Okyanus ya da denizlerin tabanında oluşan zelzele sonucu denize geçen güç nedeniyle oluşan uzun dönemli deniz dalgası manasına gelen tsunami, Rusya’daki 7,8 büyüklüğünde zelzeleyle yine gündeme geldi. Bilhassa sarsıntı jenerasyonu olan ülkemizde tsunami riski olup olmadığı merak konusu oldu. Tsunami, Japonca’da “liman dalgası” manasına gelen ve okyanus ya da deniz tabanındaki sarsıntılar, volkanik patlamalar, deniz altı heyelanları yahut göktaşı çarpmaları üzere olaylar sonucu oluşan dev dalgalar olarak tanımlanıyor. Bu tabiat olayı deniz tabanı birdenbire deforme olduğunda ve üstteki suyu dikey olarak yer değiştirdiğinde oluşabiliyor. Tsunami nedir, nasıl oluşur?
TSUNAMİ NEDİR VE NASIL OLUŞUR?
Tsunami, çoklukla okyanus yahut deniz tabanında meydana gelen ani ve büyük ölçekli hareketlerin su kütlesini yerinden oynatmasıyla oluşur. Japonca “tsu” (liman) ve “nami” (dalga) sözlerinden türeyen tsunami, rüzgar kaynaklı dalgalardan farklı olarak, tüm su kolonunun yer değiştirmesiyle ortaya çıkar. Tsunamilerin oluşumunda en önemli nedenler şunlardır:
Depremler: Okyanus yahut deniz tabanındaki fay çizgilerinin kırılması, suyun üst yahut aşağı hareket etmesine neden olarak dev dalgalar oluşturur. Çoklukla 6.5 ve üzeri büyüklükteki sarsıntılar tsunami riskini artırır. Örneğin, 2004 Endonezya tsunamisi, 9.1 büyüklüğündeki bir zelzeleyle tetiklendi ve 230.000’den fazla insanın hayatını kaybetmesine yol açtı.
Volkanik Patlamalar: Deniz altındaki volkanik aktiviteler, su kütlesinin ani hareketine sebep olabilir.
Deniz Altı Heyelanları: Zelzelelerin tetiklediği toprak kaymaları, suyun yer değiştirmesine yol açarak tsunami oluşturabilir.
Göktaşı Çarpmaları: Az de olsa, büyük göktaşlarının denize düşmesi tsunami dalgalarını tetikleyebilir.
TÜRKİYE’DE TSUNAMİ RİSKİ VAR MI?
Türkiye, 8300 km’den fazla kıyı şeridiyle Marmara, Ege, Akdeniz ve Karadeniz’de tarih boyunca 90’dan fazla tsunami olayıyla karşılaştı. Boğaziçi Üniversitesi Kandilli Rasathanesi ve Sarsıntı Araştırma Enstitüsü (KRDAE) bilgilerine nazaran, son 3000 yılda bilhassa Marmara Denizi’nde tsunamiler gözlemlendi. Kıymetli örnekler ortasında:
1509 İstanbul Zelzelesi: 8 büyüklüğündeki sarsıntı, Yenikapı’da 6 metreyi aşan dalgalarla surları aştı.
1894 İstanbul Zelzelesi: Kuvvetli dalgalar İstanbul kıyılarını vurdu, deniz düzeyi evvel alçaldı, akabinde 6 metrelik dalgalar gözlendi.
2020 İzmir Sarsıntısı: Seferihisar ve Urla’da tsunami dalgaları bir kişinin boğulmasına ve maddi hasara neden oldu.
Marmara Denizi, derin çukurları ve alüvyon-sediman katmanları nedeniyle tsunami riski taşıyor. İstanbul’da Adalar, Avcılar, Bakırköy, Büyükçekmece üzere ilçeler, tsunami dalgalarının kıyıya ulaşma mühleti açısından yüksek risk altında. Ege’de ise Santorini Adası etrafındaki volkanik aktiviteler ve sarsıntı fırtınaları, Türkiye kıyılarını etkileyebilir. Akdeniz’de Girit ve etrafındaki fay çizgileri da risk oluşturuyor.
Türkiye’de tsunami riskine karşı tedbirler alınıyor. Bodrum’da 2019’dan beri AB takviyeli tsunami ikaz sistemi bulunuyor ve Büyükçekmece, UNESCO’nun Tsunami Hazır Sertifikası’nı alan birinci bölge oldu. Lakin uzmanlar, erken ikaz sistemlerinin geliştirilmesi, tahliye planlarının hazırlanması ve halkın bilinçlendirilmesi gerektiğini vurguluyor.
