Ertuğrul Uzun
Son yedi, tahminen sekiz yıldır hukuk kuramı çevirilerinde geç kalınmış ama yeniden de sevindirici bir zenginlik yaşıyoruz. Bu zenginliğin değerli bir ayağını, literatürü takip edenlerin tartışmasız kabul edeceği üzere, Pinhan Yayıncılık’ın Hukuk Dizisi başlığıyla yayımladığı kitaplar oluşturuyor. On dört yılı üniversitede tıpkı anabilim kısmında, son dört yılı da Eskişehir Okulu’nda birlikte çalıştığımız Kasım Akbaş’ın editörlüğünde devam eden dizi, hukukbilim ismi verebileceğimiz bir üst başlıktaki klasik ve çağdaş yapıtları Türkçe okurun erişimine sunuyor. Hukuk eğitimine neredeyse otuz yıl evvel başlamış, yirmi yıldan fazla müddettir hukukun kuramsal tarafıyla ilgilenmiş bir hukukçu olarak, yayımlanan her yeni yapıta, bu kitapları Türkçede çok daha evvel, hukukun felsefi taraflarına meraklı bir öğrenci yahut genç bir akademisyen olduğum günlerde görebilmiş olma isteğiyle iç geçirerek baktığımı söylemeliyim.
Cotterrell’in de tarifiyle, hukukbilim, “hukuk hakkında yapılan ve yalnızca doktrin yorumlarıyla yahut teknik yönergelerle hudutlu olmayan her tıp genel entelektüel sorgulamayı” kapsayan bir çalışma alanına karşılık geliyor. Bu açıdan hukukbilimin, hukuk disiplini içerisinde kendini bir meta-disiplin üzere sunduğunu söyleyebiliriz. Hakikaten “meta/üst/kapsayıcı” entelektüel faaliyetler, tıpkı potaya dahil edilebilecek disiplinleri bir ortaya getirir, bu disiplinlerin temelinde müşterek bir teorik temele sahip olduğunu gösterirler. Kimi vakit potaya dahil edilen disiplinler en geniş haliyle entelektüel faaliyetlerin tamamını kapsar ve bilmenin, bilgiyi üretmenin ve sunmanın tek bir sisteme dayandığı savunulur.
Hukukbilim tabirinin sıklıkla kullanıldığı biçimiyle hukuk hakkındaki, doktrini aşan her cins düşünme faaliyetine atıf yaparak kullanılması nedeniyle, Cotterrell, hukukbilimin bu altını çizdiğim argümanını yahut yönelimini, daha verimli bir tartışma yürütmek için, hukuk teorisi olarak isimlendiriyor. Böylelikle “hukukun mahiyetini sistematik biçimde anlamayı hedef[leyen]” hukuk teorisinin, hukukun meta-disiplini olarak şunu yapmaya çalıştığını söylesek, Cotterrell’in itirazı olmazdı diye düşünüyorum: Hukuk disiplini olarak isimlendirilen çalışma alanının alt alanları ortasındaki müşterek konuları bulmak. Bu elbette, yeniden Cotterrell’in dediği üzere, tam da üstteki tarifte da alıntıladığımız “genel” nitelemesini karşılıyor.
Sözkonusu “genel”liği sağlamak için bu alanda kalem oynatanlar, hukuk araştırmasını diğer araştırma, düşünme, bilgi üretmeye metotlarıyla ilişkilendirme muhtaçlığı hissederler. Yeniden Cotterrell’in yaptığı belirlemeyle, hukuk teorisinin ideoloji kaynaklı yaklaşımlarıyla sosyoloji kaynaklı yaklaşımlarını birbirinden ayırmak mümkün görünüyor. Muharririn isimlendirmesiyle ideoloji kaynaklı hukuk teorisi yaklaşımlarına karşılık gelen “normatif hukuk teorisi”, hukuk olgusunu felsefi kavramlaştırma yoluyla anlamaya çalışıyor. Gerçekten HP de, normatif hukuk teorisine hasredilmiş. Bir müjde olarak, müellifin hukuku sosyolojik yaklaşımla teorileştirmeye hasrettiği çalışması Hukuk Sosyolojisi’nin de, çok kısa mühlet evvel yeniden Pinhan’dan (ve tekrar Saim Üye çevirisiyle) Türkçeye kazandırıldığını söyleyelim.
Hukukla ilgili “genel” bir entelektüel faaliyet yürütmenin zorluğu, hukukun şahsen kendisinin genel olmayışı. Yani hukukçuların icra ettikleri meslekler çerçevesinde düşünecek olursak, hukukun alametifarikası genellik değildir. Hukuk, sonları egemenlik üzere kutsallaştırılmış bir kavramla belirlenmiş fizikî yerlerde varlık bulur. Üstelik yalnızca bu sonlar değil, sonlar içerisindeki hukuk uygulamalarına kaynaklık eden normlar da daima değişir. Bu değişim, hukukbilimciyi, hukuk teorisyenini veyahut hukuk felsefecisini neyin genel olduğunu belirlemek üzere önemli bir yükün altına sokar.
HP’nin elimize tutuşturduğu yakıcı sorun, ya da en azından bende uyandırdığı soru, bilhassa çağdaş periyotta felsefi metodolojiyi benimsemiş olmanın, yaklaşımlarını bir hukuk teorisinin sahip olması gereken genellik tezine karşılık geldiğini söyleyen hukuk ideolojisi akımlarının nitekim de bu genelliği, münasebetiyle bir teori olmanın hakkını verip vermediği. Sorunun yakıcılığının bir istikameti, bugüne dek hukuk ideolojisi alanında yapılmış tartışma ve çalışmaların yeterliliğini ve mahiyetini sorgulamaya zorlaması. Öteki tarafı ise, bir hukuk teorisinin kurulma imkanının hangi metodoloji yahut perspektife bağlı olduğunu düşünmeye sevk etmesi.
Hızlıca sorabileceğimiz bir soru, şayet normatif hukuk ideolojisi alanında yapılan çalışmalar, bir hukuk teorisi olmanın şartı olan “genellik”in hakkını veremiyorsa, yaptıkları temelinde nedir? Bu “genellik”i sağlayamamalarının nedeni nedir? Kendi içinde farklı gelenekler barındıran devasa bir literatür bugüne kadar neyle uğraşmıştır? Kendim için soracak olursam, hukuk felsefecileri, üstten bakış savıyla bilgi üretirken, temelinde kendilerinin ne yaptıkları hakkında düşünmüşler midir? Hukukun mahiyeti hakkında düşünmenin mahiyeti nedir?
Cotterrell’in HP’de ortaya koyduğu sav, normatif hukuk teorisi alanında üretilen farklı ekoller ve akımlar halinde ortaya çıkmış fikirlerin temelinde hukuka bir hukukçu perspektifiyle yaklaştığı. Yani muharrir, normatif hukuk teorisinin, hukukun mahiyetini hukukun alt alanlarından bağımsızlaşarak genel bir bakışla anlamaya çalışsa da, hukuka bir türlü dışarıdan bakmayı beceremediğini, hukukçuluk mesleğinin icrası için gerekli araçları sağlama fonksiyonunu yerine getirmenin ötesine gidemediğini söylüyor. Elbette bütün bu çalışmaları bir kenara atma niyetinde değil ve kendi yaklaşımı açısından bütün bu çalışmaların hakkını da veriyor. Muharrire nazaran, kusurlarına karşın normatif hukuk teorisi çalışmaları olumlu hukukun ve hukuk pratiğinin ötesine geçme imkanı veren yolları da göstermiştir. Ama kendileri bu yollardan gitmeyi tercih etmemiştir.
HP’deki değerli tespitlerden biri, çağdaş hukuk ideolojisinin “hukukçular” eliyle inşa edildiği. Hakikaten tam da Türkiye’de de gördüğümüz üzere, hukukun mahiyetinin çalışılması, güya münhasıran hukuk formasyonuna sahip, hatta HP’nin odağına aldığı Anglo-Amerikan dünya kelam konusu olduğunda, özellikle da Amerika örneğinde, hukuk pratiğine avukat veya yargıç olarak müdahil olmuş bireylere ilişkin bir alanmış üzere algılanır. Bu durumda hukuk teorisyeninin hem beslendiği taban hem de muhatabı her daim hukukçulardır ve bu entelektüel ortam, hukukçuluk mesleğinin icrası için konuşmakla sonuçlanır. Kelam konusu hukukçular, birçoklarınca felsefi heveslere de sahiptirler ama fikir ufukları hukuk pratiğiyle sonludur. Bunun bir diğer sonucu, hukuk ideolojisinin “hukuk nedir?” sorusunun sıklıkla “yargıcın uygulaması gereken hukuk nedir?” sorusu üzere algılanması ve cevaplanmasıdır.
Cotterrell sıkıntıyı yalnızca hukuk teorisyenlerinin entelektüel formasyonlarına bağlayarak bırakmıyor. Ona nazaran, bu alanda ileri sürülen görüşler, birebir vakitte, kendi çağlarının siyasi ve sosyolojik atmosferinde mayalanmışlardır. Bunu pek alışılmış ki niyet tarihinin her devri için söylemek mümkündür lakin tahminen buradaki vurgu, hukuku felsefi kavramlarla anlamaya ve açıklama eforunun zaten tez ettiği kozmikliğinin ve vaktin ötesinde oluşunun zayıflığınadır.
Kitabın her bir hukuk teorisi yaklaşımı bakımından hangi tespitleri yapıp hangi sonuçlara ulaştığını burada özetleyecek değilim. Fakat klasik hukuk okulları ortasındaki gayretin, her bir görüşün ortaya çıktığı siyasi ve toplumsal şartlar çerçevesinde nasıl yorumlanabileceğine dair ilgi alımlı ve ufuk açıcı bir görünüm sunduğunu rahatlıkla söyleyebilirim. Üstelik müellif bunu, kendi özgün tezinin gerektirdiğinden tahminen de daha fazla malumat sunarak yapıyor. Münasebetiyle, çağdaş hukuk niyetinin ana sınırlarına aşina olan bir okurun da, kitabın argümanlarını takip etmede rastgele bir sorun yaşamayacağını düşünüyorum. Hukuk ideolojisi alanında bir takdim veya ders kitabı formatında olmamasına karşın, belirli bir iddiayı bu kadar rahat okunabilir bir formda sunmuş olması, mevzuya ilgi duyan her okur için bir baht olarak nitelendirilebilir.
Kitabın Türkçe baskısı hakkında bu kadar çarçabuk yazı yazabilmemin nedeni ise, kitabı Türkçeye kazandıran Saim Üye’nin ihtimamlı çalışması. Kuramsal kitap çevirilerini okumak kimi vakit okur için katlanılması gereken bir yüke dönüşür; bizi bu yükten kurtaran Saim Üye ile -yayın işlerine köşesinden de olsa bulaşmış birisi olarak editörlerin kitabın yayım sürecine katkısını uygun bildiğimden- dizi editörü ve kitabın çeviri editörü Kasım Akbaş’a teşekkür etmem gerekiyor.
