahip değiliz.
‘ARTIK KAÇINILMAZ OLARAK SİVAS’I ANLATIYOR‘
Son olarak Adorno, Yahudi Katliamı’na ait Autswich’ten sonra şiir yazılamayacağını söylüyor ama süreç gösterdi ki yazmak mümkün… Sivas Katliamı da tam olarak ortak tabanda ilerliyor: Madımak’tan sonra türkü söylemek mümkün mü? Travmayı sağlıklı bir biçimde atlatmanın ve ortak belleği kazanıma dönüştürmenin yolu nedir?
Sanat, her vakit, en ferdi görünen sıkıntılarımızın ve sevinçlerimizin bile aslında bizi ne kadar ortaklaştırdığını gösteregeldi; bundan sonra da göstermeye devam edecek. Yalnızca Sivas üzerine yazılanlar değil, Hasret Gültekin’in, Nesimi Çimen’in bütün türküleri, Metin Altıok’un, Behçet Aysan’ın bütün şiirleri, Asım Bezirci’nin edebiyat incelemeleri de artık kaçınılmaz olarak Sivas’ı anlatıyorlar bize. Bu manada bu yara hiçbir vakit kapanmayacak fakat buna karşın, bununla ilerleyeceğiz. Kültürün ve sanatın insanları ve toplumu dönüştürücü, sağaltıcı istikametine, bu yarayı sonraki kuşaklara aktarma gücüne inanıyorum lakin bir ortaya gelmeyi, organize olmayı ihmal etmememiz, Sivas’ın türel hesabını sormamız, buradan bir toplumsal yüzleşme kültürü inşa etmeye çalışmamız gerekiyor. O vakit türküler de şiirler de yerini tam olarak bulmuş olacak.
