Sevecen Tunç
“Korkunç Türk” lakabıyla dünyaya nam salan Koca Yusuf, Selim Rumi Civralı’nın ‘Atletik Politika’ kitabını okusaydı, bağlı bulunduğu pehlivan tekkesinden ustası olduğu peşrev geleneğine, güreşin her bir öğesinin yüklendiği derin manalar karşısında dehşete düşerdi. Bir hareket, şahsen yaparken dahi göründüğünden fazlasıdır zira. Eylerken sorgulamamak, tahminen de “anlamlar ağı”na takılmış budala bir balık üzere hissetmemek içindir… Klasik yağlı güreşlerin Orta Asya’daki şaman ayinlerinden el aldığını bilmenin bir güreşçiye veyahut futbolun yarattığı din-dışı kutsallığı yeni-paganizmin bir biçimi olarak yorumlayabilmenin bir futbolcuya ne yararı olabilir ki? Hem Ahmet Haşim de misal bir şey söylememiş miydi? Manasını öğrenmek için şiiri ameliyat masasına yatırmak, ötmesinden sonsuz zevk aldığımız bir bülbülü eti için öldürmeye benziyor.
Spor bağlamında konuşmaya devam edersek, manası deşmek, oyunun emeline hizmet eden bir aksiyon değil kuşkusuz. Sonuçta ya zevk-eğlence ya da uğraş ve rekabet içindir oyun. Oyunu ve onların altında yatan bağlamları deşmek ise yeni mana ufukları keşfetmek demek. Civralı, İrtibat Yayınları’ndan çıkan kitabında tam da bunu yapıyor.
Yazarın önsözünde dediği üzere bu kitap, yüzlerce yıllık hareket kültürünün mirasına “konan” spor hegemonlarını topyekûn alaşağı etme, ona kapılmış genç bünyenin sükûnetini bozma teşebbüsü. Bu tarafıyla bir “huzursuzluk” kitabı. Benim için ise tam manasıyla “çölde vaha.” Yalnızca çorak spor literatürümüze naçizane bir katkı olduğu için değil; perspektifi son derece geniş, antropolojik bir gözle gördüğü için de. Edebi lisanı de gayreti.
Atletik Siyaset – Spor ve İdeoloji, Selim Rumi Civralı, 216 syf., Bağlantı Yayıncılık, 2020.
Kitap dört kısma ayrılmış. Civralı kendi düştüğü “dört kuyu”dan bizi suların aydınlığıyla çıkarıyor. “Kartal Dansı” başlığındaki birinci kısımda, mitolojik ve antropolojik referanslarla oyunun iktidarla olan eskil kontaklarına uzanıyoruz. Cengiz Han’ın atletler ve şamanlar üzerinden topluma müdahalesini; Budist din adamlarının manastırların popülaritesini artırmak için düzenledikleri güreş şenliklerini, Osmanlı pehlivan tekkelerinin iktidarın Türkleştirme-Müslümanlaştırma siyasetinde kazandığı önemli fonksiyonu ve toplumsal ağın, istek kültürünün, siyasi ve toplumsal meşruiyetin bin yıl evvel de spor ve sportmenler üzerinden nasıl sağlandığını Civralı’nın satırlarından okuyoruz. Ayinlerin, merasimlerin, şölenlerin, dansların ve adakların sembolik aleminde gezinen Civralı bizi de tarihin sihirli küresine bakmaya davet ediyor. Bu kez, gördüğümüzü yorumlayabiliyoruz da: Oyunlar üzerinde dinlerin ve inançların çağları aşan kültürel-spiritüel bir nüfuzu var. Budizm’in tesirini Moğol Şamanizm’inde, Moğol Şamanizm’inin mirasını ise cet sporu kabul edilen klâsik güreşlerdeki ağır sembolizmde görmek mümkün. Fizikî ve ruhsal coğrafyalar değişse dahi oyunlar bu varlıklı ve girift muhteviyatını koruyor.
Selim Rumi Civralı’nın kalemi de farklı vakit ve coğrafyalarda gezinmeye devam ediyor. Muharrir “Atlet Irk” başlıklı ikinci kısımda, sporun 19. yüzyılda maskülenlik, militarizm ve milliyetçilik ekseninde kazandığı misyonu ve bu misyona iliştirilen sportif niteliklerin sembolik mahiyetini masaya yatırıyor. Üstelik bu kısmın odağında okyanus çok bir diyarın yurttaşlarına dair bu topraklardan bir kıssa var: Anzaklar Gelibolu’da.
Britanya İmparatorluğu’nun bir kesimi olan Avustralya’daki devlet okullarında atletizm, vatan müdafaasıyla, Britanya’ya bağlılıkla, savaşa hazırlıkla ilişkilendirilerek yüceltildi ve erkeklik kültürünün ayrılmaz bir kesimi haline geldi. Avustralyalılar da tıpkı Britanyalılar üzere “spor ruhu”na sahip bir halktı ve Birinci Dünya Savaşı geldiğinde onlardan beklenen, uluslarının erkekliğini ve cüretini kanıtlamalarıydı. Yalnızca sömürgeci imparatorluk değil, mahallî iktidar ve basını tarafından da Avustralyalı sportmenlerin tıpkı spor alanında olduğu üzere savaş alanında da başarılı olacağına yönelik bir kamuoyu süratle yaratıldı. Savaş ve spor ortasında askeri telaffuzlar, gazete manşetleri, orduya alım davetleri üzerinden kurulan bu yakınlık ulusun kimlik inşasında olduğu üzere, Gelibolu’daki yenilginin akabinde gelen duygusal yıkımda da değerli rol oynayacaktı.
Civralı’nın üçüncü kısım prestijiyle Türkiye’nin yakın tarihine odaklanan çalışması, sporu ve fizik kültür siyasetlerini “ulusal alegori” kavramı eşliğinde düşünmemize de imkan tanıyor. Cumhuriyet’in ve ihtilallerin her şeyin üzerinde bir kutsallık arz ettiği erken Cumhuriyet yıllarının kültürel ikliminde bayan vücudunun ve bayanın sporla kurduğu bağın kişisel değil kolektif bir benliğin tezahürü addedilmesini anlatıyor Civralı. Betimlemeleri ağır, ancak yorucu değil. Civralı, -kitabında atıf da yaptığı- Clifford Geertz’ın Bali horoz dövüşüne dair kült çalışması dahil olmak üzere kaç etnografik ve antropolojik kaynaklarda ihmale uğrayan “kadın”ı tartışmaya dahil etmesiyle de övgüyü hak ediyor.
“İmparatorluk Kartalı” ismini taşıyan dördüncü ve son kısımda müellif, kitabın birinci kısmında kuşlar üzerinden anlattığı hayvan sembolizmine yine başvuruyor ve Geertz’ın horoz dövüşündeki ağır betimlemesinden güç alarak spor diplomasisini bir horozlanma hali biçiminde yorumluyor. Civralı, bir ülkenin kendisini başka ülkelerle karşılaştırmasına imkan tanıyan, halkların ulusal hislerini yükselten bu hallenmenin izlerini öncelikle genç Cumhuriyet’in spor diplomasisindeki erken atılımlarından olan Balkan Oyunları’nda sürüyor. Kitabını da bu satırları okuyan birçok okurun tanıklık ettiği yakın tarihli bir öykü ile bitiriyor: Naim Süleymanoğlu namı öbür “Cep Herkülü”nün muvaffakiyet öyküsündeki mana katmanlarını bir bir açarak…
Zamanın başbakanı Turgut Özal, hem iç hem dış siyasete yönelik büyük “horozlanış”ını beklenmedik bir biçimde güreşin veya futbolun değil; halterin sunduğu siyasi ve diplomatik imkânlarla gerçekleştiriyor. Süleymanoğlu’nun hayat hikayesi, Türkiye’ye ilticası, kazandığı milletlerarası muvaffakiyetler, Özal’a siyasi ve sosyo-kültürel projesini halk tabanında hâkim kılmak için gerekli tüm imkanları sunuyor. Süleymanoğlu sembolizmi ile Türkiye ve başbakanı Özal, sporda, siyasette ve iktisatta daha güçlü ve daha tesirli bir ülke olunacağı halinde bir imaj yaratmayı başarıyor.
Selim Rumi Civralı’nın kitabı, eklektik bir örgüye sahip. Kitabın izleğine sadık okumayı öneriyor olsam da her bir kısım bağımsız birer deneme tadında. Değişen vakitlerin, farklı coğrafyaların ve hareket kültürünün çatısı altında pek çok farklı temanın katmanları ortasında okurun da boyut değiştirebilme; sıçrayışlar yapabilme esnekliğine sahip olması gerekiyor. Sonuçta bu bir hareket kültürü kitabı. Civralı’nın dört kuyusuna derin dalış yapmaya; kısımlar ortasında uzun atlamaya hazır olun.
