Serbest piyasa iktisadı, mal ve hizmetlerin fiyatlarının serbestçe belirlendiği, üretim ve tüketimin arz ve talep istikrarı ile düzenlendiği bir ekonomik sistemdir. Bu modelde, bireyler ve işletmeler, devletin müdahalesi olmaksızın ekonomik faaliyetlerini yürütür. Fiyatlar, piyasa dinamiklerine nazaran oluşur; yani alıcıların ve satıcıların etkileşimi sonucunda belirlenir. Hür piyasa iktisadı, özel mülkiyetin korunmasını ve rekabetin teşvik edilmesini temel alır. Temel olarak bu sistem, bireylerin ekonomik özgürlüğünü ön planda tutarken, devletin sırf piyasa işleyişini denetleyen bir rol üstlenmesini öngörür.
TARİHSEL GELİŞİMİ VE TEMELLERİ
Serbest piyasa iktisadının temelleri, 18. yüzyılın sonlarına ve 19. yüzyılın başlarına kadar uzanmaktadır. Bu devir, sanayi ihtilalinin yaşandığı, ekonomik niyetin de değerli değişimlere sahne olduğu bir süreçtir. Ekonomik liberalizmin birinci teorik temelleri, İskoç ekonomist Adam Smith tarafından atılmıştır. Smith, 1776 yılında yayımladığı “Ulusların Zenginliği” isimli yapıtında hür piyasa prensiplerini ve görünmez el kavramını tanıtmıştır. Bu eser, özgür piyasa iktisadının klasik iktisadaki en kıymetli referans noktalarından biri olarak kabul edilmektedir. Smith, bireylerin kendi çıkarlarını maksimize etmeye çalıştıklarında, toplumun genel refahının da arttığını savunmuştur.
Smith’in akabinde, David Ricardo ve John Stuart Mill üzere ekonomistler de hür piyasa prensiplerinin geliştirilmesine katkıda bulunmuşlardır. Bu düşünürler, rekabetin ve özel mülkiyetin değerini vurgulayarak, özgür piyasa iktisadının daha da benimsenmesine yer hazırlamışlardır.
SERBEST PİYASA İKTİSADI NERELERDE UYGULANDI?
Serbest piyasa iktisadı, 19. yüzyılın sonlarından itibaren birçok ülkede benimsenmeye başlanmıştır. Bilhassa sanayi ihtilali sonrası Avrupa ve Kuzey Amerika’da bu model süratle yaygınlaşmıştır. Bu periyotta, devlet müdahalesinin azaltılması ve ekonomik liberalizmin teşvik edilmesi, birçok ülkenin ekonomik siyasetlerinin merkezine yerleşmiştir.
Amerika Birleşik Devletleri: ABD, hür piyasa iktisadının en besbelli örneklerinden birini teşkil eder. Ülke, kişisel özgürlükler ve girişimcilik ruhu ile büyümüş, devlet müdahalesinin sonlu tutulmasıyla dünya iktisadında kıymetli bir aktör haline gelmiştir. Fakat, 1930’larda yaşanan Büyük Buhran, piyasa düzeneklerinin kimi problemler doğurabileceğini de ortaya koymuştur.
Birleşik Krallık: 19. yüzyılda İngiltere’de, özgür piyasa iktisadı anlayışı, sanayi ihtilali ile paralel bir gelişim göstermiştir. Özgür ticaret siyasetleri, İngiltere’nin ekonomik gücünü artırmış ve başka ülkelerdeki sömürgeleriyle ticaret ilgilerini güçlendirmiştir. Lakin, toplumsal adaletsizlik ve emekçi hakları konusundaki sıkıntılar, devletin birtakım müdahalelerde bulunmasını mecburî kılmıştır.
Avrupa Ülkeleri: 20. yüzyılın ortalarından itibaren birçok Avrupa ülkesi, ekonomik büyümeyi sağlamak hedefiyle özgür piyasa iktisadına yönelmeye başlamıştır. Lakin, toplumsal refah devletinin tesis edilmesiyle birlikte, devletin ekonomik hayatta daha fazla rol alması gerekliliği ortaya çıkmıştır.
Asya Ülkeleri: 1980’lerden itibaren bilhassa Çin, özgür piyasa ögelerini benimseyerek, sosyalist bir ekonomik sistem içinde piyasa iktisadını entegre etmeye başlamıştır. Bu durum, Çin’in süratli ekonomik büyümesine yol açmıştır. Güney Kore, Tayvan ve Singapur üzere öteki Asya ülkeleri de emsal bir yol izleyerek özgür piyasa iktisadını uygulamaya koymuşlardır.
SERBEST PİYASA İKTİSADININ AVANTAJLARIVerimlilik:
Özgür piyasa iktisadı, kaynakların aktif bir biçimde dağıtılmasına yardımcı olur. Rekabet, firmaları daha verimli olmaya teşvik eder; bu da maliyetlerin düşmesine ve eserlerin kalitesinin artmasına neden olur.
İnovasyon ve Girişimcilik: Bireyler ve işletmeler, yeni eserler ve hizmetler geliştirmek için daha fazla teşvik alır. Bu durum, ekonomik büyümeyi ve teknolojik gelişmeyi takviyeler.
Fiyat Sistemi: Piyasa, arz ve talep istikrarına nazaran fiyatları belirler. Bu sayede, kaynakların ne vakit ve ne ölçüde üretileceğine dair bilgi sağlar.
Bireysel Özgürlük: Özgür piyasa iktisadı, bireylerin ekonomik faaliyetlerini kendi tercihlerine nazaran yürütmelerine imkan tanır. Bu durum, bireylerin ekonomik özgürlüklerini artırır ve girişimciliği teşvik eder.
SERBEST PİYASA İKTİSADININ DEZAVANTAJLARI Gelir Eşitsizliği: Hür piyasa iktisadı, varlıklı ile yoksul ortasındaki uçurumun büyümesine yol açabilir. Piyasa, doğal olarak birtakım bireyleri ve kümeleri daha avantajlı hale getirirken, başkalarını geri planda bırakabilir. Piyasa Aksaklıkları: Piyasa sistemi her vakit aktif çalışmayabilir. Bilhassa kamu malları, dışsallıklar ve inhisarlar üzere piyasa aksaklıkları, devlet müdahalesini gerektirebilir. Sosyal Refahın Azalması: Özgür piyasa odaklı bir iktisat, toplumsal hizmetlerin finansmanını zorlaştırabilir. Bu durum, sıhhat, eğitim ve toplumsal güvenlik üzere alanlarda meselelere yol açabilir. Krizlere Açıklık: Piyasa sistemleri, dalgalanmalara ve ekonomik krizlere karşı savunmasız olabilir. Büyük buhranlar yahut finansal krizler, özgür piyasa iktisadının zayıf istikametlerini ortaya koyabilir. Serbest piyasa iktisadı, ferdi özgürlük ve ekonomik aktifliği ön plana çıkaran bir modeldir. Tarihî olarak birçok ülkede uygulanmış ve çeşitli sonuçlar doğurmuştur. Bu sistemin avantajları kadar dezavantajları da bulunmakta, bu nedenle farklı ülkeler, ekonomik siyasetlerini oluştururken özgür piyasa unsurlarını ve devlet müdahalesini dengelemeye çalışmaktadır. Bugün, küreselleşen dünyada özgür piyasa iktisadının tesirleri daha da bariz hale gelmiştir. Lakin, bu modelin sürdürülebilirliği, toplumların gereksinimlerine ve toplumsal adalet anlayışına bağlı olarak daima sorgulanmaktadır.
