Birgül Sevinçli
Bu hafta çocuk edebiyatını tüm boyutlarıyla ele alacağız. Yayıncılarla başladığımız çocuk edebiyatı evrakına muharrir Sevim Ak, Süleyman Bulut, Şeniz Baş ve Zeynep Alpaslan ile devam ediyoruz.
Gençlerin, çocukların kullandıkları lisanı, sevdikleri müzikleri, izledikleri dizi ve sinemaları, oynadıkları aktüel oyunları nasıl takip ediyorsunuz?
Yazar Sevim Ak: Gençlerle en çok Mesken Kütüphanemiz’de karşılaşıyorum. Kitap ödünç almaya, Kitap Kurdu Kulüplerimizin tartışmalarına katılmaya geliyorlar. Farklı kültürlerden gelen çocukların ilgi alanları değişebiliyor. Karşılıklı sohbetlerden az çok fikir sahibi oluyorum. Gençlerin ilgi gösterdiği sinema ve kitapları takip etmeye çalışıyorum.
Yazar Süleyman Bulut: Özel olarak, planlayıp programlayarak takip etmek üzere bir gayretim olmadı hiç… Esasen çocuklarla çevrili bir hayatın içindeyiz. Ailede, akrabalarda, komşularda, mahallenin sokaklarında çocuklarla iç içeyiz. Ayrıyeten, çok sık gittiğim (salgından evvel tabii) okul etkinliklerinde çocuklarla yaptığım sohbetleri de buna ekleyebiliriz. Biraz dikkat ve müşahedeyle, onların özel söz seçimlerini, cümle kurma usullerini, espri bahislerini ve üsluplarını yakalıyorsunuz. Yapmanız gereken, gündelik hayatın kaosu ve telaşı içinde kaybolmamaları için bunları notlamak. Söz avcılığı, cümle avcılığı… Bir kelamlık oluşturmak.
Yazar Şeniz Baş: Çocuklarla bir ortada olmayı kilit nokta olarak görüyorum. Lakin bir ortada olmak kadar onlarla irtibat içinde olmak da gerekiyor. Dinlemeyi ve gözlemlemeyi, samimi sohbetleri önemsiyorum. Samimi bir sohbet, içten bir ilgi ve üstten olmayan bir yaklaşımla çocukların anlatmayacağı bir husus yok. Bir de bir çocuk kitapları müellifinin çocukluğuyla alakasını kesmemiş olmasını ümit ediyorum. Bunun dışında toplumsal medyayı, yurt dışı ve yurt içi yayınevlerini, televizyon kanallarını ve çocuk mecmualarını kaynak olarak kullanıyorum.
Yazar Zeynep Alpaslan: Çocuk kitaplarım okullarda okutulduğundan, sık sık okul aktiflikleri kapsamında çocuklarla bir ortaya gelip sohbet etme talihi yakalıyorum. Evvelden yüz yüze yapabiliyorduk bunu, son zamanlardaysa online atölyeler düzenliyorum. Natürel ki onların dünyasında neler olup bittiğini bilmeyi önemsiyorum, lakin şimdiki tanınan kültür eserlerini kendi yazdığım öykülerimde referans olarak kullanmıyorum. Zira vakitsiz şeyler yazmak, jenerasyonlar boyunca okunmak istiyorum.
Teknolojinin son yıllarda daha da süratli geliştiğini ve günümüz çocuklarının hayatlarının merkezinde yer aldığını düşünürsek; yaratım, teknoloji ve kitap münasebeti hakkında ne söylemek istersiniz?
Sevim Ak: Günümüz çocukları teknolojik çağa doğdular. Hazır sunulan kitle bağlantı aygıtları yoluyla dünyayı kavramaya çalışıyorlar. Kendi imgelerini yaratmak yerine sunulan imgelere duyarlık ve alışkanlık geliştirmeleri bekleniyor. Böylece kendi benliğini keşfetme, iç sesini dinleme fırsatlarını kaçırıyorlar. Kitlesel halinde izlenen sinemalar, oynanan oyunlar ortak bir lisan oluştursa da sonuçta yeknesaklığı yaygınlaştırıyor, toplumun en can alıcı problemlerini sıradanlaştırıyor, şov haline getiriyor. Kitapla çocuk bağında ise müellifin açtığı yolda bilinmeze giden karmaşık bir seyahat kelam konusu. Her çocuk kelamlardan yeri, karakterleri kendi zihninde, kendi tecrübeleriyle tekrar yaratıyor, sorular soruyor, arkadaşlarıyla tartışıyor, diğerlerini tanırken kendi iç sesini de duyma talihi yakalıyor. Günümüzde dijital araçların anlattığı hikayelerle, yazılı hikayeler bir ortada bulunuyor, tüketiliyor. Çocuklar, gereksinimin yaratımının ve yatırımın teknolojik olana yapıldığını görse de, rüzgârına kapılsa da yazılı basın eserlerine bilhassa gerçek hayatı anlatan yapıtlara ilgi duyuyor.
Süleyman Bulut: Teknolojik gelişmelerin yazmanın özüne ait bir şeyi değiştirdiğini sanmıyorum. Lakin yazılanların kitaplaşma sürecini, kitabın okuyucuya ulaşma etaplarını ve daha kıymetlisi kitap okuma süreçlerini epey etkilediği açık. Yeterli yanlarını, makûs yanlarını elbette tartışıyoruz, tartışacağız ancak şartların ve materyalin de bu olduğunu unutmamamız gerekiyor.
Şeniz Baş: Her kavram, her obje hal değiştiriyor, bazen de birbiriyle iç içe geçiyor. Bu, bugün değil daima böyleydi. Kıymetli olan his ve kanıyı nasıl aktardığımız, en yeterli ya da farklı nasıl anlatabileceksek onu kullanmakta bir beis görmüyorum. Bir görüntü kitap da olabilir bir gün ya da bugün hiç bilmediğimiz bir teknoloji, bir obje doğabilir ve kitap ona dönüşebilir. İnsan var epeyce aktarmak istediği kıssalar de olacak ve bunun için bir yol bulacak. Burada arama motorlarında, toplumsal medyada, online oyunlarda, internet kanallarında dizi izleyerek çokça vakit geçiriyor olmalarındaki birtakım aksilikleri yalnızca kitapla, kitabın formatıyla ilişkilendirmeyi de hakikat bulmuyorum. O hayatın içine doğdular, onu kullanıyorlar. Aksilikler, hayatla olan münasebetlerine külliyen yansıyor, buna bazen obje olarak basılı kitap da dâhil. Tekrar de içine doğduğum neslin alışkanlıkları ve okumanın hali hazırdaki yararları nedeniyle, hayatlarında tekrar de kitaba yer açsınlar diye tavsiye ediyorum.
Zeynep Alpaslan: Teknoloji birçok şeyi mümkün kıldı ve hayatımızı çok kolaylaştırdı. Teknoloji sayesinde bugün çizdiğim karikatürleri ya da küçük hikayelerimi internette anında yayımlayabiliyor, çocuklara çarçabuk ulaştırabiliyorum. Yeniden tıpkı formda, teknoloji sayesinde dünyada öteki kaideler altında varlığından haberdar bile olamayacağım sanatkarlardan haberdar olup ufkumu genişletebiliyorum. Yeni icatlar çıkıyor ve çıkacak lakin en nihayetinde, her şeye karşın, Umberto Eco’nun bir obje olarak “kitap”ı asla terk etmeyeceğimiz hakkında söylediği “Tekerleği iki sefer icat edemezsiniz” kelamıyla de teselli buluyorum.
‘ÇOCUKLAR İÇİN YAZMAK ÇALIŞMAYI GEREKTİRİR’
Çocuk edebiyatında içerik (konu, ileti telaşı, eğitici olma koşulu vs.) lisan ve üslubu oluşturan anlatım biçimi ve estetik tasadan daha mı önde?
Sevim Ak: Çocuk edebiyatı alanında öğreticilik geçmişte yaygındı. “Çocuklar doğduğunda zihinlerinde boş bir kâğıt vardır, biz verdiğimiz bilgilerle kağıdı istediğimiz halde donatırız” bakışından kaynaklanırdı. Bugün çoğunlukla bu anlayıştan uzaklaşıldı. Bu anlayış yerini, dünyanın farklı köşelerinde yaşayan çocukların sıkıntıları üzerinde düşündürten, yönlendirmeyi okura bırakan, tartışma imkanları sağlayan kitaplara bıraktı. Günümüzde itibarlı yayınevleri estetik bilince, yenilikçi biçimlere kıymet veren anlayışla yerli ve çeviri kitaplar yayınlıyorlar. Çocuk yayıncılığı piyasasını verimli bir alan olarak gören, çocuğa nazaran olmayan, estetik ve sanatsal duyarlıktan mahrum kitaplar üreten editörü, çizeri, müellifi aşikâr olmayan kitaplar basan çok sayıda yayınevinin olduğunu da söylemeliyim.
Süleyman Bulut: Kısmen evet lakin bu çocuk edebiyatının kendine mahsus yapısından geliyor sanırım. Çocuklar için yazarken çocuğun seviyesini dikkate alarak, ‘çocuğa göre’, yazmaya dikkat ederiz. Yani sözleri çocuğun söz dağarcığını dikkate alarak seçersin, metnin çağrışımsal zenginliğini düzenlerken çocuğun soyutlama yapabilme seviyesini dikkate alırsın, cümlelerini kurarken yeniden öyle… Hasebiyle yetişkinlere muharrir üzere yazamazsın… Bu yüzden, yetişkin edebiyatında ‘anlatılandan çok anlatım tarzı’ belirleyiciyken, çocuk edebiyatında pek o kadar değil. Aman dikkat; bundan çocuk edebiyatında anlatım şeklinin kıymetsiz olduğu sonucu çıkarılmasın sakın! Söylemek istediğim, çocuklar için yazarken edebi açıdan daha yalın (basit değil!) olmak durumundasın. Bu da anlatılanı, yani hususları daha önde gösteriyor.
Şeniz Baş: Bu çok genel bir başlık aslında. Genel müşahedem, içerik sıkıntısının daha önde olduğu tarafında. Ancak olmadığı durumlar da var. Bu, müellifin hayata bakışı ve yapmak istediğiyle ilgili diye düşünüyorum. Kimi ileti vermek için muharrir, kimi o mevzuyu anlatmak için kimi de yazması gerektiği için müellif. Bana nazaran her şeyin başı öyküdür. Evvel bir öykünüz vardır. O öyküyü nasıl anlatacağınızı ise kendiniz bulursunuz. Yani üslubunuzu, lisanınızı, sizin o kıssayı nasıl ortaya koyacağınızı keşfedersiniz. Lakin birbirinin kopyası üslup çokça var, okuyorum, görüyorum. Bir kitap tutunca onun onlarca türevi türeyebiliyor. Bunda temel sorunun çocuklar için kitap yazmanın kolay algılanmasının da hissesi var. Biraz sivri olacak ancak her çocuğu olan, her eğitimci ya da rastgele bir alanda ortaya eser koymuş yazmış bir yazar, çocuk kitabı yazamaz. Çocuklar için yazmak, çalışmayı gerektirir. Daha da çok gözlemlemeyi ve üzerine düşünmeyi gerektirir.
Zeynep Alpaslan: Bir kezinde Tüyap’taki imza günümde bir hanımefendi kitaplarıma baktıktan sonra bana hakikat eğilip “Eğitimcisiniz, herhalde?” demişti. “Hayır, ben yazarım” diye karşılık vermiştim. “Yani, edebiyatçıyım.” Lakin bu cevap hanımefendiyi pek tatmin etmemiş olacak ki, kitaplarıma sırtını dönüp gitmişti. Öğretme derdi nitelikli edebiyatın önüne geçip bol bol da alkış alabiliyor günümüzde. Lakin ben bu türlü örneklerin gelip süreksiz olduğunu, yüz yıl sonraya kalmayacağını biliyorum. Çocuklara hoş iletiler vermenin sakıncası yok elbette lakin bir çocuk kitabını güzel kılan tek şey, verdiği bildiri olamaz.
Şiddet; günümüzün en büyük sorunu, yapılan araştırmalar zorbalığın her cinsinin yakın etrafımızda ve aile içinde oransal olarak daha yüksek olduğunu gösteriyor. Çocuklara şiddeti anlatırken neleri gözetmek gerekir?
Sevim Ak: Çocuklar ailede olsun, akranları ortasında olsun, oynadıkları oyunlar ve izledikleri sinemalarda olsun şiddetle iç içeler. Dijital ortam, en acımasız sahnelerle çocukları yüz yüze getirirken hisleri harekete geçirmiyor, varken bir anda hiç yokmuş, olmamış üzere davranıp şiddeti sıradanlaştırıyor. Bağlantılarımıza de birebir boşvercilik, sıradanlık çerçevesinde taraf veriyor. Etrafımızda canlılara uygulanan şiddeti duyularımızla derinden hissedip empati geliştirirsek, her tipten şiddeti onaylamazsak, dayanışmanın yolları ve öteki bir irtibatın mümkün olabilirliğini tartışabilirsek onunla yüzleşebiliriz fakat.
Süleyman Bulut: Şiddetin yanlışlığını yazarken bence gözetilmesi gereken en kıymetli nokta; hikaye yahut romanı öğütlerle, ikazlarla, akıllar, fikirlerle doldurmak değil, şiddetin yanlışlığını, çocuğun okuduğu hikayeden, romandan çıkarmasını – bakın burası önemli- kendisinin çıkarmasını sağlamak! Âlâ çocuk edebiyatı, kurgusuyla, olay örgüsü ve karakterleriyle, anlatımıyla, özgün, küçük edebi buluşlarıyla bunu yapan edebiyattır. Müellif, bunu hikayesinde anne, baba, öğretmen edasıyla öğüt verir üzere yaparsa çocuk okur geçer; bir iz kalmaz, bir soru işareti doğmaz, bir “Aaa!” şaşkınlığı, bir “Haaa!” farkındalığı yaşanmaz. Fakat zıddı olursa, çocuk, şiddetin yanlışlığını okuduğu hikayeden kendisi çıkarırsa -öykü, buna imkan sağlıyorsa; burası da önemli- sonuç kalıcı olur. Kendi çıkardığı sonucu kendine ekler çocuk. Ne demek istediğimi örneklemek için, şiddeti çocuklara edebi nitelikle anlatan örneklerinden ikisinin ismini anmak isterim. Nazi şiddetinin boyutlarını çocuklara, ‘çocuğa göre’ anlatmayı başaran ‘Çizgili Pijamalı Çocuk’ (John Boyne) ve akran, arkadaş zorbalığını anlatan ‘Pal Sokağı Çocukları’ (Ferenc Molnar).
Şeniz Baş: Çocuklara anlatılmayacak bir kavram olduğunu düşünmüyorum. Değerli olan nasıl anlattığınızdır. Aslında bir evvelki soruda değindiğimiz bu. Bunun bir pedagojik ve yayıncılık alt yapısı da var, bunlara vakıf olmak lazım. Her müellif oturup çocuk gelişim psikolojisi çalışsın demiyorum elbette. Ben çalışıyorum lakin bu zarurî değil. Fakat editörlerin çalışması gerektiğini katiyen düşünüyorum; muharrire bu mevzuda yol gösterecek olan odur zira. Bu ortada uzman klinik psikologlardan takviye alıyorum, farklı editörlerden görüş alıyorum. En kıymetlisi çocuklara soruyorum, onlar aslında neyin nasıl olması gerektiğini size anlatıyorlar. Seçtikleri sözler, kullandıkları üslup size nasıl yazmanız gerektiğini gösteriyor. Üstenci bir bakışın gereği olmadığı kanısındayım.
Zeynep Alpaslan: Çocuklara şiddeti anlatırken şiddeti yalnızca “öteki”ne mahsus, onun yaptığı bir şey olarak sunmak yerine, kendi içimizdeki şiddet dürtüsü ve bununla nasıl baş edebileceğimiz üzere bahisler üzerinde de durabiliriz. Merhametli olmanın ehemmiyetini anlatabiliriz, hem insanlara hem de hayvanlara karşı. Hepimizin karanlık bir tarafı var ve onu beslememeyi ne kadar erken yaşta öğrenirsek o kadar düzgün, diye düşünüyorum. Ve zorbalığa uğramanın onun kabahati olmadığı üzere, zorbalık yapmanın da onun mukadderatı olmadığını çocuğa bir halde anlatabilmenin gerekli olduğuna inanıyorum.
‘ÇOCUKLARA HAYATI PAMUK ŞEKER KIVAMINDA ANLATMA TARAFTARI DEĞİLİM’
Çocuk kitaplarında sansür uygulanıyor mu? Sizin kendinize çizdiğiniz bir kırmızı çizgi var mı
Sevim Ak: Çocuklara her cinsten sıkıntıyı uygun lisan ve anlatım özellikleri kullanarak anlatabilirsiniz. Küçük yaştaki çocuklara bilinçaltında olumsuz hislerin yeşermesini teşvik eden kelamlar ve hususlar sunmak, onların ruhlarını, umutlarını zedeleyebilir. Yetişkin hayata baş edemedikleri kaygılar ve travmalarla geçiş yapabilirler. Her yaşa uygun anlatım biçimini, mizahi, hayali ögeleri kullanarak bulabilirsiniz. Ben de bu çerçeveden bakarak kendi iç denetimimi uygularım.
Süleyman Bulut: Evet, kırmızı çizgim var: Çocuğa nazaran yazmak ve yeterli yazmak; tek kırmızı çizgim bu. Yazdıklarımı bu kırmızı çizgime nazaran yine tekrar yazarak en yeterli sonucu almaya çalışırım.
Sansüre gelince; sansür iki kanattan işlemektedir. Bir, müellifin kendisinin kendisine uyguladığı sansür. İki, devlet yahut yayınevi tarafından gelen sansür. Çalıştığım yayınevlerinde bir sansür uygulamasıyla karşılaşmadım; diğer yayınevlerinde var mı, doğrusu bilmiyorum.
Devlete gelince, giderek artan sansür uygulamalarını daima birlikte görüyoruz. Devlet sansürü, açık ve örtülü olmak üzere iki halde uygulanıyor. Açık sansür uygulamalarından, edebi nitelikli birçok kitabın yasaklanmasından, okullara ve kütüphanelere girmesinin engellenmesinden hepimizin haberi var. Lakin bir de örtülü sansür var ki, o pek gün yüzüne çıkmıyor. Örtülü sansür dediğim, devletin taraf tutarak, kendi ideolojisine, kendi hakikat bildiklerine uygun kitapları – pek birden fazla edebi nitelikten, çocuk kitabı niteliklerinden mahrum olmasına karşın – çocuklara, okullara, kütüphanelere ve öğretmenlere dayatması.
Şeniz Baş: Yayınevlerinde uygulandığını duymadım, görmedim. Lakin ben büyük yayınevlerinde çalıştım, bütün yayıncılık dünyası için konuşmak istemem. Bence o sansür, ailelerde ve eğitim kurumlarının eleme usullerinde var. Onlar daha katılar, o yüzden birtakım müellifler, yayınevleri oraya uyumlanmayı tercih edebilir. Benim için odak çocuklardır, çocuğu bir birey olarak görürüm. Bir bireye de ‘sen bunları öğrenme’ deme hakkını kendimde görmüyorum. Hasebiyle benim kırmızı çizgim yok. Kendi belirlediğim yaş kümesinin algısı ve söz haznesi içinde her kavramı, durumu onlara uygun biçimde aktarabilmeyi hedefliyorum. Bunun içinde şiddet de var, kötülük de, yeterlilik de, yardımlaşma da, kıskançlık da, bayan erkek eşitliği üzerine dahi alt metinler var kitaplarımda. ‘İkizler Çetesi’, alt temalarından birisidir mesela bayan erkek eşitliği, ‘Korsanların Seyir Defteri’nde kıskançlık hatta bunun getirdiği çelme takma, engelleme de anlatılmıştır. ‘Arkadaşlık Çok Karışık’ ise akran ilgilerindeki her türlü sorunu içerir, buna zorbalığın her çeşidi dâhil. ‘Korkunç Hoş İnternet’te dijital tacizlere değiniliyor. Ezcümle: Çocuklara hayatı pamuk şeker kıvamında anlatma taraftarı değilim, her tecrübenin kendi içinde acıları, memnunlukları, kötülükleri yeterlilikleri var. Hayatın kendisi nasılsa o denli, kıssa neyi gerektiriyorsa o.
Zeynep Alpaslan: Çocuklara her mevzuyu anlatabilirsiniz, fakat kullandığınız lisana dikkat etmek ve örneğin nefret telaffuzundan ya da ayrımcı, ırkçı, cinsiyetçi, çeşitçi bir lisandan uzak durmak zorundasınız. Öte yandan, içeriğe bazen biraz fazla karışıldığını düşünüyorum. Kimi yayınevleri aşkı, boşanmayı, mevti ve bunun üzere temaları kara listeye almış durumda. İstiyorlar ki çocuk her şeyin güllük gülistanlık olduğu bir dünyada yaşadığını sansın! Ben, bunun ruhsal ve pedagojik açıdan yanlış olduğunu düşünüyorum. Mesela, boşanmış bir ailenin çocuğu olarak, o yaşlarda bu temada kitaplar okusaydım kendimi uzaylı üzere hissetmezdim, diye düşünüyorum.
”BAŞKA TÜRLÜSÜ DE MÜMKÜN’ FİKRİNİN OLUŞMASINA KATKI VEREBİLİRİZ’
Baskının giderek arttığı günümüz Türkiye’sinde “özgürlük ve birey olma ‘’ fikrinin kitaplar aracılığı ile çocuklarda oluşabilmesinde çocuk edebiyatı müelliflerinin sorumluluk alması gerektiğine inanıyor musunuz?
Sevim Ak: Saf çocuk edebiyatı örnekleri, çocuklara özgür ve düşünen bireyler olma yolunda eşlik eder. Çocuk kitaplarında cinsiyetçilik, toplumsal rol belirleme, eşitsizlik vurguları yapmak, toplumsal alanda var olan ayrımcılıkları onaylayarak yansıtmak hem topluma hem bireye ziyan verir. Toplumda olup biteni olduğu üzere kabullenmek yerine, bireyin kendi ferdî halini önyargılardan, dogmalardan arınmış, farklı argümanlarla tartışmaya hazır halde ortaya koyabilmesinin önünü açmalıdır çocuk edebiyatı. Biz muharrirler, tahminen büyük değişimler yaratamayabiliriz lakin ‘başka türlüsü de mümkün’ fikrinin zihinlerde oluşmasına katkı verebiliriz.
Süleyman Bulut: Tevfik Fikret’in ünlü, “Fikri hür, irfanı hür, vicdanı hür…” dizesine gönderme yaparak söylersek, “Fikri hür, irfanı hür, vicdanı hür” çocukların yetişmesinde elbette muharrirlerin da bir sorumluluğu olacaktır. Kişiliğin çocuk yaşlarda oluşmaya başladığını ve eğitim kitabı ya da edebi kitapların bu yaşlardan itibaren çocuğun hayatına girdiğini düşünürsek, bu sorumluluğun değerini daha düzgün anlarız. Muharrir, bu sorumluluğunu – üstte değinmiştim ancak değerli olduğu için tekrar etmek isterim- anne, baba, öğretmen edasında kitaplar yazarak değil, edebi nitelikli, âlâ hikayeler, romanlar, şiirler, masallar yazarak yerine getirebilir. Niçin mi? Bu soruya en ehil karşılığı İtalyan sosyalist kuramcı Gramsci, şu cümlesiyle veriyor bence: “Sanat, eğitici sanat olduğu için değil, sanat olduğu için eğiticidir. Zira eğitici sanat olarak sanat, hiçbir şeydir, hiçbir şey olan sanat eğitemez de.”
Şeniz Baş: Bu türlü bir mecburilik olduğunu düşünmüyorum. Bu sorunun karşılığı da evvelkilerin içinde aslında, müellif çocuklara şunu aşılayayım diye yazdıkça o edebiyat olmaktan çıkar. O vakit “çocuklar için özgürlük ve birey olmanın yolları” başlıklı kurgu dışı bir kitap yazsın diye düşünüyorum. Elbette kavramlar, pahalar metinlerde kendini gösteriyor. Ancak bu bir roman yazarken nasılsa öyledir. Özgürlük, müellifin bir bedeliyse metne yansır aslında, değilse yapay kalır. Muharrir, eğitmen değil; muharrir yalnızca müellif. Burada müellifin hangi bahislere değinip hangi mevzulara değinmeyeceğini söylemek ya da bu sorumlulukları yüklemek ideolojik bir yaklaşım getirir. “Özgürlük”, genel kabul gören bir kavram olarak öne konulursa bunun gerisine herkes istediği kavramı takabilir, bu da içinden çıkılmaz bir hal alır.
Zeynep Alpaslan: Bence bir çocuk kitabı müellifinin tek bir sorumluluğu vardır, o da çocuklar için nitelikli kitaplar yazmaktır. Bunun sonucunda çocuklar aslında kendilerine ilişkin bir okuma zevki geliştirecek, kitap okumaktan zevk almayı öğrenecek ve aslında kaçınılmaz olarak özgür düşünen, yaratıcı, hayal gücü geniş ve empati kurabilen bireyler haline geleceklerdir.
Etik, estetik ve ruhsal bağlamda çocuk edebiyatının sosyoloji ve psikoloji ile bağ içinde olması gerektiğini düşünüyor musunuz?
Sevim Ak: Elbette. Çocuk edebiyatı, toplumsal psikolojinin alanına giren hususları kullanır. İnsan davranışlarını gözlemlerken his, niyet, inanç, tavır ve niyetleriyle de bağlar kurar. İtaat, ön yargı, gerilim, çatışma, bağlantı, lisan, önyargı, cinsellik, şiddet, kültür üzere bahislerde dengeli bir art plan oluşturmadan çocuk edebiyatına soyunmayı sakıncalı bulurum. Çocuk edebiyatı, derin ve çok katmanlı, birçok disiplinle kontaklı bir alandır. Yaratıcı yazarlık, çocuk kitabı müellifliği atölyeleriyle kısa yoldan bu alanda eser vermeye kalkmak, alana ziyan verir.
Süleyman Bulut: Elbette alaka içindedir, elbette bağlıdır fakat bu, makûs bir kitap örneğiyle karşılaşılınca, koro halinde, “çocuk kitapları, psikologlar ya da devlet tarafından denetlensin!” çığırtkanlığında söylenmek istenen ilgi değildir. Her edebi kitap hayattan yola çıkar lakin onu taklit etmez; kurgular ve yeni hayatlar, yeni karakterler yaratır. İkisinin de sosyolojisi ve psikolojisi elbette vardır ancak hayatın sosyolojisi ve psikolojisiyle edebi çalışmanın ya da edebi karakterlerin sosyolojisi ve psikolojisi birebir şey değildir. Makus kitaplar, müellifin sosyoloji ya da psikoloji bilmemesinden ötürü değil, âlâ yazılmamış olmasından, edebi niteliklerden mahrum olduğu için berbattır. Onun için bir kitap yazılırken ya da değerlendirilirken elbette sosyoloji ve psikolojiden yararlanır fakat edebiyat yapıtı sosyoloji ve psikolojiye indirgenemez.
Şeniz Baş: Edebiyatın kendisi birçok farklı disiplinle iç içedir esasen. Bundan çocuk edebiyatı azade değil.
Zeynep Alpaslan: Bütün sanatlar toplumdan ve insan ruhundan beslenmez mi esasen? Etik sorunu ise çocuk kitaplarında bilhassa üzerine titrenmesi gereken bir sorun. Ama bir çocuk kitabı illaki toplumsal bildiriler vermeli ya da topluma ayna tutmalı diyorsanız, ona katılmıyorum.
‘EĞİTİM KİTAPLARI YAZMAK BAŞKA ŞEY, ÇOCUK KİTABI YAZMAK ÖTEKİ ŞEYDİR’
Çocuk Edebiyatı kitaplarının eğitim ile sonlandırılmış gayelere nazaran yapılandırılması kurgunun bir okuma öğrenme sürecinin kalıplarına sokulması konusunda ne düşünüyorsunuz?
Sevim Ak: Okulların okuma listelerinde kolaylıkla yer almak için ders temalarına uygun iletiler, bilgiler, davranış ve tavır kalıpları kurgunun imkanları kullanılarak verilmeye başlandı. Çocuk ince hesaplarla yapılmış olsa da bu şekil kurguları çok hoş fark ediyor. Çoğunlukla tuzağa düşmüyor. Sevdiği kitapları değil, öğretmeni istediği için o kitabı okumaya çalışıyor. Çocuk edebiyatı, hem çocuk hem de yetişkinlere zevk vermelidir. Muharririn zihninden, tecrübesinden özgürce çıkan, okuru öznel dünyasından koparıp olaylar zincirinin, karakterler ortası irtibatın izini sürdürürken müellifin sürprizli dünyasını da keşfetmeye çağıran edebi yapıtlara ihtiyacız var; metnin boşluklarında dolaşırken kendini ya da ötekini bulduran, sürüklediği atmosferde çağrışımlarla yol alırken okura yalnız olmadığını hissettiren yapıtlara.
Süleyman Bulut: Her kitap hayata dair bir şey söyler; bu manada eğitimin ve öğrenmenin, okulla sonlu olmayan bir kesimidir. Öte yandan, çocuklar için eğitim kitabı yahut yardımcı eğitim kitapları yazmak başka şey, çocuk kitabı hikaye, roman vb. yazmak öbür şeydir. Bunların fonksiyonları farklıdır, çocukların yetişip büyümesindeki yerleri farklıdır. Elbette yardımcı eğitim kitapları vardır, olacaktır da… Yanlış olan, yardımcı eğitim kitaplarının bir roman bir hikayeymiş üzere; roman ve hikayelerin de yardımcı eğitim kitabı üzere okutulmasıdır. Bunların isimlerini hakikat koymak, karıştırmamak gerekiyor. Dediğim üzere, çocuğun yetişmesi ve kişilik kazanmasında ikisinin de yeri ve fonksiyonu vardır, kâfi ki birbirlerinin yerine konmasın!
Şeniz Baş: Her kitapta, her yayınevinde bu var diyemeyiz. Hatta kimilerinde hiç yok, bu taraflarıyla eleştiriliyorlar bile. Elbette çocuk kitaplarının büyük bir oranı bu hedefe hizmet etmeyi hedefliyor Türkiye’de. Bunun için kurulmuş irili ufaklı yayınevleri de var. Hedefi bu olan ve bunu açıklayan için yayıncılık tercihi budur diye kabul etmeliyiz aslında. Lakin değilmiş üzere davranan, “edebiyat” algısının altında bunu yapanlara ben biraz içerliyorum diyeyim. Benim tek derdim ise öyküler anlatmak ve öbür dünyaların, hayatların mümkün olduğunu göstermek.
Zeynep Alpaslan: Bunun çok fazla örneği var, kendini tekrarlayan da çok fazla tema var lakin her çocuk kitabını bu kalıplar içinde değerlendiremeyiz. Örneğin benim kendi kitaplarım, bilhassa de romanlarım, çocukların iç dünyası hakkında bir şeyler söyleyen edebi metinler. Kıymetli olan öykünün nasıl işlendiği. Çocukları bu cins kitaplara çeken de tam olarak bu, yani öykünün kendisi.
Çocuk edebiyatının yetişkin edebiyatına geçişin bir basamağı olarak da görülmesi hakkında ne düşünüyorsunuz?
Sevim Ak: Çocuklara nazaran edebiyat vardır ve büyüme sürecinde onlara hayatı tanımak, diğerlerini tanımak ve yakınlaşmak, his ve duyarlıklarını geliştirmek manasında yol gösterir. Çocuk büyürken yaşadığı etraf, gördükleri, tanıklıkları, sanat ve estetik pahalarla müsabakaları tecrübesini zenginleştirir. Tecrübelerinin dar ya da geniş penceresinden okuduklarını anlamlandırır. Erken çocukluktan beri edebiyat, estetik beğeni ve zevkini alan çocuk, onu hayatın ileri basamaklarına daha kolay taşır. Ayrıyeten çocuk edebiyatı yapıtları çocuklar kadar yetişkinlere de yöneliktir.
Süleyman Bulut: Bence yanlış tartışma kalıplarımızdan birisi de bu: O bunu yazamaz, şu bunu edemez… Ben her türlü geçiş fikrine açığım; herkes her şeyi yapabilir, yazabilir de… Sonuçta ortaya çıkan işe bakacağız; yapabiliyorsa, yapmışsa ne âlâ! Çocuk edebiyatından yetişkine geçmek ya da zıddı durumlar için de geçerlidir bu. Yazana değil yazılana bakmak; kıymetli olan bu bence.
Şeniz Baş: Yanlış bir fikirle, yanlış bir yerden başladıklarını söyleyebilirim. Çocuk kitapları yazmak kolay bir iş olarak gözüktüğü için bu tercih ettikleri de olaydır elbette. Bu türlü düşünenler varsa en büyük haksızlığı okurlarına yani çocuklara yapıyorlar.
Zeynep Alpaslan: Bunu birinci kere duyuyorum. Benim birinci romanım bir yetişkin romanıydı, sonra çocuklar için dört roman yazdım ve yakın vakitte da yine yetişkinler için bir romanım yayımlanacak. Hem çocuklar hem yetişkinler için yazan biri olarak, bir romanın hangi kümeye hitap edeceğine karar vermemi sağlayan şey, yalnızca ve yalnızca nasıl bir kıssa anlatmak istediğim oluyor. Yani, buna hikayenin kendisi karar veriyor. Ama etrafta çocuk kitabı yazmanın kolay olduğu istikametinde bir algı olduğunun da farkındayım.
Sizin çocukken okumaktan en çok zevk aldığınız çocuk kitabı hangisiydi? Bu kitapta en çok neyi sevmiştiniz?
Sevim Ak: Çocukken tartıyla çizgi romanlar okurduk. Beni en çok etkileyen Cubao’nın ‘Okumak İstiyorum’ kitabıydı. Okumak için çaba veren bir emekçi çocuğunun hayal kırıklıklarını kendim yaşamış kadar derinden hissetmiştim. Öğretmen anne-babanın çocuğu olma bahtıma sevinememiştim bile.
Süleyman Bulut: Ben Beyşehir Gölü kıyısında bir köyde doğdum. İlkokulu köyümde okudum ve o devirde ders kitaplarından öteki bir kitap görmedim, okumadım da. Ders kitapları dışındaki birinci kitabımı ortaokul için gittiğim kentin kütüphanesinden alıp okuyabilmiştim. Birinci okuduğum kitap, çocuklar için hazırlanmış ‘1001 Gece Masalları’ idi. Sonra Reşat Nuri Güntekin’i keşfettim. Reşat Nuri’yi nerden biliyordum? İlkokul 4. Sınıf Türkçe ders kitabında okuduğum, neredeyse ezberlediğim ‘Kirazlar’ isimli hikayesinden. Neyi, ne kadar anladım bilmiyorum ancak ortaokul dönemimde Reşat Nuri’nin bütün kitaplarını severek okudum. O devirde okuduğum ve beni çok etkileyen kitapların ortasına kesinlikle ‘Pal Sokağı Çocukları’nı da eklemeliyim. Radyofonik oyun olarak radyodan severek dinlediğim bu kitabı kütüphanede bulunca çabucak okudum. Yıllar içinde de birçok sefer tekrar okudum. Hâlâ, vakit zaman sayfalarını karıştırırım…
Şeniz Baş: Jules Verne benim her daim kahramanımdır. Onun her bir kitabı benim merakımı arttırmıştır. Bunu söylemeden geçemeyeceğim. Fakat ‘Alice Mükemmeller Diyarında’, birinci okuduğum günden bugüne başucu kitabımdır. Neyi sevdiğime ise bir alıntıyla karşılık vereyim.
*“Lütfen söyler misin bana, hangi yoldan gitmem gerek?
“Bu, nereye gitmek istediğine bağlı,” dedi Kedi.
“Neresi olduğu pek umurumda değil…” dedi Alice.
“O vakit hangi yoldan gittiğin fark etmez,” dedi Kedi.
Zeynep Alpaslan: Ben çocukken en çok ‘Peter Pan’i severdim. Olmayan Ülke’ye gitme fikri beni büyülerdi ve Peter’in bir gece odama gelip gözlerime peri tozları serperek beni uyandıracağını, birlikte uzaklara uçacağımızı hayal ederdim.
Çocuk kitaplarının ideolojik-politik ve çağ dışı görüşleri aktarma aracı olarak da kullanıldığını düşünüyor musunuz?
Sevim Ak: Kaliteli, itibarlı yayınevlerinin bu tuzağa düşmediğini gözlemliyorum. Buralarda yayıncı, muharrir, çizer, editör, grafikerler muhakkak estetik ve etik bedeller çerçevesinde kitap üretimine katkı veriyorlar. Bilhassa kitaplarını büyük kentlere değil Anadolu’ya pazarlayan çok sayıda yayınevi, emelli olarak çağ dışı görüşleri – dini istismar, itaatçilik, cinsiyetçilik, ırkçılık, ayrımcılık – empoze eden yayınları sorumsuzca basıyorlar. Cemaatler, tarikatlar ve onların temaslı olduğu okullar, kurslar, marketler, kütüphaneler yoluyla çocuklara ulaştırıyorlar. Bu çeşitten kitapların çocuklara okumayı sevdirmesi imkânsız olduğu üzere özgürlük kavramını keyfilikle özdeşleştirip, dogmatik kanılara ayrıcalık tanınmasına da kapı açıyorlar.
Süleyman Bulut: Düşünmek ne söz, örneklerini çokça görüyoruz. İdeolojik kitaplar tarihin her devrinde yazıldı, bundan sonra da yazılacak. Bu tıp kitapların müellifleri, çocuğu beyaz bir sayfa olarak görür, o beyaz sayfaya ne yazarlarsa çocuğun o olacağını sanırlar. Kendi niyetlerini, ideolojilerini tek doğruymuş üzere öğretmeye, dayatarak öğretmeye çalışırlar. Çoğulcu değil, tekçidirler. Demokratik değil, baskıcıdırlar. Farklılıkların eşitliğini değil, farklılardan birinin üstünlüğünü savunurlar; hayata ötekileştirme temelinde baktıkları için (her vakit bir düşman lazımdır onlara), yazmayı da ötekileştirme temelinde yaparlar.
Öte yandan, edebi kitap müellifinin da bir ideolojisi, bir dünya görüşü elbette vardır ancak bunu dayatmaz; kurgusuyla, olay örgüsüyle, anlatım biçimi ve ortaya koyduğu çalışmanın demokratik yapısıyla farkındalıklar yaratır, sorular sordurur, seçenekler sunarak okuyucuya inisiyatif kullanma olanağı sağlar. Kitabı, verilmiş bir kararı çocuğa bildirmek için yazmaz; yazdığı kitapta seçenekler sunarak okuyan çocuğun, kitaptaki karar süreçlerine katılmasını sağlar. Çocuğu geliştirecek, büyütecek olan da bu türlü bir süreçtir.
Şeniz Baş: Kitapların ideoloji ve siyaset için kullanıldığı çok olmuştur. Bundan evvel, artık ve bundan sonrada kullanılacaktır. Çocuk kitapları da hissesine düşeni alıyor bundan.
Zeynep Alpaslan: Ne yazık ki bu türlü örnekler görüyoruz. Bu cins kitapları tüylerim diken diken olarak takip ediyorum. Ve inanın bana, bunların varlığı beni daha yeterli işler yapmaya, daha çok üretmeye zorluyor.
