‘Bir Uçurumun Haritası’ Alphan Akgül’ün (1974) Yapı Kredi Yayınları’ndan çıkan şiir kitabı… Akgül’ün biyografisinden anlaşıldığı kadarıyla ‘Bir Uçurumun Haritası’, yayımlanan birinci şiir kitabı. Alphan Akgül’ün kızı Fatma Güneş’e ithaf ettiği kitap, “Varoluşun Haritası”, “Huzursuzluğun Haritası” ve “Korkunun Haritası” başlıklı üç kısımdan oluşuyor. Birinci kısımda on sekiz, ikinci kısımda yedi, üçüncü kısımda üç şiir yer alıyor. Kitaba ismini da veren birinci şiirin girişinden bir kısım aktaralım:
Doğarken vermişlerdi, alınca elime, her şeyin
Anlamı beliriyordu, aynalara bakma diyordu
Mesela, çoğaltır şeyleri boş yere, objeler, sayılar
Gibi değildir ki, her biri sonsuza gidebilir, oysa
Sonludur insan, Güneşi gördüm bir orta, tutunca
Bir buluta, ışıdı zihnim birden anladım her şeyi sanki
Bilebilir miydik Güneş olmasaydı güzel ne, makûs ne?
Işığa bağlı her şey, anlıyor musun, karanlığa
Alphan Akgül, neyin şiir olduğunu, şiirin nasıl olacağını, lisandan şiirin nasıl yontulacağını, imgelerle nasıl işleneceğini, şiir fikrini açığa çıkaracak son dokunuşun oluşturduğu jesti biliyor. O nedenle de çalışılmış, hatta güzel çalışılmış bir kitap olarak okuyoruz ‘Bir Uçurumun Haritası’nı… Kitapta yer alan ve bir kısmını paylaşacağımız “Kadıköy’de Bir Mezar” başlıklı şiirin ismini “Kadıköy’de Bir Oda” olarak da okuyabiliriz. Bu durumda değişen pek bir şey olmayacaktır. Neden mi? Şiirin başlığındaki “mezar” sözcüğünün mecaz olarak da kullanıldığını düşünüyoruz. Kadıköy, diğer birçok özelliğinin yanı sıra kültürel yeraltının ortaya çıktığı seksenlerin ikinci yarısı ve doksanlı yıllar mühletince bu oluşumun ve hayat stilinin adeta merkezi pozisyonundaydı. O süreçte odalar her manasıyla, yeraltı kültürünün oluştuğu ve “kendin ol, kendin yap” deyişinde tabirini bulan stilin üssüydü diyebiliriz. Hatta o yıllarda şahsen Kadıköy’ün kendisi bir oda olmuştu… Yeraltı, geniş bir kavram; varlıkların ruha dönüştüğü ya da ruhlarının ortaya çıktığı ortam da diyebiliriz. Doksanlarda oluşmuş Kadıköy ruhunu da bu tarif çerçevesinde açıklamak mümkün. Alıntımızı aktaralım:
Nihal gelir, birkaç yumurta kırar, sever vahşi
Dişleriyle ucundan, “- Ne diyorduk”, Kadıköy’de
Bir Mezar, bakkal daima delici gözlerle bakar,
Komşu teyze indirir gözlerini utançla, yok
Öyle el öpmeler palavradan, birkaç tişört, çoraplar
Her yerde, Deep Purple, Led Zeppelin falan
Kökler sesi öğlenden sonra, rutubetli bir oda,
Hendrix posteri duvarda, bulaşıklar her vakit.
Akgül’ün daha evvel Varlık, Kitap-lık, Ada ve gibisi mecmualarda çıkan ve eskilerden Ahmet Haşim, Yahya Kemal, yenilerden Behçet Necatigil, daha yakın devirden Hilmi Yavuz üzere şairlerin tesirindeki erken periyot şiirlerinin hem biçim hem de biçimsel çizgisinden şuurlu bir gayretle uzaklaştığı söylenebilir… ‘Bir Uçurumun Haritası’nda yesyeni bir şiirsel biçim ve biçem önerilmiyor, denenmiyor tahminen, fakat çağdaş Türkçe şiir için daha yenilikçi bir şiir formu kelam konusu…
Akgül’ün, kitapta yer alan şiirlerden edindiğimiz izlenimle söylersek yeni ilham kaynakları, şiirsel yörüngesi T. S. Eliot, Ezra Pound başta olmak üzere Anglosakson şairler ve şiirleri olmuş… “Fizik” başlıklı şiirden bir kısım aktaralım:
Bir ortaya gelince olasılıklar, azalıyor sevgim;
Kabarıyor düşmanlığım birilerine; öfkeden
Kıpkırmızı kesiliyorum; fizikî bir olay değil mi?
Hangi basınçla sıçrıyor beynime kanım? Fizik içre
Yaşayan garip yaratıklarız; o denli bir yerçekimi var ki
Omurgamız beli bir basınçla oturmuş yerine,
Alphan Akgül’ün kitabının kısımlarını oluşturan üç haritada da yer alan şiirler, şimdi hatıra olmamış, yani hatıra olacak kadar uzakta kalmamış, yaşanmışlıklarla ilgili… O nedenle çağrıştırsa da “şiirli hatıralar” olarak tanımlamaktan kaçınıyoruz. Şiire aktarılan yaşanmışlıklar, tecrübeler sıcaklığını yitirip vaktin o sepya ışığıyla aydınlanan perdesine asılmış anılar olamayacak kadar tazelik yansıtıyor. “Mecidiyeköy’de Rock” başlıklı şiir de onlardan biri. Aktaracağımız dizeler kelamını ettiğimiz şiirden:
Diyorum herkes bilir bunu, gece olur,
Perdeler açılır, bozacının bıyıkları kaytan,
Bir gitar sesi duyulur üst kattan
Siyah önlük bir müzik üzere yakışır.
Haydar Ergülen, ‘Bir Uçurumun Haritası’nı oluşturan şiirlerdeki “punk” tutuma dikkat çekiyor. Akgül’ün şiirlerinde yeraltına, yeraltının gözünden baktığına işaret ediyor olması açısından yerinde bir saptama. Ergülen şunları lisana getiriyor Hürriyet Sanat ekindeki yazısında: “Varoluşun, huzursuzluğun, kaygının haritasını çizerken, bu üç zorluğu şiire kolaylıkla taşımak yerine ‘punk’ bir tutumu seçmiş…” Bununla birlikte kitabın bizde uyandırdığı izlenim “akademik” olduğu istikametinde. Bu saptamanın, akla birinci getireceği şairin, şiirin lisanı olacak muhtemelen. Ancak kastımız o değil.
Akgül’ün yeraltına, yeraltının protest, isyankâr yaşantısına; tertip, yerleşiklik ve otorite zıtlığına yaslanan punk ideolojisi şiirlerinin izlek, husus ve temalarına besbelli biçimde yansıyor. Akademik intibayı oluşturan özellikler şiirlerin daha çok oluşumunda, kurgusunda, yapısında ortaya çıkan tansiyonla alakalı… Kısaca Akgül’ün, haritalarını serdiği taban, baktığı açı ve şiiri kurduğu çerçevenin akademik olduğunu düşünüyoruz. Kelamı daha fazla uzatmadan kitabın dikkat çeken şiirlerinden biri olan “Mektup”un son dörtlüğünü okuyalım:
Virgül yanlış yerde, nokta hiç yok
Ölümün imlası ne sıkıntı, okunmuyor
Bir veda mektubu aldım, içinde veda yok!
Yeni bir lisan öğrenir gibiyim…
Alphan Akgül’ün mevti imlasızlıkla, arızayla ilişkilendirdiği dizelerinde bir kusursuzluk iması da kelam konusu üzere. Hayatta virgülün yanlış yerde kullanıldığı, noktanınsa konulmadığı, buna rağmen yaşamanın sürüp gittiği durumlar o denli çok ki… Arızasızlık, kusursuzluk Alphan Akgül için yeni bir lisan manasına geliyor… Bu bağlamda, mükemmeliyetçiliğe karşı kusuru, arızayı, acemiliği savunan Turgut Uyar’ın “Efendimiz Acemilik” yazısını hatırlıyoruz. Şöyle diyor Turgut Uyar: “Acemilik, efendimiz acemilik. Bir taş alacaksınız. Yontmaya başlayacaksınız. Şekillenmeye yüz tutmuşken atacaksınız elinizden. Bir öbür taş, bir diğer daha. Sonunda bir yığın yarım yamalak biçimler bırakacaksınız.” Uyar’ın gençleri kastederek “hiçbirinin şiirinde kusur bulamıyorum, mükemmeliyet ararken kişiliklerini harcıyorlar” cümlesini de bahisle ilgili olarak ekleyelim… Zira şiirde mükemmeliyet ararken kişiliğin harcanmasını kıymetli bir sorun olarak görüyoruz. Elbette Alphan Akgül genç şair değil. Şiirde kusurun mükemmellikten daha kışkırtıcı olduğunu bilir.
‘Bir Uçurumun Haritası’nda o denli bir tek dize var ki kitabı yeni baştan okumaya yöneltiyor. Şiirlerin bağlamını diğer bir istikamete kaydırıyor. Şahsî olanla politik olan ortasındaki bağa dikkat çekiyor. Şiirdeki politik katmana yönlendiriyor. Daha doğrusu bunlar amaçlanmış gibi… “Hayalet” şiirindeki “Avangart bir şiirdir Komünist Manifesto” dizesinden kelam ediyoruz… Şiirin birinci betiğini okuyalım:
Avantgart bir şiirdir komünist manifesto,
Zincirlerini kırmış köleler dolaşır mısralarında,
Ey Horatius, kanlı bir senetten öbür nedir şiir?
Ürkek çocuklar ödüyor bedelini sayfalarda.
Akgül’ün “Hayalet” şiiriin birinci dizesini yazarken mutlaka söyleyebiliriz ki şu dizelerden haberi yoktu:
çok şiir okudum
okurum
ve şu kadarını söyleyeyim
bugüne kadar
“avrupa’da bir heyula kol geziyor –
komünizm heyulası” cümlesiyle başlayıp
“proleterlerin zincirlerinden başka
kaybedecekleri bir şey yoktur
kazanacakları bir dünya vardır
bütün ülkelerin çalışanları, birleşin” diye biten
‘komünist manifesto’dan
daha iyisini
okumadım
(Komünist Manifesto, Almanca aslından çeviren Nail Satlıgan, Yordam Yayınları.)
Ama bu dizeleri yazan da (kim olduğunu edebiyat tarihçileri bulsun) ‘Bir Uçurumun Haritası’ndaki “Hayalet” de dahil hiçbir şiiri o sırada okumuş değildi. Buna imkân da yoktu. Nasıl açıklayacağız öyleyse? Soruyu açık bırakarak tesadüf deyip geçebiliriz Ya da evet, ‘Komünist Manifesto’ bir şiirdir; iki şair birbirinden habersizce bu gerçeği keşfetmiştir savı üzerinde düşünmeye koyuluruz. Şiirin ya da şairin diyelim, gerçeğe dair bilinenlerin ötesindekileri keşfedip açığa çıkarmak üzere bir yetisi de vardır
‘Bir Uçurumun Haritası’ iki türlü bir kitap. Her şiirin başında bir fragman yer alıyor. Bu fragmanların konusu neyse gerisinden gelen şiirin sorunsalı da onunla ilgili. Kitapta yirmi sekiz şiir olduğunu söylemiştik. Yirmi sekiz adet de fragman bulunduğunu ekleyelim. İki türlü kitap olarak tanımlamamız, şiirlerden evvel yer alan fragmanların çabucak hemen tümünün tipinin deneme oluşundan. Alphan Akgül’ün kitabı tipleri ortası bir tecrübe olarak da kayda değer. Kitabı bu iki türlülüğün değişik kıldığını belirtelim. Şiirin emellerinden biri de elbette enteresanlıklar yaratmak sunmaktır.
Alper Akgül’ün deneme ve şiiri tema, izlek, bahis bütünlüğü potasında bir ortaya getirdiği ‘Bir Uçurumun Haritası’nın dikkat çeken bir diğer istikameti de şahsî yaşantısından bir oldukça besbelli izler yansıtıyor oluşu. Yadırgatıcı değil. Şairlerin, müelliflerin birinci kitaplarının çoğunlukla otobiyografik olduğu söylenmiştir… Akgül kitabın üçüncü haritası olan “Korkunun Haritası”nda kendi yaşantısındaki tecrübeden yola çıkarak vefatı sorunsallaştırıyor. Hastalık olarak kanserin ve getirdiği vefatın kendi yakın etrafındaki tecrübesine, yaşanmışlığına tutuyor şiirin aynasını. Aktaracağımız dizeler kitabın son şiiri olan “Leke”den:
Şiiri kanlı bir darbeyle
Devirebilir misin?
Bak hiç harf yok sokakta
O bile yok
Alphan Akgül’ün 2000 yılında Yaşar Nabi Nayır Şiir Ödülü’nü aldıktan sonraki yirmi yıllık süreyi kitapsız geçirmesini, okurun karşısına çıktığı ilk kitabı ‘Bir Uçurumun Haritası’ndaki şiirlere bakarak yerinde bir tercih olmuş diye kıymetlendirebiliriz. Okurlara teklifimiz, şiirleriyle birlikte iki türlü oluşuyla da dikkat çeken Akgül’ün kitabını es geçmemeleridir…
