2014 yılında Edebi Şeyler etiketiyle yayımlanan ilk kitabı ‘Aşı’dan sonra, 2017’de, yeniden Edebi Şeyler tarafından yayımlanan ‘Et Yiyenler Birbirini Öldürsün’ isimli romanıyla dikkat çeken Ebru Ojen’in geçtiğimiz günlerde yeni bir romanı çıktı. Everest Yayınları’nın bastığı ‘Lojman’, bir dağ köyündeki öğretmen ailesinin hikâyesini konu ediniyor. Aile kavramının çok istikametli biçimde eleştirildiği, bununla birlikte ailenin etrafındaki güç düzeneklerinin ve iktidar yapılarının da bu tenkitten nasibini aldığı ‘Lojman’ hakkında Ebru Ojen’le keyifli bir röportaj gerçekleştirdik.
‘YAPILAR, DAVRANIŞLARIMIZI ETKİLİYOR’
Kitabın yazım süreciyle başlamak istiyorum. ‘Lojman’ nasıl bir kaygının eseri olarak ortaya çıktı? Kitabın yazım sürecine dair bizimle paylaşmak istediğiniz neler var?
‘Lojman’, benim vücut ile ilgili bitmek bilmez derdim üzerine yazılmış bir romandır. Vücuda ve onunla bağlı her şeye takıntı düzeyinde ilgiliyim. Bilhassa de iktidar-beden ilgisine önemli bir saplantım var. Zati evvelki iki romanım da birebir takıntı üzerine yazılmış romanlardır. Ancak bu kitapta iktidarın beden bulduğu yeri, kıssadaki kavramların orta yerine koyarak çalışmak istedim. İktidar-beden münasebeti ilgi alımlı olmaktan öte, zorla kavrayıcı, rahatsız edici bir bağ. Zira lojmanlar ve türevleri, (iktidar ile bağlı künt yapılar) vücutlarımızı tahrip ederek, bizleri kendi uzantıları haline getirirler. Bizler ise onların zihninden geçen ve insanın tabiatına uygun olmayan organize bir halde tahrip edici fikirlerinin uygulayıcısı haline geliriz. Bu bağlamda vücudun yapı ile teması sonucu neredeyse metamorfoza uğraması kaçınılmazdır.
Bedendeki deformasyonlar üzerine aldığım notlarda görüyorum ki devlet dairelerinde, özel ofislerde vs. çalışan şahıslar ile tabiatta yaşayan bireyler ortasında farklar var. Vücudun lisanının okulda, konutta, sokakta, hastanede, bankada başka olduğunu gözlemliyoruz. Nedeni nedir bu farkların? Yapılar, vücudumuzun lisanını, davranışlarımızı etkiliyor, değiştiriyor. Vücut üzerine düşündüğüm vakit, bana her seferinde ona bunu yapanı, katilini tanım ediyor. Böylelikle ben de bir şahit olarak şahit olduklarımı yazma, anlatma sorumluluğu duyuyorum.
‘Lojman’ın en etkileyici yanı, sanıyorum, aileyi klasik kalıplarının dışında tutarak, odunsuz, kötücül bir gerçeklikle tekrar yaratmasında yatıyor. Bilhassa Selma’nın bir birey, bir sevgili olma durumundan, bir anne olarak objeleşme sürecine, eşi Metin’le neredeyse zorla hatırlanan sevgililik anlarına ve birbiri arkasına doğan çocukların başlattığı hayal kırıklıklarına gerçek ilerleyen bir seyahat kelam konusu… Sizce aile, kurumsallığı gereği, bu basamaklara mahkûm mudur, yoksa sıkıntıyı coğrafya-kader ikilemi mi daha çok görünür kılar?
Bana nazaran aile kavramı tüyler ürpertici bir kavram. Aile-iktidar münasebetinin bedenlerimizdeki göstergeleri de o denli. Tikler, kasılmalar, gevşemek bilmeyen kaslar ve deforme olmuş fasya. Bunun bir getirisi olarak erozyona uğramış zihin ve düşürülmüş ruh!
Ailenin semiosisiyle vücudun rastgele bir noktasında karşılaşabilirsiniz. Vücut size onun lisanının nasıl bir şey olduğunu tüm açıklığı ile gösterecektir. Bununla ilişkili olarak şuna şahit oluruz; aile, kişiyi kurmak, uysallaştırmak, kelam dinletmek üzerine örgütlenmiş en küçük iktidar hücresidir. Ve kendisini yapısal olarak devlete bağlılığı ile finanse eder. Akıllı bir makine üzere iktisadını durmaksızın yükseltir. Bir mühlet sonra güç aldığı sistemden arz-talep nakaratları üreterek dilek alanını biçimlendirir. Dileğe bir ekonomik bedel atfederek kendisi ile yine bileştirir. O da beşere ilişkin her şey üzere finansal bir alan işgal etmelidir. Bir yanılsama kaynağı olmanın bilakis dilek metalaşır, gönenir. Böylelikle finansal, dünyevi deneyimin orta yerinde, satılabilecek, elle tutulur bir meta haline getirilmiş olur. Aile, kişiyi tekil halde bile kurumlaştırmak için elinden gelenin en uygununun ötesinde gayret harcar. Bu sebeple aile bir bakıma kişiyi özüne ilişkin nüvelerden uzaklaştırdığı için katil bir sistemdir. Romana dönecek olursak; aile, kurumsallığı gereği Selma’ya ve Metin’e yaptıklarının ötesinde romanın kendisine bile uzanır. Bir muharrir olarak ailem bana, yazdıklarıma uzanmıştır. Romanlarıma, düşün dünyama ve totalde dünya ile bağlı gayri maddi alanıma kadar.
Kurumsal bir aygıt olarak aile çökmeye mahkûmdur. Bu sebeple de romanımda bahsi geçen aile çöküşe uğrar. Çöküş, bireylerin aile olmaya karar verdikleri birinci andan itibaren başlar, çocuklarla birlikte bu devrilme hızlanır ve son noktada kaçınılmaz olarak yıkıma şahit oluruz. Coğrafya-kader ikilemi ise durumu tam manasıyla görünür kılmaz aslında. Sistemin yaptıklarının üzerini örtmek için en güçlü mazeret olarak yeniden onun tarafından kullanılan fonksiyonel bir araç haline getirilir.
‘ANNELİK YOK EDİLMESİ GEREKEN BİR YAPIDIR’
“Kutsal annelik”ten bahsetmek istiyorum. “Çocukları onun hırsızlarıydı. Onlar Selma’nın evvel kalsiyum depolarını tüketmiş sonra ruhunun en dokunaklı kısımlarını çalarak kendilerine ilişkin bir şeymiş üzere sergilemiş, vücudundaki izleri kendi vücutlarına iğnelemiş solucanlardan öbür bir şey değillerdi. Biri ondan gülüşünü, biri çıkık elmacık kemiklerini, biri his dolu bakışlarını, biri maharetli ellerini, biri umut ışığını, biri gözlerinin biçimini, biri de şiire olan tutkusunu çaldı.” Selma’nın ruh haliyle günümüz muhafazakâr siyasetinde daima bir propaganda materyali haline getirilen “kutsal annelik” kavramına dair neler söylemek istersiniz?
Sadece günümüz için değil, bence geçmiş ve geleceği de kapsayan bir vakit aralığında annelik yok edilmesi gereken bir yapıdır. Kutsallığın ise annelikle bir ortada düşünülmesi dehşet verici bir durum. Burada kurumlaşmanın kutsallığa da el attığına şahit oluyoruz. Annelik kutsal değildir. Zira aziz bir şey değildir. Meğer bu gerçeğe karşın düzenek anneliğin libidinal alanını kutsayıp onu kapatmış olur. Böylelikle biz de kutsanmış oluruz ve sakinleşiriz. Bu şizoanalitik alanı yaratan güç bizimle üst perdeden konuşmaya devam ederken annemizin cinsel aktivitesi sonucu var olduğumuzu bilmemizi istemeyecektir. Zira bu onun nazarında tehlikelidir. Bu yırtıcı tehlikeyi uzaklaştırmak için olağan tutumu bastırmayı devreye sokar. Denetim edemeyeceği her şeyi kutsayarak bastırır. Annenin libidinal eteriğine kelam geçiremeyeceğinden çaresizce onu kutsar. Anne, annelik prototipinin tekrarı olmakla birlikte yasaklı bir fallik imgeye de dönüştürülür. Din ile iş birliği içindeki sistemlerde bu çeşitten dönüşüme daha çok şahit oluruz ve baskıyı çok daha tesirli hissederiz. Dinler, kutsalı radikalleştirerek varoluş düzleminde duyularımıza sunar. Toplumsal organizma duyularımıza sunulanı kendi yorumu dahilinde kolektif olarak paylaşır ve sonuçta annelik ya da öbür bir statünün kutsallığı yerini sağlama almış olur.
Günümüz muhafazakâr siyasetinin annelik-kutsallık alakasını bu derece acemice kullanıyor olması ise gülünç olmanın dışında tehlikelidir de. Toplumsal organizma giderek çürümeye mahkûm bırakılırken tek tek şahısları şeffaf bir jölenin içine yerleştirir. Şu anda toplumumuzda her birimizin gözler önüne serilen son durumu budur.
‘Lojman’daki en büyük boşluğu Selma’nın eşi Metin’in bir tartışma sonrasında, kara kışa aldırmadan çekip gitmesi oluşturuyor. Bu boşluk evvel köye, sonra aileye, sonra çocuklara ve Selma’ya yerleşiyor, bir türlü de geçmiyor. Metin’in yokluğu ailedeki bütün kötücüllüğü ortaya seriyor güya. Yalnızca bahsettiğimiz “kutsal annelik” değil, “hayırlı evlat” problemi de darbe almaya başlıyor. Çocuklar annelerinden, birbirlerinden, yeni doğan kardeşlerinden dahi nefret ediyorlar. Bu minvalde nefret-sevgi denklemini nasıl açıklamak gerekir?
Romanda çocukların anneye, bilhassa de Görkem karakterinin Selma’nın şuurlu ilgisizliğine karşılık sevgi-nefret denklemine şahit olmayız aslında. Biz daha çok tutku-nefret münasebetini görürüz. Görkem, Selma’nın sevgisine değil ilgisine tutkuludur ve tutkusuna hiçbir noktada karşılık alamadığı gerçeğiyle baş edebilmek için ikonuna nefret duyarak avunur. Babaya karşı erotize edilmiş sevgi, annede erotize edilmiş nefrete dönüşür ve tiksinme ile taçlanır. Biyolojik ve ruhsal bir mecburilik olarak ilgi muhtaçlığı, tatmin edilmediğinden Görkem’i bir tacizci haline getirir. Bu yüzden Görkem sıradan bir çocuktan beklenmeyecek yüksek, tekinsiz davranışlarda bulunmaya meyleder. Bu yabanî ve olağan dışı davranışlar çocuğun gücünü koflaştırarak Selma’nın onu daha çok görmezden gelmesine sebep olur. Çocuk-anne bağı sevgi-nefret üzerinden geliştiğinde, Görkem ve Selma’nın ortasında olup bitenden çok daha tehlikeli sonuçlar doğurabilir. Bir bakıma romandaki anne-çocuk ilgisi gözler önüne gerçek hayattaki bilinmeyen ilgilerden daha sağlıklı bir yapı serer. Gündelik gerçeklikte çekirdek ailedeki makûs patalojik irtibata sebep, kurumsal kimliği muhafaza ısrarıyla birlikte daha yüksek bir kurumsallığın künt yapısında yaşamakta ayak diremektir. Kendi durumumuza bir bakalım. Bütünüyle istikrarda kişilikler olduğumuz tezinde bulunacak kadar saf mıyız?
‘DAO’YU TANIMLADIĞINIZDA O ARTIK DAO DEĞİLDİR’
Romanda daimi bir mahkûmiyet durumu kelam konusu. Bebek anne karnında, çocuklar annede, anne ailede, aile meskende, mesken köyde, köy tabiatta, tabiat bayrakta bir mahkûmiyet yaşıyor. Bu yanıyla hayatın hem günlük pratikte hem de varoluşsal manada koca bir cezaevi olduğunu söyleyebilir miyiz?
Hayat benim için varoluşsal eziyetinin yanında bir türlü uyanamadığım, uyanmaya her yeltendiğimde ağzıma öteki bir hap tıkılarak kendisine mahkûm bırakıldığım ve tam manasıyla makûs diye de nitelendiremeyeceğim bir tecrübe. Hapishane diyebilir miyim buna? Bilmiyorum. Ancak çok yakın bir örnek olsa da hapishane benzetmesi bizlerin en azından benim durumumu karşılamaktan fazla tanımsız bir alanın boşa harcanmış tanımlama eforundan da öteye gitmiyor. Bu bana Çinli Daoisterin Dao için söylediklerini anımsatıyor. “Dao’yu tanımladığınızda o artık Dao değildir.” Bu cümlenin bizde yarattığı his, temelde müspet bir histir. Cümleyi şu anda yaşadığımız hayatı anlatmak için devşirirsek manası negatifleştirmiş olmakla kalmaz, içinde bulunduğumuz saçmalığın da ne kadar tanımlarsak tanımlayalım tanımlar üstü bir saçmalık olduğunu görmüş oluruz.
‘KURUMLAŞMA İNSANI KURULU BİR MAKİNEYE DÖNÜŞTÜRECEKTİR’
Bayrak sorununa gelirsek… Bir dağ köyüne sürgün edilmiş bir öğretmen ailesinin hikâyesini okuduğumuz ‘Lojman’da bayrağın çok kıymetli bir gösterge olduğu aşikâr. Müthiş bir kışın ortasında, kar fırtınasından insanların dışarı çıkmaya çekindiği bir dağ köyünde, üstelik okula gitmenin bile mümkün olmadığı bir kıyamette bile bayrak her pazartesi direğe çekilip her cuma toplanıyor. Fırtınadan direğe dolanıp kaskatı kesildiği anlarda da derhal müdahale ediliyor. Devlet ve aile ne kadar da birbirine benziyor.
Bu duruma en güzel örnek enstitüleşme/kurumlaşma sözüdür. Öbür bir röportajda bahsetmiştim. İnsanların içinde bulundukları yapıların fiziki ve idari kurallarına vakitle intibak ederek onun birebiri olması veya ondan kopamama durumu.
Romanın karakterlerinden biri olan Yasin’in bayrakla münasebeti onun kurumlaştığının ispatıdır.
Zaten uçsuz bucaksız tabiat görüntüsünün orta yerine planlı bir formda konuşlandırılmış lojmanın ereği de budur. Etrafındaki her şeyi kuruma ilişkin kılmak. Görevlendirmek. Yasin, kuruma ilişkin bir misyonlu olarak bayrakla olan ilgisinden güç alıp Selma ve çocuklarına müdahale etme yüreğinde bulunuyor. Kurumlaşma, bize diğerinin hayatına parmak sokma yüreği verebilir. Bu bağlamda kurumlaşma insanın meziyetlerini köreltecek onu dezorganize doğallığından söküp alarak organize, kurulu bir makineye dönüştürecektir.
Bazı bakımlardan aile ve devlet birbirine misal, bu benzeşme kökensel olduğundan ona temas edene karşı daha tahrip edici, inciticidir. Ailenin olmadığı bir devlet diğerleri tarafından daha yeğlenir bulunabilir lakin bana sorarsanız iki yapı da gereksiz birer argümandan öteye geçmiyor. Pekala elimizde ikisi de varsa ve yok etmek şimdilik mümkün görünmüyorsa ne yapmalı?
Şu sıra yeni bir çalışmanız var mı?
Sanatın öbür bir alanında var.
