Burcu Özkaya Günaydın
Sürgün ve yasaklarda umudu canlı tutmanın ve kendini kendinden doğurmanın serüveni; Kürt lisanı ve edebiyatı… Celadet Bedirxan’lar ile filizlenen lisan çalışmaları, Mehmed Uzun’lar ile gelişen çağdaş Kürt lisanı ve edebiyatı günümüzde de varlığını yeni kanların iştirakiyle sürdürüyor. Ferhade Mihemed, Kürt lisanı ve edebiyatının yeni jenerasyon muharrirlerinden. Anton Çehov, O. Henry, Maupassant ve Rilke üzerine uzunca çalışmalar yapan Mihemed, Kürt lisanında yazım tekniği olarak daima yeniyi arama gayesinde. Mehmed Uzun’la hem kişilik hem de edebi olarak derin bir bağı olan Ferhade Mihemed, önümüzdeki süreçte Sel Yayıncılık’tan çıkacak Mehmed Uzun kitaplarının editöryal-redaksiyon çalışmalarını yapacak. Mihemed ile Kürt lisanı ve edebiyatı, Mehmed Uzun ve projelerine dair keyifli bir sohbet yaptık.
Öncelikle şunu sormak isterim. Yanılmıyorsam üniversitede iktisat eğitimi aldınız. Alanınızdan çok farklı bir nokta olan Kürtçe lisan çalışmalarına yönelme, Kürtçe üzerine derinleşip çalışma yapma fikri nasıl oluştu?
Eğitimimi iktisat bilimi üzerine gerçekleştirdim, gerçek. Nasıl anlatsam bilemiyorum, lakin bu yadsınamaz bir gerçektir ki, edebiyatla alakam ─Kürt lisanı ve edebiyatı değil, maalesef─ daha ortaokul vakitlerimde şuurumda ve ruhumda belirmeye başlamıştı. Türkçe derslerimize giren bir öğretmenimiz vardı. Çiçek olmamız şartıyla dersin sonunda bize kıssalar okuyacağı kelamını verirdi. Kendimi birçok vakit, o okunan hikayelerin içinde olan birilerine benzetirdim. Bu yönelim okuldaki eğitsel kollar ile de sürdü. Basın ve Yayın Kolu’nu ben yürütüyordum. Canım sıkıldıkça, sınıftaki köhne dolabın içini didik didik eder; kitapları, kâğıtları, belgeleri, tebeşir ve silgileri yine dizer ve tasnif ederdim. Türkçe dersi imtihanlarında, kompozisyon sorularında daima, çabucak hemen tam not alırdım. Maalesef ki çok yeterli bir okul eğitimi alamadım. Yıllar sonra üniversiteye başladım. Üniversiteye başladığım vakitlerde, kendime ilişkin bir iç dünya yaratacağıma dair çeşitli planlar yapmıştım. Edebiyat, bu planların içinde en büyük hisseye sahipti. Şimdi yirmi yaşıma girmiştim ve üniversitede iken okuduğum birinci kitap, edebiyat şuurum oluştuktan sonra tekrar elime alıp incelediğimde, üçüncü sınıf bile sayılmayacak, undergroundvari, lisanı son derece makûs olan bir romandı: Deniz Goran, ‘Türk Diplomatın Kızı’. Sonraları edebi arayışım daha da derinleşti.
Anadilimle edebi manada tanışmam, sürgünde hayatını sürdüren, 1980’li yılların başında ülkesini terk etmek zorunda kalmış olan Türkiyeli bir Kürt müellif sayesinde oldu. Onu toplumsal medya aracılığı ile bulmuştum. 2013 yılı idi. Kendi kendime, “Ben sıradan bir okuyucuyum, meğer o Kürt edebiyatının sayılı hikaye muharrirlerinden biri. Benim üzere binlerce okuyucu varken benimle birebir neden irtibat kursun ki?” diye düşünüyordum. Fakat büsbütün yanıldığımı fark edecektim. Gözle gördüğüm ama hangi harfin, nerede ve nasıl kullanılacağını bilemediğim bir formda yazmaya başladım. Silav diyeceğime Slaw demiştim örneğin. Gözümle seçtiğim farklı harfler bende bilmişlik hissine sebep oluyordu. Olağan ki, karşımdaki müellifin babacan davranışı benim dünyamı değiştirdi. Konuşmamızın şimdi üçüncü cümlesini yazmaya çalışacaktım ki Kürtçe yazı dilim, kava çakılan bir kibritin çöpü üzere, bitti, tükendi. Hiç unutmuyorum ─dedim ya dünyamı değiştiren o davranışı─ bana ‘‘Ferhadê min tu bi Kurdî binivîse, kurdiya te besî min e jî besî hemû gundên Sêwregê ye jî’’ yani ‘‘Sen Kürtçe ile yaz, senin Kürtçen hem bana hem de Siverek’in bütün köylerine yeter” dedi. İşte o günden sonra anadilimle koparılamaz bir bağ oluşturdum. Anadilim adeta annemin sıcacık ve şefkat dolu bağrı oldu. Buradan o büyük edebiyat insanına, Hesenê Metê’ye kucak dolusu sevgilerimi gönderiyorum. Bu anı ve tatlı olay benim için bir dönüm noktası haline geldi. Sonrasında daima ancak daima bir arayış içinde oldum. Durmadan öğrenmeye çalıştım. Birtakım vakitler oldu ki bölgenin çeşitli kentlerinden gelen dostlarımı yanıma toplayıp, onları konuşturarak onlardan yeni sözler, cümle yapıları, tabirler vs. öğrenerek çabucak sıcağı sıcağına defterime not ederek yazmaya çalıştım.
‘KÜRTÇE İSİMLERLE KÜRT LİSANININ YAŞATILABİLECEĞİ DÜŞÜNÜLÜYOR ANCAK…’
Artık Jiyan’lar, Ronî’ler, Ronahî’ler var. Doğum tarihleri 1 Ocak’tan farklı bir nesil da kelam konusu. Koşullar değişti diyebilir miyiz yoksa anadil ve kimliğe dair problemler boyut mu değiştirdi?
Bu durumu birçok farklı açıdan ele almak mümkün. Kürt lisanı ve edebiyatı harikulade bir gelişim içinde, gözlemlediğim kadarıyla bu kanıdayım. Son vakitlerde albenisi fazlalaşmış ve tanınan bir lisan haline gelmiş. Bir yandan da ne yazık ki, kimi kısımlar çocuklarının isimleriyle Kürt lisanını yaşatabileceklerinin fikrinde. Fakat ne yazık ki isimlerin etimolojik köküne inerek bir mukayesede bulunacak olursak var olan durumda şöyle bir zıddiyet var! İsmi öteki bir lisanın sözlüğüne mensup olan bireylerin, anadillerine daha fazla hâkim olması ve ona sahip çıkması kelam konusu. Bana nazaran bu nesil ve globalleşen dünyanın getirdikleriyle ilgili bir durum. Lakin ben umutluyum, Kürtçe edebiyatın, müelliflerinin ve personellerinin ortaya çıkaracağı güçlü eserler, bu sıkıntıları da ortadan kaldıracaktır.
Türkiye’de yaşayan Kürtlerin kamusal alanda anadille alakalı çok önemli meseleler yaşadığını görüyoruz, biliyoruz. Bu noktada çeşitli modeller üzerinden tahlil teklifleri de geliştirilmeye çalışılıyor. Sizin yeni duruma dair değerlendirmeniz nedir?
Türkiye’nin hala bu hususa bir tahlil bulmamasının nedenini pek merak ediyorum açıkçası. Bunu yalnızca Kürtçe için söylemiyorum, Kürtlerden öteki, Türkiye’de yaşayan öteki tüm milletler ve etnik ögeler için de söylüyorum. Örneğin, neden Lazca, Çerkezce, Rumca, Boşnakça, Adigece, Ermenice, Kıptice ya da daha öteki artık anımsayamadığım lisanlarla de konuşulup, eğitim verilip, yazılıp, bu lisanların yaşatılması için gerekenler yapılmıyor? Bir insanın kendi lisanıyla konuşmasından daha alışılmış, daha insani ve daha uygar öteki ne olabilir ki? Bu bir toplumsal ve kültürel zenginlik değil mi? Elbette, en büyük kültürel zenginlik. Benim fikrim, herkesin, her bölümün, her bireyin kendi anadilinde konuşup-yazması, onunla yaşamasıdır. Türkiye lakin bu halde kültürel manada zenginleşip gelişecektir.
‘KÜRT LİSANI, 1970’LERDEN İTİBAREN İSVEÇ MERKEZLİ YENİ BİR GELİŞİM SÜRECİNE GİRDİ’
Tarihsel art plana baktığımızda Kürtçe ile alakalı çalışmaların 20. yüzyıldan itibaren genç Kürt aydınlarınca geliştirilip yürütüldüğünü görüyoruz. Pekala günümüz açısından da bunu söylemek mümkün mü, genç bir lisan işçisi olarak gençlerin anadilleri ile alakalarını nasıl değerlendiriyorsunuz?
20. yy. başlarında İstanbul’da Kürt öğrencileri tarafından, bir dernek kuruldu; Hêvî, 1912. Çabucak gerisinden bir sene sonra, Rojî Kurd isminde bir gazete çıkarmışlar. Buradaki edebiyat ve yazma sevdalısı gençler, Kürt lisanı ve edebiyatı için, çok daha yeni sayılabilecek yeni yeni edebi çeşitlerle yazmaya başlamışlar, birinci hikaye Fuadê Temo tarafından Çîrok (Öykü, 1913.) başlığı altında yazılarak, bu gazetede yayımlanmış. Yanı sıra birinci Kürtçe roman, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği’nde (SSCB) yaşayan, Erebê Şemo tarafından Şivanê Kurmanc (Kürt Çoban, 1935.) ismiyle yazılmış. Bu durumu komşu milletlerin lisanlarından biri ile mukayese ettiğimizde aslında çok da geri sayılmaz Kürt lisanı ve edebiyatı. Örneğin, Türk edebiyatı 1860’lı yıllardan sonra, Tanzimat I. devir ve II. devir edebiyatı ile roman, piyes, hikaye ile birinci kere tanışmış olmaları ki, bu devirler pek acemice sayılacak ve bilhassa Servet-i Funûn ve Fecri Ati topluluklarıyla birlikte yeni bir dinamizm elde edilmiştir. Aslına baktığımızda Kürt edebiyatının gelişim gösterdiği yıllar da neredeyse bu bahsettiğim edebi toplulukların yaşadığı gelişimlerle birbirine tekabül eder. Lakin sonraları bilindiği üzere mutlak rejimlerin baskıcı, yok edici siyasetleri Kürt lisanı ve edebiyatının gelişmesini sekteye uğratmıştır uzunca bir müddet boyunca. Bilhassa 1970’li yılların sonlarında İsveç merkezli olmak üzere Kürt lisanı ve edebiyatı yeni ve çağdaş bir gelişimle arayış sürecine girdi. Kürt lisanı ve edebiyatı, 2000’li yıllara kadar maalesef kendi coğrafyasında sürgündeki kadar somut bir gelişim süreci yaşayamamıştır. İçinde olduğumuz devirde, yeni yeni muharrirler ortaya çıkıyor, bu neredeyse her gün yaşanıyor. Ben, genç bir lisan işçisi olarak bu duruma umut ve beklenti dolu bir kalple bakıyorum.
‘DİLİN MATEMETİĞİNİ ÇÖZMEK İÇİN ÇOK UĞRAŞ VERDİM’
Redaksiyon ve editasyon çalışması gerekli müracaat ve karşılaştırma kaynakları ile dilsel hâkimiyet kadar duygusal bir art plan da gerektiriyor. Uzun müddet yasaklanmış ve baskılanmış bir lisan üzerine çalışıyorsunuz. Çalışmalarınızı yürütürken kendinize temel aldığınız bir üslup ve usul var mı? Karşılaştığınız zorluklar nelerdir?
Elbette. Bunun birçok duygusal nedeni var. Her şeyden evvel şuurlu ve edebiyat sevdalısı bir birey olarak bunu yapmak mecburiyetinde hissediyorum kendimi. Lisanını kendi meskeninin dışında konuşamayan ya da konuşmaktan çekinen annem için mesela. Kendime temel aldığım yordam ve formüllere gelince, evvela günümüzden 90 yıl önce son Kürt prenslerinden olan Celadet Ali Bedir-Han Bey’in kurduğu Hawar ve Ronahî mecmualarında, birebir vakitte yazdığı Rêzimana Kurmancî’de (Kürtçe Dilbilgisi) kullandığı ve gösterdiği dilbilgisi kurallarına nazaran yazıyorum. Ben lisanın matematiğini çözmek için bu doğrultuda uzun vakit uğraştım ve en nihayetinde bunu başardım. Örneğin; matematikteki cebirsel bir soruyu çözmek istediğimizde ufak çaplı oyunlar oynayabiliriz. Misal, eşitlikle ilgili bir süreç yapmak istediğimizde, eşitliğin her iki tarafına sayılar ekleyip çıkarabiliriz, çarpıp bölebiliriz ya da taraf tarafa toplayıp çıkarabiliriz, gerçek sonucu bulmak için bu prosedürleri kullanabiliriz. Aslında fonetiğe dayalı lisanların hakikat yazımı da buna emsal. İşte lisanın matematiği bu halde işliyor ve ben buna alıştım.
Çalışmalarınızın, motivasyonunuzun içerisinde çok özel bir yeri olduğunu biliyorum. Mehmed Uzun sizin için neyi söz ediyor?
Mehmed Uzun… Neredeyse her gün, andığım yegâne isim. Mehmed Uzun’un roman metinleri, roman lisanı bir evvelki soruda şerh ettiğim durumun pratiğini en çok yaptığım alanlardan biri haline geldi. Onun metinleri ve özel kişiliği bana birçok şey katmıştır. Onun ismi ve varlığı benim için çok büyük bir ehemmiyet taşıyor. “Sürgün Edebiyatı” çerçevesinde şekillenen özgün bir edebi kişilik, yapıtları beni çepeçevre sardı. Daima atıfta bulunduğu W. Benjamin, O. Mandelstam, Nina Berberova, Anna Ahmatov, T. Mann, W. Gombrowicz, Sadık Hidayet, Hermann Broch, M. Asturias, Par Lagerkvist, Gunnar Ekelöf, Kerstin Ekman,Boris Pasternak üzere müelliflerin yarattığı edebiyatların ekseninde dönüp dolaşıp edebiyatın yeni imkanlarını keşfetmeye çalıştım.
‘ZOZAN UZUN’UN ÜZERİMDE EMEĞİ ÇOKTUR’
Kıymetli eşi ve yol arkadaşı Zozan Uzun, Mehmed Uzun’un yol, acılarının, mutluluğunun, tükenmez gücünün ve tüm üretim süreçlerinin birinci elden şahidi olduğu kadar, kendini “Mehmed Uzun’un eşi” olma sıfatı dışında entelektüel donanımı ile var edebilmiş dikkat çeken, güçlü bir bayan. Onunla bağlantınızı merak ediyorum.
Zozan Uzun’la irtibatım Kürt lisanı ve edebiyatı ile tanışmamdan kısa bir müddet sonra oluştu. 2013 yılında Zozan Uzun’a bir arkadaşı aracılığı ile toplumsal medyadan ulaştım. O devir acemi olan Kürtçem ile bir mektup yazdım. Kısa bir mühlet sonra Zozan Uzun’dan karşılık geldi; bana kararlı olmam gerektiğini yazdı. Aramızdaki bağ bu türlü oluştu ve bir anne-oğul alakası hoşluğunda ilerledi. Sanırım Mehmed Uzun ile Rewşen Bedirhan (Celadet Ali Bedirhan Bey’in merhum eşi) bağını bile geçti bizim ilgimiz ve yakınlığımız, aslında uzaktan akrabayız, anneannem tarafından birebir aşiret kolundan gelirler. Akademik eğitimimi bitirince, bana mezuniyet ikramı olarak şahsi kütüphanesinden, Hawar Dergisi’nin tüm sayılarını gönderdi. Değer biçilemez bir manası var benim için.
Mehmed Uzun’un kitaplarının tekrar ve Sel Yayıncılık tarafından basılması kelam konusu. Mehmed Uzun çalışmalarını anadili Kürtçe ile yürüten bir muharrir. Romanları öteki lisanlar için olduğu üzere Türkçe’ye de çeviri yoluyla kazandırılıyor. Yeni basımlar hem Türkçe hem Kürtçe mi olacak, siz bu çalışmanın neresindesiniz?
2020’nin Ağustos ayı Urfa’nın sarı sıcağındaydım. Telefonum çaldı. Arayan Zozan annemdi, Mehmed Uzun’un kitaplarının tekrar yayımlanması için Sel Yayıncılık ile anlaştıklarını bana söyledi. Kitapların özgün lisanda olanlarıyla benim ilgilenmemi istedi. O sıcak, serin bir bahardaki kır gününe dönüştü. Mehmed Uzun’un elinden çıkmış olan metinlere, hayallere, acılara, sevinçlere direkt temas etmek o kadar tarifsiz bir his ki… Kılı-kırk okuyup, inceleyip, şayet varsa birtakım harf, kelam ya da kelam öbekleri kusurlarını tespit edip, onları gereken dilbilgisi ve yazım kurallarına nazaran düzeltip, kitapların muhtevasına en yakın derece olacak halde ve muhtevasını öz bir biçimde anlatacak tanıtım yazılarını yazıp, yayına hazırlayacağım.
Bu yeni basımlarda Mehmed Uzun’un daha evvel görmediğimiz, gün yüzüne çıkmayan çalışmaları olacak mı?
Evet. Alışılmış ki olacak; ‘Ziman û Roman’ (Dil ve Roman, Röportajlar), ‘Hêz û Bedewiya Pênûsê’ (Kalemin Gücü ve Görkemi, Denemeler.), ‘Defter-î Amalim’ (Mehmed Salih Bedirhan Bey’in anıları) ve uzun müddet Türkiye’de yayımı yapılmayan ‘Antolojiya Edebiyata Kurdî’ özgün lisanında tekrar okuyucularla buluşacak. Önümüzdeki günlerde bu bahsini ettiğim kitapları yayıma hazırlayacağız.
‘HER ANIM EDEBİYATLA, DAİMA YENİNİN PEŞİNDEYİM’
Sizin dilbilim, editasyon ve redaktasyon alanları haricinde müellif kimliğiniz de var. Hatta iki de ödülünüz.
Evet hikaye yazarıyım. birinci hikayemi 2015 yılında yazdım. Birinci kitabım ‘Hesabgêr F’ ismi ile İsveç─Stockholm’de, Apec Yayınları tarafından yayımlandı. Daha sonra Diyarbakır’da Lis Yayınları tarafından yayımlandı. O sıralarda birkaç arkadaşla çıkardığımız edebiyat mecmuasında müelliflik, editörlük yaptım. Batı edebiyatının içinde var olan, ortaya çıkmış hikaye müelliflerini takip ediyorum, onları okuyorum. 2014 yılında, Anton Çehov, O. Henry, Maupassant ve Rilke üzerine uzunca çalıştım. Sonra, yaşanmış birtakım olayları yaşayan bireylerce dinleyerek onları çeşitli edebi kuramların süzgecinden geçirerek yeni ve yeniye uygun formlarla yazmaya çalıştım, hala bu mentalite ile yazmaya çalışıyorum. Daima yeninin peşindeyim. Edebiyatla ilgili yeni projelerim var elbette. Okumalar yapıp, notlar çıkarıp müşahede yapıyorum. Ödüllere gelecek olursam; Şerzan Kurt Hikaye Yarışı (2016) birincilik, Memleketler arası Yılmaz Güney Kültür ve Sanat Şenliği kapsamında, Kürtçe Hikaye kısmında Seçici Heyet Jüri Özel Mükafatım var. Büyük bir gayret sonucunda aldığım ödül bunlar. Benim edebiyat üzerine daha motive çalışmamda çok tesirli oldu. Esasen Yılmaz Güney’in bendeki yeri çok özel; haliyle onun ismine bir ödül almak çok değerli. Tekrar Şerzan Kurt mükafatı de çok manalı. Şerzan Kurt’u ve Yılmaz Güney’i hürmet ve minnetle anıyorum.
Selim Temo ile görüşmeniz oldu mu? Merak ediyorum. Onunla nasıl bir alakanız var, çalışmalarınızı destekliyor mu?
Selim hoca ile 2013 yılının baharında İzmir Kitap Fuarı’nda karşılaştık. Kürt aydını ve romanı üzerine bir konuşması olduğunu öğrenince soluğu fuarda aldım. Tıka basa dolu olan söyleşi salonuna daldım. Anlattıkları son derece değerli ve ilgi cazipti. Konuşması bittikten sonra çabucak yanına gittim. Edebiyat üzerine kısa bir sohbetimiz oldu. Yaklaşık 2 sene sonra yazdığım birinci hikayeyi onunla paylaştım. Bana yazdığı mailde, edebiyattan kopmamamı ve yoğunlaşmamı tavsiye etti. Çağdaş muharrir arkadaşlarımla daima bir edebi temas ve bağ içindeyim. Bunu şuurlu bir halde, kendi öz edebi gelişimim için yapıyorum. Hepsinden kesinlikle bir şeyler öğreniyorum.
