Jînda Zekioğlu
Akademisyen Serkan Turgut’un ‘Kürt Damgası, Etnik Hudutlar ve Başa Çıkma Stratejileri’ isimli kitabı İrtibat Yayınları tarafından yayımlandı. Turgut kitabında, Kürtlerin, Kürt olduklarını muhakkak ettikleri, varlıklarını ortaya koydukları, kimseye armağan etmedikleri yerde kriminalize edildiklerinin, baskılandıklarının, şiddete maruz bırakıldıklarının ve öldürüldüklerinin altını çizerken, birebir bunu yaşayan gençlerin anlatımlarını okuyucuya aktarıyor.
Serkan Turgut ile kitabını konuşurken şimdi HDP Vilayet Merkezi’nde bir Kürt bayan hayatını kaybetmemişti. Turgut’un çalışmasının da konusu olması nedeniyle buna ortam hazırlayan tabanı, Kürt kimliğinin Batı’da varlığını gizleme ya da örtme hareketinin perde gerisini, bir diaspora olarak Türkiye’yi konuşuyorduk. Bu sıralarda gelen faşist hücum haberi ise, Turgut’un çalışmasındaki bilgilerin, bugün en taze yanıyla gerçekliğini koruduğunu gözler önüne seriyor.
Ara Güler’in çok sevdiğim bir kelamı vardır, ‘İnsan aslında hayatı boyunca kendi belgeselini çeker’ der. Bağlantı Yayınları’ndan çıkan ‘Kürt Damgası’ isimli kitabınız temelinde sizin de seyahatiniz olan, Kürt gencinin Ege’deki yansımasını bahis alıyor. Sizin tahminen kendinizle keşfettiğiniz bu kişiselin toplumsala dönüşmesi seyahatinde, kişisel tecrübeniz neydi?
Haklısınız, toplumsal gerçekliğimiz ilgi duyduğumuz hususları ve yanıtını arayacağımız soruları şekillendirebiliyor. Hayatımın birinci on sekiz yılı Kürtlerin çoğunlukta olduğu Tatvan’da geçti. Bir Kürt olarak bunun manası, kamu görevlilerini saymazsak, neredeyse etnik olarak homojen bir toplumda yaşamak demek. Sosyoloji lisansı için İzmir’e geldiğimde ise etnik farklılıkları başkalarıyla ilişkisel olarak deneyimleme imkânım oldu. Diyebilirim ki her Kürt genci içerisine doğduğu toplumsal gerçeklik nedeniyle toplumsal kimlikleri düşünmeye, sorgulamaya yazgılıdır. Bu manada benim de etnik kimlikler üzerine düşünmem 90’lı yılların karanlık ortamında Tatvan’da başlayıp sonrasında ise üniversite yıllarında sosyoloji koridorunda devam etti. Lakin bu mevzulara akademik ilgim ideoloji öğretmeni olarak evvel Tatvan ve Diyarbakır’daki liselerde, sonrasında ise İzmir’deki liselerde misyon yaptığım yıllarda oluşmaya başladı. Bu tecrübe bana Kürt gençlerinin çoğunlukta ve azınlıkta oldukları toplumsal alanlarda etnik kimlikleriyle alakaları üzerine düşünme imkânı sundu. Ayrıyeten Ege Üniversitesi’nde araştırma vazifelisi olarak çalıştığım devir, bu sefer üniversiteyi kazanabilmiş görece daha şanslı bir genç küme üzerinden kimlik üzerine düşünme imkânı yarattı.
Ne demek damgalanmak? İnsan ve olağan toplum, neden bir diğeri için damgalar üretir?
Literatürde damga terimi itibarsızlaşmış bir sıfata atıfta bulunmak için kullanılıyor. Bu kavramla bir kümeye atfedilen muhakkak özelliklerle, bu kümenin değersizleştirilmesi süreci söz edilmekte. Bu durum, damganın atfedildiği kısmın toplumsal kimliğini zedeleyip kendini aşağı ve bedelsiz görmesine neden olur. 2000’lere kadar Kürtlerin fizikî varlığı bile tartışma konusu olduğu için Kürtlüğün direkt olumsuz sıfatlarla anılması bu tarihten sonraki gelişmelerle yaygınlaşmaya başlıyor. Yani öteki bir değişle Kürt kimliğinin farklı bir kimlik olarak kabulü, bir taraftan da bu kimliğe olumsuz sıfatlar iliştirilmesi sürecini beraberinde getiriyor.
FEDA EDİLEN BİR ÖGE OLARAK: KÜRTLÜK
‘Kürt Damgası’ ismi, muktedirin gözünden lisana getirilmiş bir etiket olması nedeniyle kendi içinde ‘damga’ kavramını tekrar üretmiyor mu sizce?
‘Kürt Damgası’ ismi, damganın yine üretilmesine tesir edebilir korkusuyla eleştirilebilir bir isimlendirme ama durumun vahametini göstermesi ve bu tehlikeye işaret etmesi bakımından kıymetli. Son yılların politik iklimine hâkim olan siyasal kamplaşma ve iktidar yarışında en çok görmezden gelinen ve feda edilen öge Kürt kimliği etrafında dönüyor. Bu kimliğin olumsuz özelliklerle birlikte anılmasının sıradan bireylerin gündelik bağlarına tesiri görmezden geliniyor. Öğrenciler ortasında olumsuz bir sıfata dönüşen bu sözcüğe atfedilen bu özelliklerin Kürtleri ne kadar etkilediğini konuşmadan, bu türlü bir şey yokmuş üzere yaparak sorunu çözebilme bahtımız yok. Bugün Türkiye’de, çoğunluktan farklı kimliklere sahip beşerler Türk kimliğine sahip olanların nelerden rahatsız olduğunu, neyi duymak istemediğini tarihi olandan aktüel olana kadar bilir. Ancak çoğunluğa mensup bireyler yapıp ettiklerinin başkaları üzerindeki tesirinin farkında bile olmayabiliyor. Çalışmanın sonuçlarını paylaştığım insanlardan kimileri damga kısmındaki yaşantılar için ‘Benim de Kürt arkadaşlarım var ancak bunların hiçbirini yaşamıyorlar’ diyebiliyor. Hem de bunu bütün düzgün niyetiyle söyleyebiliyorlar. Kitapta göreceğiniz üzere Kürtler yaşadıklarının büyük çoğunluğunu bazen anlaşılmayacağını düşündükleri için, bazen de etnik kimliklerinin politize olmaması için başkalarıyla paylaşmaktan kaçınabilmekteler. Bu nedenle kitabın isminin ‘Kürt Damgası’ olması çoğunluğa mensup bölümlerin etraflarında olup biteni ayrımcılığa uğrayanın gözünden görmeye bir davet olarak okunabilir.
Sınır hem kavramsal hem politik manalarıyla değerlendirilmiş kitabınızda. Bu bağlamda, sonları yine belirlemek, değiştirmek, bulanıklaştırmak, bilakis çevirmek üzere kavramlar kullanıyorsunuz. Nedir bu Kürt sonu, onu eğip bükmek ne demektir?
Sosyal bilimlerde giderek kıymetli bir kavram haline gelen hudut kavramı en genel seviyede, iki farklı mana dünyasını birbirinden ayıran hayali çizgiler olarak düşünülebilir. Bu özelliğiyle “etnik sınırlar”, kimi insanları ve kümeleri içine alıp başkalarını dışarıda bırakan çizgilerdir. Bunlar eşitsizliklerin yine üretilmesinde ve iktidarın oluşturulmasında kıymetli bir rol oynarlar. Etnik hudutlar biz ve onlar ayrımıyla, üyelerine sundukları kültürel repertuarla bireylerin söylemsel ve pratik çerçevelerini şekillendirir. Kitapta Kürt gençlerin eşitlik talebiyle etnik hudutları oluşturma süreçlerini anlamaya çalışıyorum. Etnik sonlar yalnızca sizden olmayanı değil kimlerin size dâhil olduğunu da gösterir. Bu kapsamda Kürt gençlerinin en çok kendi kümeleri içerisinde hudutlar oluşturmaya çalıştığını söyleyebiliriz. Kürt gençleri etnik kümelerini yine tanımlayarak başkalarıyla ortalarında iştirakler oluşturmaya var olan damganın tesirini azaltmaya çabalıyorlar.
‘HER KÜRT BİR ÇABANIN PARÇASI’
Etnik sonların tarihselliğine eğildiğiniz kısımda, ‘Kürt kimliğinin etnikleştirilerek damgaya dönüştürülmesi’ tarifini kullanmış ve incelemişsiniz. Bu sorunun etnik olmadığı varsayımını neye dayandırıyorsunuz?
Bu çalışma, sıradan insanlara ve mikro alana odaklanmaya çalışsa bile hiçbir hareket boşlukta ortaya çıkmıyor. Niyetlerimizin ve hareketlerimizin gerisinde bunu mümkün kılan tarihî bir art plan, ulusal bir bağlam kelam konusu. Bu nedenle kitabın bir kısmında tarihi çerçeveyi oluşturmaya çalışıyorum. Bahsettiğiniz Kürt kimliğinin etnikleştirildiği tabirini de bu tarihî gelişmelerin bir sonucu olarak söz ediyorum.
Kürtlük doğal ki farklı bir etnik kimlik ama etnikleştirme derken öbür bir duruma göndermede bulunuyorum. Etnikleştirme ya da ırksallaştırma kavramları, etnik ve ırksal farklıklara olumsuz bakış açısını söz etmek için kullanılan kavramlar. Bir toplumda makul bir etnik kümeye yüklenen toplumsal manalar, eşitsizliği doğuracak bir yasallaştırmanın modülü kılınıyorsa orada bir etnikleştirme durumundan bahsedilebilir. Kürtlüğün etnikleştirilmesine en değerli örnek Kürtlüğün gitgide fizikî bir görünümü de içerecek halde tasvir edilmeye başlanmasıdır. Son yıllarda yapılan birtakım çalışmalar birçok insanın zihnindeki Kürt imajına önyargıların ve stereotiplerin hakim olmaya başladığını gösteriyor. Bunlar belli fizikî özelliklerden giysi kuşama, çağdaş bedellerden uzak olmaktan ahlaki olarak gelişmemişliğe kadar uzanan geniş bir repertuar oluşturmakta.
Bu çalışmada, Batı’daki ‘Kürt damgası’ üzerine ayrımcılık tecrübelerini de dinlemiş ve aktarmışsınız. ‘Etnik göstergelerden rahatsızlık’ ‘vatana bağlılığın sorgulanması’ ve öbür ayrımcılık türevleri başlıklandırılmış. Ruhsal yanına eğildiğimizde, varlık gösterememeyi nasıl yaşamış bu genç arkadaşlar?
Damgalanmış kimliklere sahip olmanın bireylerin ömrüne ve kendilerini anlamlandırma süreçlerine ne ölçüde tesir ettiğini tam olarak saptamak mümkün değil. Zira her bireyin bu süreçle başa çıkma kaynakları birebir değil. Kimi bireyler kümelerine iliştirilen damgadan büyük oranda etkilenirken, kimileri bu süreçten görece etkilenmemiş olabiliyor. Kişisel farklılıklar ve sahip olunan kaynaklar bireylerin damgayla bağını farklılaştırabilir. Genel olarak söyleyecek olursak, bu gençler olumsuz özelliklerle anılmaya başlanmış bir kimlikle azınlıkta olunan bir toplumsal ortamda var olmaya ve akranlarından farklı olarak etnik kimliklerine iliştirilmiş olumsuz özelliklerle de başa çıkmaya çalışıyorlar. Bu manada her bir birey büyük bir gayretin modülü diyebiliriz. Alan datalarına bakıldığında bu gençlerin yok sayılmaktan tutun fizikî şiddete uzanan geniş bir skalada onur kırıcı telaffuz ve uygulamalarla karşılaştıklarını görüyoruz. Bu gençler, 100 yıllık bir Cumhuriyet tarihinin ve etnik çatışma süreçlerinin yüklerini sırtlarında taşıyan, her gün siyasal saiklerle kutuplaştırılmaya çalışılan bu sıkıntıyı mikro alanda gündelik uğraşlarıyla müzakere etmeye çalışan beşerler. Bu sıradan insanların eşsiz uğraşı olmasa inanın çoktan bölünmüş bir toplum olurduk.
Nasıl bir efor bu ve damga/ayrımcılıkla başa çıkma stratejileri nedir? ‘Kendini ele verme’ tarifi üzerinden açıkladığınız kısım, Batı’da büyüyen birçok gence çok tanıdık gelecek.
Literatürde buna destigmatizasyon stratejileri deniyor, yani damgalanan kimlik mensuplarının bu damgayı etkisiz kılmak için başvurdukları retorik ve stratejik araçların tümü. Kitapta, Kürt gençlerin onur kırıcı telaffuz ve uygulamalarla karşılaştıklarında ya da karşılaşmamak için neler yaptıklarını tahlil etmeye çalışıyorum. Bunlardan en yaygını kaçınma stratejisi olarak söz ettiğim durum. Kürt öğrencilerle yaptığımız görüşmelerde bu bireylerin, okul ortamı üzere etnik olarak karma ortamlarda ya da yeni tanıştıkları beşerlerle bağlantılarında Kürtlüklerinin ya da Kürtlükle alakalı göstergelerin kendilerine mani oluşturabileceğine ait güçlü bir kanaate sahip olduklarını görüyoruz. Bilhassa etnik aidiyeti birinci etapta fark edilmeyen öğrencilerin etnik kimliklerini, onların deyişiyle “ele vermeme” telaşı içerisinde olduklarını görüyoruz.
Bunun öteki bir versiyonu ise badire yaratabilecek bahislerden kaçınma isteği. Görüşmeciler, Kürtlerin toplumsal gerçekliği hakkında konuşmanın Kürt olmayı daha tehlikeli hale getirdiğini belirtiyorlar. Bu nedenle küme içi ve küme dışı ayrımı yaparak iki farklı ortamda konuşulabilecek hususları birbirinden ayırmaktalar. Kullanılan sözcüklerden yapılan latifelere, siyasi bahislerdeki tavırdan etnik sıkıntılara bakışa, birçok bahsin paylaşımı küme içi ve küme dışına nazaran birbirinden farklılık göstermekte.
‘KÜRTLÜĞÜNÜZÜ ORTAYA KOYARSANIZ BEDELİ AĞIR OLUR’
Bu yanıyla Kürt toplumu için Türkiye’nin batısında diaspora olmak, Türkiye dışında diaspora olmaktan daha güç diyebiliriz güya?
Türk ulus devletleşme süreci ulusal kimliği inşa ederken Türklüğü hem yurttaşlık hem de etnik bir akrabalık bağına göndermede bulunarak tanımlar. Etnik akrabalıktan hisse alamamış şahıslara ise ulusal kimliğin bir kesimi olmaları için “Ne memnun Türküm diyene” kelamında görüldüğü üzere bir davet kelam hususudur. İşin sorunlu tarafı bundan sonra başlıyor. Şayet siz bir Kürt olarak etnik farklılığınızı ortaya koymaya başlar, dahası bu farklılığınıza ait siyasal haklar talep ederseniz bu farklılığın bedeli hayli ağır olacaktır. Bu türlü bir talepte bulunmayan Kürtler için de açıkçası kolay bir süreç kelam konusu değil.
Bu kapsamda şunu söyleyebilirim, Kürt kimliğini sembolik bir öğe olarak kabul edip bununla ilgili hiçbir talepte bulunmaz, Kürtlerin hak ve özgürlükleriyle ilgili hiçbir problem yaşanmadığını savunursanız işiniz kolaylaşabilir. Kolaylaşabilir diyorum zira bu bireyler kişisel olarak damgadan kurtulsalar bile her an itibarsızlaştırılabilir bir kimliğe sahip olduklarının bilgisi ve tansiyonuyla yaşamak zorundadırlar. Bu bireylerden daima olarak vatana ve millete bağlılıklarını kanıtlamaları beklenecektir. Yani sistem bu insanları bitmeyen bir imtihanda tutuyor diyebilirim. Yıllarca Kürt siyasetine muhalefet edip iktidarın yanında kalmaya çabalayan şahıslar bile milliyetçi söyleme kolay bir tenkit yapmaya kalktıklarında aniden bu bireylerin Kürtlüğü hatırlanmaya ve itibarsızlaştırılmaya başlanabiliyor.
‘Siyasal elitler’ kavramınız da dikkat cazip. Kürt problemini, başa çıkılması gereken bir ‘sorun’ olarak gören bu ‘siyasal elit’leri kim olarak tanımlıyorsunuz? Onların gözünden nedir Kürt sorunu ya da onların tarifiyle Kürt sorunu?
Devleti yöneten siyasal seçkinler değişmekle birlikte Kürt sıkıntısına bakış yapısal bir dönüşüm geçirmemiştir. İki binli yıllara kadar Kürtlerin fizikî varlığı bile inkâr ediliyordu. Hiçbir ilerleme olmadı demiyorum ancak probleme bakışta paradigmal bir dönüşüm yaşanmamıştır. Kürtlerin belli bir bölgede çoğunluğu oluşturmaları ve sayıca büyük bir küme olması, siyasal seçkinlerin bu kimliği ulusal bütünlüğe tehdit olarak görme alışkanlığını sürdürmesine münasebet olmuştur. Siyasal seçkinlerin gelebildiği en ilerici nokta Kürtlerin fizikî varlığının kabulü olabildi. Sonrasında ise rahatlıkla, artık Kürt sorunu bitmiştir denilebildi. Zira onlara nazaran sorun, bir evvelki iktidar odaklarının ‘Kürt yoktur dağlı Türkler vardır’ yaklaşımındaydı. Meğer “tanınma” durumu, yani belli bir etnik kimliğin başkalarıyla eşit haklara ve kıymete sahip olduğunun kabul edilmesi ve buna uygun düzenlemeler yapılması çok kıymetlidir. Zira “tanınma” durumunun yokluğu, malzeme eşitsizlikler yaratma ve bunları tekrar üretme potansiyeline sahiptir. Kürtlerin sınıfsal olarak alt kümelerde ağırlaşması ve eğitimsel süreçlerde yaşadıkları badirelerin altında bu etnik kimliğin gerçek bir “tanınma” yaşamaması gerçekliği vardır.
‘İKTİDAR VE MUHALEFET BİR TEK KÜRT SORUNUNDA ANLAŞABİLİYOR’
Kürt damgası kavramının aktüel siyasetteki izlerini nasıl görüyorsunuz? Bireyden topluma, varlık gösterebilmek ve bu ‘mesele’ye göğüs gerebilmenin yolunu nasıl tanım edersiniz?
Bakın, Kürtlüğe iliştirilen damga o kadar besbelli hale gelmiş ki bugün siyaset alanında, iktidar ve muhalif partiler bir tek Kürt sıkıntısında ortaklaşabiliyor ve Kürt siyasal hareketiyle yan yana gelmekle birbirini suçlayabiliyor. Kürtlerin büyük çoğunluğunun oy verdiği bir partiyi teröre özdeş kabul ettiğiniz vakit topluma bu partiye oy verenlerin de terörist olduğu bildirisini verirsiniz. Bu, toplumsal barışa ziyan verir. On yıllardır sıradan Kürt yurttaşların azınlıkta oldukları kentlerde atağa uğradıklarını, linç edildiklerini duyuyoruz. Ne yazık ki siyasal saiklerle ekilen nefret tohumları insanlarımızın canına mal oluyor. İşin vahim tarafı, damgalanan kümelerle en vahim olaylarda bile empati kurulmaması. Birtakım görüşmeciler öldürülen şahıslar Kürtlerse arkadaşlarının ıstırap duymayabildiklerinden yakınıyorlar. Yani giderek insani reflekslerde bile etnik aidiyetlerin belirleyici olduğu bir topluma dönüşüyoruz. Kürt gençleri, ferdi olarak değil ama bir Kürt olarak kendilerine bedel verilmediğini düşünüyorlar. Artık kaybedilecek vakit kalmadığını düşünüyorum. Gerçek bir toplumsal barış yaratmaktan öbür bir dermanımız yok ve bu tahminen de savaşmaktan bile daha sıkıntı bir süreç. Unutmamak gerekir ki toplumsal barış uzun erimli bir süreç ve toplumun bütün bölümlerinin sahiplenmesiyle mümkün olabilir fakat.
Bu söyleşiyi gerçekleştirdiğimiz sıralarda, İzmir’de bir Kürt bayan öldürüldü. Çalışmanızın da bir kesimi olması nedeniyle, ne düşündürüyor size?
Perşembe günü İzmir HDP binasını basan bir saldırgan, daha evvel hiç görmediği, tanımadığı genç yaşta bir bayan çalışanı, Deniz Poyraz’ı katledebiliyor. Öncelikle buradan kendisine rahmet, ailesine, HDP’ye ve sevenlerine başsağlığı diliyorum. Toplumsal barışa kast eden fecî bir olay bu. Umarım alışılageldiği üzere münferit bir olay olarak gösterilip tek bir kişinin aksiyonu olarak üstü örtülmez. Zira yaptığım çalışmada da sıklıkla gençlerden duyduğum şey, kendilerine karşı gerçekleştirilen ayrımcı ve onur kırıcı hareketlerin cezasız kalacağı, sıkıntı etnik kimlikleriyle ilgiliyse mağdurken hatalı pozisyonuna geçebilecekleri inancı.
‘İZMİR’DE YAYGIN BİR ANTİ-KÜRT REPERTUARIN VARLIĞINI DA BİZE GÖSTERDİ’
Neden İzmir?
İzmir üzere seküler ve demokrat kimliğiyle öne çıkan bir kentin bu tipten ırkçı taarruzlarla gündeme gelmesi birden fazla kişiyi şaşırtıyor. Ayrıyeten kentin sicilinin de bu tıp olaylarda kabarık olduğunu biliyoruz. Geçmiş yıllarda İzmir ve Kürt düşmanlığı konusu, kapsamlı tartışmaların odağında olmuştu. Bu kapsamda da seküler bölümün Kürt düşmanlığı, neoliberal koşular ve göç sonrası entegrasyon üzere birçok özgül duruma işaret edildi. Dahası yapılan çeşitli akademik araştırmalar İzmir’de yaygın bir anti Kürt repertuarın varlığını da bizlere gösterdi. Ama son yaşanan olayın İzmir’in özgüllüğüyle bağlı olduğunu düşünmüyorum. İktidarın devamının muhalefetin bir ortaya gelmemesine bağlı olduğu kanısı ve bunun da Kürt siyasal hareketinin şeytanlaştırılmasıyla mümkün olacağı varsayımı, son yıllarda HDP’ ye topyekûn bir akın stratejisini devreye sokmuştur. Siyasal iktidar bütün aygıtlarıyla HDP ile terör ortasında bir bağ oluşturmaya çalışmış ve bunda da başarılı olmuştur. Birçok insanın başında HDP ve HDP’yi desteleyen bölümler terörle damgalanmakta. Bugün yaşadığımız ve bugünden sonra yaşayabileceğimiz olaylar böylesi bir yerin sonucu olarak görülmelidir.
