Ben ve kardeşlerim ortanca erkek kardeşimiz ne vakit konuta ziyarete gelecek biliyorduk; annem o gün onun sevdiği yemekleri yapardı.
Hiçbirimiz böylesi bir imtiyaz görmediğimizden “mirasyedi oğul geliyor” diye itiraz ederdik.
Annem onun başka kardeşler kadar yemeğe gelmediğini söyleyerek durumu açıklamaya çalışsa da bize adil gelmezdi.
Altı kardeşten biri olarak ben aslında ortamızdan birini kayırdıklarını düşünmüyordum.
Ama geçen yıl bir aile buluşmasında kimin favori çocuk olarak görüldüğü noktasında farklı fikirler ortaya atılınca, aile fertlerinin bu farklı dinamikleri nasıl deneyim ettikleri ve farkında olmadan bunların bizi uzun vadede nasıl şekillendirdiği sorusu aklıma takıldı.
Araştırmalar ebeveynler ortasında “gözde çocuk” halinin şaşırtan derecede yaygın olduğunu ve çok ziyan verebileceğini gösteriyor.
Ailelerin yaklaşık yüzde 65’inde rastlanan ve birçok araştırmaya mevzu olan bu durum çocuklar üzerinde ömür uzunluğu tesirde bulunabiliyor.
Psikologlar buna ebeveynlerin imtiyazlı muamelesi manasında İngilizce kısaltmalı ismiyle PDT diyor.
Ancak tıpkı aile içinde bu durum hayli farklı deneyimlenebilir. ABD’deki Northeastern Üniversitesi’nden uygulamalı psikoloji uzmanı Profesör Laurie Kramer, ailede daha az ilgi görme hissinin bireyden bireye değiştiğini söylüyor.
“Bu, insanların bir ebeveynin öteki bir çocuğu kendilerine tercih ettiğine dair yaşadıkları bir deneyimdir” diyor:
“Bu imtiyaz, daha fazla vakit ayırma, ilgi, övgü yahut şefkat gösterme yoluyla olabilir. Muhtemelen daha az denetim uygulayarak, daha az kısıtlamadan yararlanmalarını, daha az disipline tabi olmalarını ve daha az ceza almalarını sağlayabilir.”
Daha da kıymetlisi, ailedeki herkes bunu bu formda görmeyebilir.
Kramer, “Bu, öbür kardeşin müşahedesiyle tıpkı olmayabilir ve ebeveynin yaptığına inandığı şey de farklı olabilir” diyor.
Kendisine bu imtiyazlı muamelenin yapılmadığını hisseden kişi için sonuçlar önemli olabilir. Araştırmalar, çocukların erken yaşlardan itibaren, ebeveynlerin bir kardeşe başkasından daha fazla sevecenlik göstermesi üzere farklı muamelelerin farkında olduğunu gösteriyor. Bu çeşit algılanan ebeveyn kayırmacılığı, çocuklarda benlik hürmetinin az olması, korku, depresyon ve riskli davranışlar da dahil olmak üzere davranış problemleri ile ilişkilendiriliyor. Duygusal sıhhat üzerinde daha dolaylı sıkıntılara yol açan zincirleme bir tesiri de olabilir.
Örneğin Çin’deki araştırmacılar, ebeveyn kayırmacılığının ergenlerde cep telefonu bağımlılığı için bir etken olduğunu göstermiştir. Kanada’da sekiz evsiz genç üzerinde yapılan küçük bir çalışmada, yedi genç ebeveynlerinin bir kardeşlerini kendilerine tercih ettiklerini, kendilerinin ise her vakit “sorunlu çocuk” olarak görüldüğünü ve bu durumun aile bağlarının kopmasına yol açtığını söylemişti.
Bu son çalışma daha geniş sonuçlar çıkarmak için çok küçük olsa da, kayırmacılık tecrübesinin çocuk açısından ne kadar ileri gidebileceğini gösteriyor.
Ruh sıhhati üzerindeki tesiri yetişkinlikte de devam edebilir; örneğin anne kayırmacılığı yetişkin çocuklarda daha yüksek depresyon ölçümleriyle bağlıdır. Önyargı, ebeveynlerin yetişkin çocuklarını kayırmaya devam etmesiyle, ilerleyen yaşlarda da devam edebilir. Kaynağı ebeveynler olmasına karşın da kayırmacılık hayat boyunca kardeşlik bağına ziyan verebilir ve kardeşler ortasındaki tansiyonu ve çatışmayı artırabilir.
Kardeşlerle âlâ bağlantılar kurmak hayat uzunluğu sıhhatimiz ve mutluluğumuz için değerli olduğundan bu durum bilhassa telaş vericidir.
EBEVEYNLER KAÇINAMAZ MI?
Ergenler ve ebeveynleri üzerinde yaptığı araştırma, ailelerin bu bahiste konuşmaya yatkın olmadığını gösteriyor; bu da rastgele bir incinme yahut yanlış anlamayı ortadan kaldırmayı daha da zorlaştırıyor.
Kramer, “Bu durum, kimsenin suçlandığını ya da bunun kendi kusuru olduğunu hissetmediği bir biçimde hassasiyetle ele alınırsa, tüm taraflarla daha açık konuşmalar yapılabilir” diyor. Örneğin bir kardeşe karşı farklı davranışlara dair bir öbür çocuğun sorusuna ebeveyn bir neden sunarak açıklama getirirse, çocuk bunun pratik bir nedeni olduğunu ve kardeşinin daha çok sevilmesiyle ilgili olmadığını anlayabilir.
Benim ailemde de kayırmacılık konusunu hiç açmamıştık. Lakin o buluşmada yapılan yorumlardan sonra kardeşlerimle daha fazla konuştukça, annemin bazen, muhtemelen birinci çocuğu olduğu için, en büyük kardeşimize ayrıcalıklı davrandığını hatırladık. Bu ortada babamız da ortanca kardeşimizi kurnaz olduğu için sık sık överdi, bu onun hayranlık duyduğu ve ikisinin de paylaştığı bir özellikti. Bir de ortanca kardeşimiz ziyarete geldiğinde yapılan yemekler var doğal.
Bunlar küçük farklılıklar, ancak daha büyük bir şeye dönüşebileceklerini ve hatta kızgınlığa yol açabileceklerini görmek gerek. Çok çocuklu ailelere kıyasla yalnızca iki çocuğu olan bir ailede meydana gelen kayırmacılığın daha derin tesiri olabilir, başka çocuk için cezalandırılma ya da dışlanma üzere bir his yaratabilir.
KAYIRMADA KIYMETLİ ETKEN: ÇOCUK KİME BENZİYOR?
ABD’de Ulusal Yaşlanma Enstitüsü tarafından finanse edilen ve birkaç üniversiteden uzmanlar Aile İçi Farklılıklar üzerine uzun periyotlu bir çalışma yaptı ve nesiller ortasındaki bağları daha uygun anlamak hedefiyle 20 yıl boyunca farklı aileleri takip etti. Çalışmanın bir modülü olarak, araştırmacılar kayırmacılık hakkında ebeveynlere bir soru sordular. Birçoğunun birinci kere karşılaştığı soru şuydu:
“En çok hangi çocuğunuza karşı duygusal yakınlık hissediyorsunuz?” Biraz düşündükten sonra annelerin büyük bir kısmı (%75) çocuklarından birinin ismini verdi. Geri kalanlar hiçbirini seçmedi ya da hepsine eşit derecede yakın hissettiklerini söyledi.
Ayrıca kime karşı daha fazla hayal kırıklığı ve çatışma duygusu hissettikleri de sorulmuştu. Bu soruya verilen karşılığın ömür boyunca sonuçları olmuş, erken yaşta “hayal kırıklığı yaratan” çocuk olarak tabir edilen kişinin daha sonra da bu formda muamele gördüğü tespit edilmişti.
Doğum sırası, kayırmacılığın birtakım istikametlerinde rol oynasa da bunun tesiri çoklukla varsayıldığı kadar fazla değildi.
Özellikle, birinci tabiatın doğal olarak “altın çocuk” olarak seçileceği tarafındaki varsayımı bilimsel araştırmalar desteklemiyor. Çalışmayı yürütenlerden biri olan Missouri Üniversitesi’nden Megan Gilligan, duygusal yakınlık açısından son doğan çocukların ortanca ya da birinci çocuktan daha fazla tercih edildiğini söylüyor. Lakin duygusal yakınlığın en güçlü belirleyicisi, ebeveynlerin çocuğun kendilerine benzediğine dair hisleriydi.
KAYIRILMANIN DEZAVANTAJLARI
Gilligan ayrıyeten, kayırmacılıktan kaynaklı zayıf kardeş alakaları, daha az tercih edilen kardeşin kendisi hakkında daha yetersiz hissetmesi ve ebeveynle daha az olumlu bir bağlantıya sahip olması üzere farklı muameleden kaynaklanabilecek gerçek hasarın da altını çiziyor. “Altın çocuk” olmak dezavantaj yaratabiliyor:
“En sevilen çocuk olmanın birçok yararı olmasını bekleyebilirsiniz, lakin bu durum yetişkin çocuklar için duygusal külfete da neden olabilir. Kayırmacılığın, kayırılan çocuklar için daha yüksek depresif belirtilerle bağlı olduğunu gördük. Bunun nedeni, bir annenin en sevdiği çocuğu olmanın, o çocuğun kardeşleriyle bağlantılarında çatışma yaratması. Yetişkinlik devrinde kardeşlerle yaşanan bu tansiyon ruh hali üzerinde tesirli oluyor.”
Bu durum, hayatın ilerleyen periyotlarında eşit olmayan bir yüke de yol açabilir. Ebeveynlerden biri sonunda ailesinin bakımına gereksinim duyduğunda, ekseriyetle kayırıldığını düşündükleri çocuğa yöneliyorlar.
Kramer, tüm çocuklara birebir biçimde davranmanın tahlil olmadığını söylüyor. “Çocuklara her durumda birebir biçimde davranmak imkansızdır ve çocuklar da bunu istemez. Onlar kim olduklarının, yaşlarının, ilgilerinin, cinsiyetlerinin, kişiliklerinin anlaşılmasını isterler.”
Daha şuurlu davranmak ebeveynlerin daima olarak adil olmayan durumlara neden olmaktan kaçınmasına yardımcı olabilir. Çocuklar kayırmacılık modelini öğrenebilir ve yetişkinler olarak bunu kendi ebeveynlik usullerine ve alakalarına uygulayabileceklerinden bu değerlidir:
“Farkında olmaz ve bu zinciri kırmak için harekete geçmezsek, muhtemelen tıpkı davranışı sergileriz.”
