SaltOkur Yayınları tarafından yayımlanan ‘Sınır’, Kapka Kassabova’nın Yunanistan, Bulgaristan ve Türkiye ortasındaki hudutlara gerçekleştirdiği seyahatin edebiyata bir aksi niteliğinde. Seda Çıngay Mellor’un çevirisiyle ve ‘Avrupa’nın Kıyısına Yolculuk’ alt başlığıyla raflarda yerini alan kitap, geçim sıkıntılarıyla, ömür kıssalarıyla, hem ferdî hem toplumsal çabalarıyla hudut insanlarının portresini çiziyor. Kassabova, tarihle ve mitolojiyle iç içe bir anlatı meydana getirerek kitabını alışılmış seyahatname yazıcılığının ötesine taşımış.
Kapka Kassabova, şair ve romancı kimliğinin yanında ‘kurgu dışı anlatı’ çeşidinde dört kitabın müellifi. Sofya’da doğan ve topraklarından ayrılarak ailesiyle birlikte Yeni Zelanda’ya göç eden muharrir, 2005 yılında İskoçya’ya yerleşmiş. Yurdundan kopmanın verdiği noksanlık hissiyle idame ettirmiş ömrünü. Seyahat tipinde yazdığı kitaplar, çok yönlülüğüyle benzerlerinden ayrılıyor. Bu özgünlüğün temelinde müellifin içinde taşıdığı noksanlığın ve bu noksanlığın sağladığı farklı bakış açısının olduğunu söyleyebilirim. Hakikaten ‘Sınır’ın başarısına baktığımızda, Saltire Scottish Book of the Year Ödülü’ne, British Academy Al-Rodhan Prize for Küresel Cultural Understanding Ödülü’ne ve Stanford-Dolman Travel Book of the Year Ödülü’ne layık görülerek hakkı teslim edilmiş bir çalışma olduğunu görüyoruz.
DİĞER TARAFTA TEKRAR DOĞMAK
“O vakit ve artık karşıya geçmeyi başaramayanlara ithaf edilmiştir” diyor Kassabova kitabı için. Böylelikle şimdi kitabın başında hudut bölgelerinde yaşayan insanların yersizliğine yurtsuzluğuna, gayretine temas ediyor. Yeniden kitabın çabucak başında yer alan epigraf da dikkate kıymet. Kassabova’nın Esma Redzepova’dan alıntıladığı “İnsanlar bu dünyada sırf konuk olduğumuzu, buraya çıplak geldiğimizi ve boş ellerle ayrıldığımızı unutuyor” cümlesi, hudutları kendi ellerimizle yarattığımızın altını çizmekte.
Kassabova’yı bu kitabı yazmaya ve bu geziyi gerçekleştirmeye iten dürtü, çocukluğunun yasaklı yerlerini, hudut köylerini ve kasabalarını, dağları, ormanları, pınarları görme dileği. Sofya’da doğan ve ondan süratlice ayrılan müellif, bir ‘dönüş’ten fazla ‘keşif’ gezisi gerçekleştiriyor. Zira onun için ayak bastığı yerler hiç de tanıdık değil. Onu bu hudut seyahatine iten sebeplerden biri de ‘sınırsız bir bölgede’ yaşıyor oluşu. İskoç kırsalında yaşayan Kassabova, İskoç dağlıklarının kabaca dümdüz edilişini seyrederken memleketi Balkanlar’ın dış kenarlarını merak etmeye başlamış.
‘İnsana kalp krizi geçirtecek kadar güzel’ yerlerden geçtiğini söylüyor Kassabova. Lakin bu yerler sırf yerli halk ve botanikçiler, kuşbilimciler, kaçakçılar, kaçak avcılar ve yolunu kaybedenler tarafından ziyaret edilmekte. Öyleyse bu yerleri tarihe kim kaydedecek? Botanikçiler veya kaçakçılar mı? Sırf varlığından haberdar olduğumuz şeylerin ‘var olduğunu’ kabul ettiğimizi düşündüğümüzde, adım atılmayan hudut bölgelerinin ‘unutulmaya’ yazgılı bir bahtı olduğunu görüyoruz. “Tarihi muzafferler müellif derler ancak bana o denli geliyor ki tarih herkesten çok orada olmayanlar tarafından yazılıyor, ki bu ikisi birebir şey olabilir” (s. 16) diyen Kassabova, üzerine düşenden fazlasını yapıyor kitabında. Onun hem bir seyyah hem bir müellif hem de sade bir ‘insan’ tutumuyla hareket ettiğini rahatlıkla söyleyebilirim.
Yazarın Istıranca Dağları’nın kıyısında başlayan seyahati, Trakya’nın hudut ovalarıyla devam ediyor ve Rodop Dağları’nın geçitlerinin akabinde yine Karadeniz’de sonlanıyor. Kassabova hudut insanlarının kıssalarına odaklanmış, ancak gezdiği bölgeler hakkında verdiği bilgiler de dikkate kıymet. Tanıştığı beşerlerle olan diyaloglarını, onlarla kurduğu ilgileri kaydeden müellif, bir yandan da yeni sözler öğrenmeye, gezdiği yerlerle alakalı sözleri okuruna da sunmaya ve tarihle, mitolojiyle örülü öyküler anlatmaya çalışmakta. Böylelikle ‘Sınır’, okur için sadece sıradan bir gezi kitabı niteliği taşımıyor. Muharririn yer yer ‘günlük’ havasında kaleme aldığı sayfalar, aktardığı ilgi cazip mistik hadiseler ve Yunan, Bulgar veya Türk olsun aslında herkesin birbirine ne kadar yakın olduğunu vurguladığı satırlar, anlatının cazibesini artırmakta.
Kassabova kitabında birçok kez sonun ne olduğuna dair çıkarımlarda bulunmakta. Bilhassa milliyetçilik ideolojisinin altını çizmekte. Bu bağlamda, genel bir tabirle, hudutlar bir milleti başkasından ayırmak için vardır. Öte yandan, Kassabova için hudut denilen, kelamlık tariflerinin yetersiz kaldığı yerde, “bunun üzere bir yere gelene dek farkında olmadan içinizde taşıdığınız şey”dir. (s. 21) Müellif burada o ânda bulunduğu yeri, yani hudut bölgelerini kastediyor elbette. Onun hudutla ilgili çarpıcı sözlerini de aktaralım:
“Sınır bölgesine bir sefer yaklaştınız mı kendinizi kaptırmamanız, birtakım şeytanları çıkarmayı ya da birtakım şeyleri ihlal etmeyi istememeniz imkânsızdır. Hudut, yalnızca orada olduğu için başlı başına bir davettir. Haydi gel, diye fısıldar. Şu çizgiyi aş. Yüreğin varsa. Çizgiyi aşmak, ister günışığında olsun, ister gecenin örtüsü altında, dehşetle umudun karılıp birleştirilmiş hâlidir. Ve bir yerlerde yüzü görünmeyen bir kayıkçı bekler. Beşerler sonları geçerken, hatta bazen yalnızca sonun yakınlarında oldukları için ölür. Şanslı olanlar, başka tarafta tekrar doğar.” (s. 13-14)
HEPİMİZ BİRER MÜLTECİYİZ
Kitaptaki detaylara baktığımızda, dikkat çeken birinci öge muharririn eklediği harita. Genel çizgileriyle yaptığı geziyi bu haritadan takip edebiliyoruz. Sonra, açıklaması yapılan sözler göze çarpmakta. Kassabova seçtiği sözlerin açıklamalarını vermiş, akabinde bu sözlerle alakalı öykülere, hadiselere, yer tasvirlerine geçmiş. Muharririn ele aldığı birinci söz ise ‘sınır’.
Kassabova, türlü sorunları türlü örnekler üzerinden inceliyor kitabında. Yunan, Bulgar veya Türk olsun, bu insanların özelliklerini, hayat biçimlerini, adetlerini, geçim kaynaklarını, uğraşlarını… Hem tarihten hem de yaşadığı, şahit olduğu ândan örnekler veriyor. Böylelikle hem sıkıntıların okurun zihninde kalıcılığı artıyor hem de yazılanlar okura daha süratli nüfuz ediyor. Fakat, bölgeler ortasında ortak bir nitelik var şüphesiz: Gayret ruhu. Aslında hepimizin birer mülteci olduğunu vurgulayan Kassabova, bilhassa hudut insanlarının ömür gayreti, geçim telâşı ve terk edildikleri mukadderat üzerinde durmuş. Örneğin, ‘Vadideki Köy’de, belediye liderinin bahçesinde emekçi sınıflarının çabası için birleşmiş bütün ilerici güçlerin çok yaşamasını dileyen bir tabela gördükten sonraki izlenimlerine bakalım:
“Tam da yanlışsız gitmesi gereken tarafları zıt gitmiş bir ütopya, bir dakikalık hürmet duruşunu ve üstünde bol bol düşünülmeyi hak eder. Kelam konusu ütopya burada her yerde olduğundan daha da fazla karşıt gitmişti, bölge sakinlerinin çoklukla savaşlarda deneyim edilen bir şeyi kavramasının sebebi de buydu: Müşterek gönül kırıklığı. Vadideki Köy’de salon sosyalistleri yoktu, globalizm aksileri, antikomünistler, antikapitalistler yoktu. Yalnızca hayatta kalanlar vardı.” (s. 39)
Anlatıda tarih sahnesinden tanıdığımız şahıslar, yerler, efsaneler, türlü göndermeler, hatta aşina olduğumuz isimler de bulunmakta. Evliya Çelebi, bu durumun âlâ bir örneği. Kassabova Drama’dayken şunları söylüyor: “Yakın dostumuz seyyah Evliya Çelebi 1667’de, ‘Buraya gâvur Hıristiyanların lisanında Dırama deniyor,’ diye yazmış. ‘Dırama’nın kumaşları meşhur, bu kumaş ovada yetiştirilen çeşitli pamuklardan elde ediliyor. Bu kent tek sözle göneniyor. Allah korusun Dırama’yı!’” (s. 281-282)
Kassabova, bazen açıklamasını yaptığı sözler üzerinden bazen de bulunduğu yerlerin tarihinden bahsederken yararlanıyor mitolojik ögelerden. Onları kullanış hali ise anlatının içinde ayrıyeten bir kıssa anlatılıyormuş hissi yaratmıyor. Tersine anlatının ruhunun bir kesimi üzere görüyoruz bu ögeleri. Muharrir temel problemimiz olan ‘sınır’dan bahsederken bile yaradanlara atıfta bulunmakta: “Sınırları aşmak, ilahlar için bile inançlı değildir, nerede kaldı ki ölümlüler için inançlı olsun.” (s. 20) Bununla birlikte Kassabova’nın büsbütün öznel sayılan tecrübelerini de paylaştığına ve bulunduğu yerlerin atmosferini onda uyandırdığı hislerle birlikte tasvir ettiğine şahit oluyoruz. Bu duruma âlâ bir örnek olarak şu cümlelerini gösterebilirim: “Tarih öncesi insanı değilim lakin Karadeniz kıyısındaki bir şey bana ebedi dönüş hissi veriyor, kendi çapımda. Tam şu anda, iğneye benzeyen bir kayalığın doruğunda duruyorum. Önümde Karadeniz, ardımda Istrancalar, birebir ışığın üstten baktığı iki farklı cins yabanıllık. Sivri burun korunağına sığınmış uykulu İğneada.” (s. 370)
Son olarak, müellifin dinledikleri ve öğrendiklerine karşı halinden bahsedelim. Kassabova’nın diyaloga girdiği insanların fikirlerini objektif bir bakışla kaydettiğini söylemek mümkün. Bununla birlikte, bu çoksesli ortamda esprili karşılaştırmalar yer aldığı gibi(1) farklı milletlere mensup okurların farklı yansılar verebileceği sözler de mevcut. (Özellikle hudut bölgelerinde yaşanan hayatta kalma çabası ve memleketlerinden sürülen/yeni yerlere adapte olmak zorunda bırakılan beşerler mevzubahis olduğunda.) Kassabova’yla konuşan, ona tecrübelerini anlatan insanların objektifliği elbette tartışılabilir. Bu noktada karar okurundur.
‘Sınır’, okurunu uzun bir seyahate çıkarıyor. Bahsi geçen bölgeleri, dağlarıyla, ayazmalarıyla, gizemli ormanlarıyla; mahallî halkları ise efsaneleriyle, inançlarıyla, öbür kültürlere bakış açılarıyla tanıyoruz. Balkan Savaşları’nın vaktinde verimli olan toprakları nasıl etkilediğini, insanların muhakkak köşeleri yurt edinmek için âdeta bir koşu yarışına girdiğini öğreniyoruz. Kapka Kassabova, hudut denilen şeyin içimizde taşıdığımız bir şey olduğunu, hiçbirimizin sonlardan kaçamayacağını ve hudut bölgelerinde yaşanan çabayı anlamak için hudut insanlarının yüzlerine bir kere bakmamızın kâfi geleceğini anlatmış. Karşıya geçebilmek ve geçememek ortasında da epey keskin ve acımasız bir sonun var olduğunu hatırlatmış bizlere. Tıpkı vakitte kültür tarihine nitelikli bir katkıda bulunmuş. Muharririn kitabın sonunda yer alan teşekkür metnini noktaladığı cümleler, bu kitabın bir hudut kıssasından çok öte olduğunu açıkça gösteriyor:
“Ama her şeyden evvel, beni içeri alan hudut halklarına, hem ölmüş hem de sağ olanlarına bütün kalbimle teşekkür etmek istiyorum. Sonun kıssası için araçlar değildiniz. Kıssa sizsiniz.” (s. 405)
Dipnot
- Bir örnek: “‘Türk erkekleriyle Yunan erkeklerinin farkı nedir?’ diye lafa karıştı Ventsi. Artık kasabadan çıkıyorduk. ‘Yunan karısıyla evlenir. Türkse karısının ailesiyle.’” (s. 146)
