Repo (repurchase agreement), geri alım vaadiyle yapılan menkul değer alım-satım süreçlerini tabir eder. Kısa vadeli finansman gereksinimlerini karşılamak ve piyasalarda likidite sağlamak için kullanılan repo, finansal piyasaların vazgeçilmez araçlarından biri haline gelmiştir. Hem merkez bankaları hem de özel kesim tarafından yaygın olarak kullanılır. Lakin bu kavramın kökeni ve gelişimi nasıl olmuştur? Repo süreçleri hangi çeşitlere ayrılır ve farklı piyasalar üzerindeki tesirleri nedir?
REPO KAVRAMININ ETİMOLOJİSİ
Repo teriminin etimolojik kökeni, İngilizce’deki “repurchase agreement” (geri alım anlaşması) tabirinden türemiştir. Latince kökenli olan “re-” öneki, “yeniden” manasına gelirken, “purchase” (satın alma) sözü de alım manasına gelir. Birleşik olarak “repurchase”, yani “yeniden satın alma” manasına gelir. “Agreement” ise muahede manasında kullanılır. Bu halde “repurchase agreement”, yani geri alım mutabakatı terimi ortaya çıkmıştır. Vakitle bu uzun kullanım finansal piyasalar ve bilhassa İngiltere ve ABD’deki bankacılar ortasında kısaltılarak “repo” haline gelmiştir.
İlk olarak 20. yüzyılın başlarında kullanıldığı düşünülen repo süreçleri, borçlanma muhtaçlığını karşılamak için emniyetli bir yol olarak gelişmiştir. Bilhassa ABD’de Büyük Buhran sonrası periyotta, merkez bankalarının piyasaya likidite sağlama gayretleri ve bankaların inançlı borçlanma formülleri arayışlarıyla repo süreçleri yaygınlaşmıştır. Bu da “repo” kavramının finans literatüründe kalıcı yer edinmesini sağlamıştır.
TARİHSEL GELİŞİM
Repo süreçleri, finansal piyasaların likidite gereksinimlerini karşılamak ve kısa vadeli borçlanma imkânı sağlamak gayesiyle birinci kere Amerika Birleşik Devletleri’nde 1917 yılında kullanılmaya başlanmıştır. ABD Hazinesi, bu yıllarda savaş finansmanını sağlamak ve piyasaya likidite sunmak gayesiyle geri alım mutabakatlarını kullanmaya başladı. İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra ise repo süreçleri bankalar ve merkez bankaları tarafından daha da yaygınlaştı. Bu periyotta, merkez bankaları piyasalarda para arzını denetim etmek ve kısa vadeli faiz oranlarını düzenlemek maksadıyla repo süreçlerine başvurdu.
Repo süreçlerinin süratle yaygınlaşmasının gerisindeki en büyük etken, inançlı ve risksiz bir borçlanma aracı olarak görülmesidir. Bir finansal kurum, makul bir vadede geri almayı taahhüt ettiği menkul değerleri kısa vadeli olarak öteki bir kuruma satar. Bu süreç, borç veren tarafa düşük riskli bir getiri sağlarken, borç alan tarafa da likidite sağlamış olur. Repo süreçleri, bankaların ve finansal kuruluşların birbirlerine kısa vadeli borç vermelerini kolaylaştıran temel düzeneklerden biri haline gelmiştir.
REPO TÜRLERİ
Repo süreçleri, farklı gereksinimlere ve piyasa şartlarına nazaran çeşitli çeşitlere ayrılmıştır. Her repo tipi, farklı risk ve getiri profilleri sunarak finansal kuruluşlara esneklik sağlar. En önemli repo tipleri şunlardır:
Klasik Repo (Repurchase Agreement)
Klasik repo, en yaygın kullanılan repo tipidir. Bu süreçte, menkul değer sahibi (genellikle bir banka yahut finansal kuruluş) makul bir müddet için menkul değerlerini öteki bir tarafa satar ve bu mühlet sonunda birebir menkul değerleri geri satın almayı taahhüt eder. Bu süreç, kısa vadeli borçlanma maksadıyla yapılır ve geri alım fiyatı, birinci satış fiyatına faiz eklenerek hesaplanır. Faiz oranı, repo faizi olarak isimlendirilir.
Ters Repo (Reverse Repo)
Ters repo, klasik repo sürecinin tam karşıtıdır. Bu süreçte, menkul değeri satın alan taraf (genellikle bir finans kurumu), menkul değeri geri satmayı taahhüt eder. Aykırı repo, ekseriyetle merkez bankalarının para siyasetini yönlendirmek için kullandığı bir araçtır. Merkez bankası, piyasaya kısa vadeli likidite sağlamak için aykırı repo süreçleri gerçekleştirir.
Açık Repo (Open Repo)
Açık repo, muhakkak bir vadesi olmayan repo çeşididir. Sürecin tarafları ortasında yapılan muahedeye nazaran, geri alım tarihi meçhuldür ve taraflardan biri geri alım tarihini makul bir bildirim müddeti öncesinde karşı tarafa iletmek zorundadır. Açık repo, likidite idaresi için esnek bir araç sunar ve bilhassa kısa vadeli piyasa değişimlerine daha süratli adapte olmak isteyen taraflarca tercih edilir.
Sabit Vadeli Repo (Term Repo)
Sabit vadeli repo, belli bir geri alım tarihi olan repo sürecidir. Bu cins süreçler ekseriyetle bir haftadan bir aya kadar süren vadelerde gerçekleştirilir. Sabit vadeli repo süreçlerinde, taraflar ortasında süreç başlangıcında anlaşılan bir faiz oranı ve vade mühleti bulunur. Bu çeşit repo süreçleri, bilhassa finansal piyasaların meçhul periyotlarında daha inançlı ve öngörülebilir bir likidite idaresi sağlar.
Gecelik Repo (Overnight Repo)
Gecelik repo, en kısa vadeli repo cinsidir ve çoklukla bir gün vadeli olarak gerçekleştirilir. Bu süreçte, menkul değer sahibi bir gün boyunca menkul değerlerini satar ve sonraki gün geri alır. Gecelik repo, likidite gereksiniminin çok kısa periyodik olduğu durumlarda kullanılan bir finansal araçtır. Bankalar ortasındaki kısa vadeli fon gereksinimlerini karşılamak için sıklıkla tercih edilir.
Ticari Kağıtlar İle Yapılan Repo
Bu cins repo süreçlerinde teminat olarak devlet tahvilleri yahut hazine bonoları yerine ticari kağıtlar kullanılır. Ticari kağıtlar, büyük şirketler tarafından kısa vadeli borçlanma gereksinimlerini karşılamak için ihraç edilen borç senetleridir. Bu çeşit süreçler daha yüksek getiri sağlayabilir fakat ticari kağıtların risk düzeyi devlet tahvillerine nazaran daha yüksek olabilir.
Repo Süreçlerinin Ekonomik Etkileri
Repo süreçleri, finansal piyasaların likidite idaresinde değerli bir rol oynar. Merkez bankaları, repo ve aykırı repo süreçleri aracılığıyla piyasadaki para arzını düzenler ve kısa vadeli faiz oranlarını etkileyebilir. Repo süreçleri birebir vakitte bankaların ve öbür finansal kuruluşların kısa vadeli borçlanma gereksinimlerini karşılamalarına yardımcı olur. Bu süreçler, düşük riskli ve inançlı bir finansman aracı olarak kabul edilir, zira teminat olarak devlet tahvilleri yahut hazine bonoları üzere inançlı menkul değerler kullanılır.
Bununla birlikte, repo piyasalarının büyüklüğü ve likiditesi, finansal kriz devirlerinde değerli bir risk ögesi olabilir. 2008 global finans krizinde repo piyasalarının çökmesi, birçok finansal kuruluşun likidite krizi yaşamasına neden olmuştur. Repo süreçlerinin çok kullanımının, bilhassa de yüksek riskli menkul değerlerin teminat olarak kullanıldığı durumlarda, finansal istikrarı tehdit edebileceği unutulmamalıdır.
TOPARLAMA
Repo, finans dünyasında büyük ehemmiyet taşıyan bir borçlanma aracı olarak karşımıza çıkar. Etimolojik olarak “geri alım anlaşması” manasına gelen bu terim, finansal piyasalarda likidite idaresi ve kısa vadeli borçlanma gereksinimleri için kullanılan inançlı bir metottur. Klasik repo, karşıt repo, gecelik repo ve açık repo üzere çeşitli cinsleri, finansal kurumlara esneklik sağlar ve farklı piyasa şartlarına ahenk gösterir. Repo süreçlerinin güvenliği, teminat olarak kullanılan menkul değerlerin kalitesine bağlıdır ve piyasaların likiditesini sağlamada kritik bir rol oynar. Lakin repo piyasalarının çok büyümesi ve riskli teminatların kullanılması, finansal krizlere yol açabilecek değerli riskler de taşır.
