Karma ekonomik model, hem hür piyasa iktisadının hem de devlet müdahalesinin bir ortada bulunduğu bir ekonomik sistemdir. Bu modelde, piyasa iktisadı çerçevesinde özel mülkiyet ve hür rekabet ön plandadır, lakin devlet, piyasada oluşabilecek eşitsizlikleri ve aksaklıkları gidermek maksadıyla düzenleyici bir rol üstlenir. Devlet, belli bölümleri denetim altında tutabilir, gelir dağılımını dengelemek için toplumsal siyasetler geliştirebilir ve gerektiğinde stratejik bölümlere direkt müdahale edebilir. Bu yaklaşım, büsbütün özgür bir piyasa iktisadının yarattığı eşitsizlikleri önlemeye çalışırken, tıpkı vakitte planlı iktisadın verimsizliklerini de ortadan kaldırmayı emeller.
KARMA EKONOMİK MODELİN TARİHÇESİ
Karma ekonomik modelin kökenleri, ekonomik niyet tarihindeki iki değerli akım olan kapitalizm ve sosyalizme dayanır. Bu iki ekonomik sistem ortasındaki dengeyi kurma arayışı, karma iktisadın temelini oluşturmuştur. Birinci kez 20. yüzyılın başlarında, bilhassa 1929 Dünya Ekonomik Buhranı’nın akabinde bu modelin düşünsel temelleri atılmaya başlandı. Büsbütün hür piyasa iktisadının buhranı çözmede başarısız kalması, devlet müdahalesinin ehemmiyetini vurgulayan Keynesyen iktisat teorilerine yer hazırladı.
Karma ekonomik model terimini tanınan hale getiren en değerli isimlerden biri, ünlü İngiliz iktisatçı John Maynard Keynes’tir. Keynes, büsbütün özgür piyasanın krizlerle başa çıkamayacağını ve devletin iktisada müdahale etmesi gerektiğini savunuyordu. Keynesyen iktisat, bilhassa 1930’lardan itibaren Amerika Birleşik Devletleri ve Avrupa’da uygulanmaya başlanan karma iktisadın teorik temelini oluşturmuştur. Keynes’in önerdiği maliye ve para siyasetleri, ekonomik dalgalanmaları denetim altına almak ve işsizliği azaltmak için hükümet müdahalesini önermekteydi.
Bu modelin daha sistematik bir halde uygulanışı ise II. Dünya Savaşı sonrası devirde görülmüştür. Savaş sonrası refah devleti anlayışı, karma ekonomik modelin yaygın bir biçimde benimsenmesine yol açmıştır. Bu model, kapitalizmin üretim gücünü ve inovasyon kapasitesini korurken, sosyalizmin eşitlikçi yapısından da faydalanarak, devletin toplumsal siyasetler aracılığıyla piyasayı düzenlediği bir sistem yaratmıştır.
KARMA EKONOMİK MODEL NERELERDE UYGULANMIŞTIR?
Karma ekonomik model, birçok farklı ülkede farklı biçimlerde uygulanmıştır. Bilhassa II. Dünya Savaşı’ndan sonra Avrupa ülkeleri, ABD ve Japonya üzere ülkelerde karma iktisat modelleri benimsenmiştir.
İskandinav Ülkeleri: İsveç, Norveç ve Danimarka üzere İskandinav ülkeleri, karma ekonomiyi en düzgün uygulayan örneklerden biri olarak gösterilir. Bu ülkelerde güçlü bir hür piyasa iktisadı bulunmakla birlikte, devletin eğitim, sıhhat ve toplumsal güvenlik üzere alanlarda kapsamlı bir müdahalesi vardır. Gelir eşitsizliği düşük, toplumsal refah ise epey yüksektir.
ABD: ABD, özgür piyasanın hakim olduğu bir iktisat olarak bilinse de, devletin belli kesimlerde önemli müdahaleleri olmuştur. Bilhassa 1930’lu yıllarda Franklin D. Roosevelt’in New Deal siyaseti, karma ekonomik modelin Amerikan versiyonuna bir örnektir. Bu siyasetlerle birlikte, devlet işsizlikle uğraş etmiş ve kamu altyapı projelerine büyük yatırımlar yapmıştır.
Birleşik Krallık: İngiltere, II. Dünya Savaşı sonrasında refah devleti modeline geçiş yaparak sıhhat, eğitim ve toplumsal güvenlik alanlarında devletin kıymetli roller üstlendiği karma bir iktisat geliştirmiştir. Bilhassa 1948 yılında kurulan Ulusal Sıhhat Servisi (NHS), devletin sıhhat kesimindeki rolünü göstermektedir.
Hindistan: Hindistan, 1947’de bağımsızlığını kazandıktan sonra karma ekonomik modeli benimsemiştir. Bir yandan özgür piyasa sistemleri işlenirken, başka yandan devlet, temel sanayi ve altyapı yatırımlarında değerli bir rol oynamıştır. Bilhassa 1991’deki ekonomik ıslahatlarla birlikte Hindistan, karma ekonomik modeli daha liberal bir yapıya hakikat evriltmiştir.
Çin: Çin, 1978’de Deng Xiaoping liderliğinde ekonomik ıslahatlara başladı ve bu ıslahatlar, sosyalist planlı iktisattan karma bir ekonomik modele geçişi temsil ediyordu. Bugün Çin, hür piyasa ögelerini ve devlet denetimini bir ortada kullanan karma bir ekonomik sisteme sahiptir.
KARMA EKONOMİK MODELİN ARTILARIEsneklik:
Karma ekonomik model, piyasa iktisadının dinamizmi ile devletin dengeleyici rolünü birleştirir. Bu sayede ekonomik krizlerle gayret edebilir, işsizlik ve enflasyon üzere problemleri daha tesirli bir biçimde çözebilir.
Sosyal Adalet: Bu modelde, devlet, toplumsal siyasetler aracılığıyla gelir dağılımını daha adil hale getirebilir. Eğitim, sıhhat ve toplumsal güvenlik üzere alanlarda devletin müdahalesi, toplumdaki eşitsizlikleri azaltabilir.
Ekonomik İstikrar: Özgür piyasanın dalgalanmaları ve krizlerini dengelemek için devletin iktisada müdahale etmesi, uzun vadede daha istikrarlı bir ekonomik yapı sağlar.
Yenilikçilik ve Verimlilik: Özel kesimin hür piyasa kuralları içinde faaliyet göstermesi, inovasyonu ve rekabeti teşvik eder. Bu durum, hem verimliliği artırır hem de ekonomik büyümeyi hızlandırır.
KARMA EKONOMİK MODELİN EKSİLERİ Bürokratik Pürüz: Devletin iktisada fazla müdahalesi, bürokrasiyi artırabilir ve verimsizliğe yol açabilir. Çok regülasyonlar, işletmelerin faaliyetlerini kısıtlayabilir ve inovasyonu yavaşlatabilir. Devletin Çok Rolü: Kimi karma ekonomik modellerde, devletin çok rol üstlenmesi, özel bölümün gelişimini engelleyebilir. Devlet denetiminin artması, piyasa sistemlerinin etkisiz hale gelmesine ve kaynakların yanlış yönlendirilmesine neden olabilir. Kamu Borcu ve Vergiler: Toplumsal siyasetler ve kamu hizmetlerinin finansmanı, yüksek vergi oranlarına ve kamu borcunun artmasına yol açabilir. Bu durum, uzun vadede sürdürülebilir olmayabilir. Özel Kesimin Yetersizliği: Devletin birçok kesimde baskın olması, özel bölümün birtakım alanlarda gereğince gelişememesine neden olabilir. Bilhassa stratejik dallarda, devlet monopolü oluşabilir ve bu da verimsizliğe yol açabilir. Karma ekonomik model, kapitalizm ve sosyalizmin istikrarlı bir karışımını sunarak, ekonomik büyümeyi toplumsal adalet ile birleştirmeyi amaçlayan bir sistemdir. Tarihi olarak birçok ülkede muvaffakiyetle uygulanmış olan bu model, piyasa iktisadının dinamizmi ile devletin düzenleyici rolünü bir ortaya getirir. Fakat, uygulama biçimi ve devletin iktisada müdahale derecesi ülkeden ülkeye değişiklik göstermektedir. Karma ekonomik modelin başarısı, bu istikrarın ne kadar âlâ kurulduğuna bağlıdır.
