Anksiyete, şiddetli bir kaygı ve panik duygusu hissidir. Birden fazla kişi omurdaki değerli olaylar öncesinde kendisini korkmuş, telaşlı hissedebilir. Bu doğal bir his durumudur. Beklenen kıymetli olay sona erdiğinde kaygı, panik ve anksiyete hisleri da sona erer. Lakin kişi, endişe ve panik hissini beklenen olay geçtikten sonra bile ömür kalitesini bozacak, gündelik hayatındaki fonksiyonelliğini etkileyecek seviyede hissediyorsa şahısta bir anksiyete sorunu olduğundan kelam edilebilir.
Anksiyete belirtileri nelerdir?
Kişide bir anksiyete bozukluğu olabileceğini gösteren genel belirtiler;
• Hudutlu, gergin, huzursuz hissetme
• Sebepsiz yere makûs bir şey olacakmış üzere hissetme, panik duygusu
• Kalp atışlarında hızlanma
• Nefes alışın hızlanması
• Rahatsız edecek seviyede terleme
• Ellerde titreme
• Kendini zayıf, güçsüz hissetme
• Dikkati tasa yaratan niyetten uzaklaştırmakta zorlanma, bu kanıdan kurtulamadığı için öbür işlere odaklanmada güçlük
• Uykuya dalmakta güçlük
• Mide sorunları, hazımsızlık
• Korkuyu denetim etmede güçlük
• Anksiyeteye neden olduğu düşünülen durumlardan kaçınma isteği yahut bu durumdan kaçınma davranışı
Anksiyete (kaygı) bozukluğu yaşayan bireylerde korku düzeyinin yükseldiği durumlarda ağır bir panik hissinin yanında ellerde çok terleme, kalp atışlarında hızlanma, nefes almakta zorluk çekme, şiddetli baş ağrıları, mide bulantıları ve krampları, sık idrara çıkma üzere fizikî belirtiler de görülebilir.
Araştırmalar, çoklukla çocukluk çağında ortaya çıkan anksiyete (kaygı) bozukluklarında hem genetik hem de çevresel faktörlerin birlikte rol oynadığını ortaya koyuyor. Araştırmacılar bilhassa erken yaşta yaşanan travmatik olayların bireylerin dehşet sürece sistemlerinde hassasiyete yol açarak, ileri ömründe stresörlere (stres nedenlerine, tetikleyicilerine) karşı fazla hassas hale gelmelerine yol açtığını da belirtiyor.
Anksiyete, olağan ve patolojik olmak üzere ikiye ayrılır. Olağan anksiyete, tehdide reaksiyon gösterme kapasitesinin bir anlatımıdır. Bu durumun nörofizyolojik bir temeli vardır, fakat burada hangi yaşantının tehdit edici olduğunun bilinmesi bireyin öğrenmesine, hayatında karşılaştığı olaylara ve onların birey için olan tesirine ve değerine bağlıdır.
Patolojik anksiyete, telaş ile tıpkı manada kullanılır. Kişi, bunu içinde güya makus bir haber alacakmış, bir felaket olacakmış üzere nedeni bilinmeyen, içten gelen bir meşakkat, bir tasa duygusu olarak algılar ve tanımlar. Çok hafif tedirginlik ve gerginlik hissinden panik derecesine varan farklı yoğunlukta olabilir. Ağır derecelerinde, kişi en güçlü fizikî ağrının dahi bu derece rahatsız edici olmadığını belirtir.
Anksiyete, tehdide karşı gelişen bir reaksiyon olup geleceğe yöneliktir. Kaygı; acı veren ve tehlikeli bir uyarana karşı gelişen bir yansıdır. Bir kendini savunma içgüdüsüdür. Dert, objesi belirlenememiş yahut tanınmayan, tehlike mümkünlüğü içeren durumlarda ortaya çıkan, endişeye emsal bir yansıdır. Kaygıdan farkı, korkunun objesinin bilinmeyen oluşudur ve asıl tehdit ve rahatsız edici olan bu belirsizliklerdir.
Anksiyete rahatsız eden, yersiz endişe duygusudur ve sıklıkla fizyolojik belirtilerle birliktedir. Anksiyete bozukluğu ise anksiyeteye bağlı besbelli külfet ve fonksiyon bozukluğu manasındadır.
Anksiyeteli hasta değerlendirilirken, anksiyetenin olağan ve patolojik tipleri ayırt edilmelidir. Anksiyete büyümeye, yeni ve denenmemiş şeyleri denemeye ve bireyin kendi kimliğini ve hayatın manasını bulmaya doğal olarak eşlik eder ve bu son derece olağan ve gereklidir. Patolojik anksiyete ise aksine, verilen ihtara şiddet yahut müddet olarak uygunsuz bir cevaptır. Tehlike geçtikten sonra da devam eder yahut ortada tehlike yokken dahi varmış üzere sebebi bilinmeyen ağır bir korku hissedilir.
Anksiyeteye üç farklı öge eşlik eder:
Bedensel (somatik) öge anksiyetenin yarattığı kalp çarpıntısı, terleme, artmış uyarılmışlık (irritabilite) üzere fizikî belirtileri; bilişsel öge zihni istemsiz meşgul eden, anksiyeteyi uyarıcı-artırıcı-sürdürücü olan tehlike odaklı belirtileri; davranışsal öge tehdit algısına cevap olarak korunma gayeli etkin kaçınma hareketini kapsar. Bu belirtiler değerlendirildiğinde, anksiyetenin yalnızca anksiyete bozukluklarına özel bir durum değil, öbür psikiyatrik bozukluklarda da görülebilecek bir belirti olabileceğini unutmamak gerekir.
Anksiyete bozuklukları çeşitleri nelerdir?
Sık rastlanan anksiyete cinsleri:
• Obsesif – kompulsif bozukluklar,
• Panik atak,
• Travmatik gerilim bozukluğu (TSSB)
• Genel anksiyete bozukluları
• Toplumsal fobi
• Özgül fobi
Yaygın Anksiyete Bozukluğu: Kişinin günlük aktivitelerini sürdürmesine pürüz olacak, fonksiyonelliğini bozacak şiddette ağır ve süreğen bir telaş durumu yaşamasıyla kendisini gösterir. Bu şiddetli ve ağır korku hissine, huzursuzluk, daimi yorgunluk hissi, konsantre olmakta zahmet, kaslarda istemsiz kasılma ve uykuya dalmakta ve uykuyu sürdürmekte zahmet üzere semptomlar da eşlik edebilir. Ağır telaş oluşturan durumlar çoğunlukla günlük konut işleri, rutin toplantılar, işle ilgili olağan durumlar üzere günlük hayatta da kendisini gösterir.
Yaygın Anksiyete Bozukluğu Teşhis Ölçütler (DSM 5 )
• En az 6 ay mühletle, çabucak her gün, birçok olay ya da aktiflik hakkında (iş başarısı, okul başarısı vs.) çok kaygılanma ve kuruntulara (evham) kapılma
• Kendini kuruntulara kapılmaktan alıkoyamama
• Telaş ve kuruntu, aşağıdaki 6 belirtiden en az üçüne eşlik eder:
(not: çocuklarda yalnızca bir adedinin olması yeterlidir).
1. Huzursuzluk, çok heyecan duyma ya da tasa (sürekli diken üstünde olma)
2. Kolay yorulma
3. Fikirlerini odaklayamama ya da zihnin durmuş üzere olması,
4. İrritabilite
5. Kas gerginliği
6. Uyku bozukluğu
• Korku, kuruntu ve fizikî yakınmalar klinik açıdan bariz bir gerilime ya da toplumsal, mesleksel alanlarda ya da kıymetli öbür fonksiyonellik alanlarında bozulmaya neden olur.
• Bu bozukluk, bir unsurun (örn. berbata kullanılabilen bir husus, bir ilaç) ya da diğer bir sıhhat durumunun (örn. hipertiroidi) fizyoloji ile ilgili tesirlerine bağlanamaz.
• Bu bozukluk, öbür bir ruhsal bozuklukla daha düzgün açıklanamaz.
Panik Atak:
Panik atak yaşayan şahıslar ortada hiçbir neden ya da uyaran yokken birden ortaya çıkan ağır bir dehşet ve panik hissine kapılırlar. Panik atak yaşayan bireylerde ayrıyeten ellerde terleme, göğüs ağrısı, fazla süratli ya da sistemsiz kalp atışları, nefes alamadığını hissetme üzere fizikî belirtiler de görülebilir. Panik atak yaşayan şahıslar çoğunlukla bu durumu “kalp krizi geçiriyorlarmış” ya da “boğuluyorlarmış” üzere söz edebilirler.
Toplumsal Tasa Bozukluğu: Toplumsal fobi olarak da isimlendirilen toplumsal dert bozukluğunda bireyler toplumsal hayata karşı aşağılanacakları, reddedilecekleri ya da kendilerine üstünlük taşlanacakları, beğenilmeyecekleri üzere tasalarla ağır bir korku hissine kapılırlar. Bu nedenle toplumsal dert bozukluğu yaşayan bireyler öteki beşerlerle bir ortaya gelmekten kaçınabilirler. Toplumsal tasa bozukluğunun en bariz örnekleri toplum önünde konuşmaktan çok korkma, yeni beşerlerle tanışmaktan çekinme/kaçınma ya da toplum içinde yemek içmekten çekinme/kaçınma biçiminde kendisini gösterir.
Fobiler: Fobiler, bireyde belli bir nesne ye da durumlara karşı gösterilen çok dehşet olarak söz edilir. En sık rastlanan fobiler uçak fobisi, yükseklik fobisi, kedi – köpek fobisi, kapalı yerde kalma fobisi (klostrofobi), açık alanlara çıkma fobisi (agorafobi) olarak sıralanabilir. Fobiye neden olan nesneye karşı duyulan dehşet bazen o kadar şiddetli olabilir ki şahıslar günlük aktivitelerinde zorlanmaya ve fonksiyonelliğini yitirmeye başlayabilir.
Agorafobi: Agorafobi, kişinin panik atağa neden olacağını düşündüğü yerlerden ve durumlardan uzak durmasına neden olan bir anksiyete bozukluğudur. Agorafobisi olan bireyler kendilerini savunmasız hissettikleri için açık alanlarda olmaktan kaçınırlar.
Bir sıhhat problemine bağlı anksiyete bozukluğu: Fizikî bir sıhhat sorunun neden olduğu, şiddetli panik ve anksiyete semptomlarını içeren anksiyete bozukluğudur.
Seçici Konuşmazlık Bozukluğu:
Çocuklarda görülen bir anksiyete bozukluğudur. Seçici konuşma bozukluğu olan çocuklar konuşma yetilerinde fizikî bir sorun olmamasına karşın birtakım ve seçili durumlarda konuşmazlar. Makul bireylere, ortamlara özel olabilir. Seçici konuşmazlık bozukluğu olan bir çocuk okulda hiç konuşmazken, meskende ailesiyle rahatlıkla bağlantı kurabilir. Bu durum çocuğun okuldaki muvaffakiyetini ve toplumsal ahengini etkileyebilir.
Ayrılma Tasası Bozukluğu: Ayrılma telaşı bozukluğu çocukluk çağında görülen, çocuğun ebeveynlerinden ayrılmaya karşı gösterdiği şiddetli tasayı söz eden bir telaş bozukluğu tipidir.
DSM-IV-TR’ye nazaran travma ile alakalı bozukluklar ve obsesif kompulsif bozukluk farklı kategorilerinde yer alırken; panik bozukluğu, fobik bozukluklar, toplumsal anksiyete bozukluğu ve yaygın anksiyete bozukluğu anksiyete bozuklukları kategorisini oluşturmaktadır. Ayrılma anksiyetesi bozukluğu bu kategoriye yeni eklenmiştir.
DSM beşinci baskısıyla kullanıma sunulmuş olup anksiyete (kaygı) bozuklukları, ayrılma anksiyetesi bozukluğu, seçici konuşmama (mutizm), toplumsal anksiyete bozukluğu (sosyal fobi), panik bozukluğu, agorofobi, yaygın anksiyete bozukluğu, hususun (ilacın) yol açtığı anksiyete bozukluğu, diğer bir sıhhat durumuna bağlı anksiyete bozukluğu, tanımlanmış başka bir anksiyete bozukluğu ve tanımlanmamış anksiyete bozukluğu olarak sınıflandırılmıştır.
Tıbbi Nedenlere Bağlı: Kimi bireylerde anksiyete, altta yatan tıbbi bir sıhhat sıkıntısından kaynaklanıyor olabilir. Kimi durumlarda ise anksiyete belirtileri tıbbi bir rahatsızlığın ön işaretçileri olabilir. Anksiyete belirtilerine neden olabilecek kimi tıbbi durumlar şu biçimde sıralanabilir;
• Kalp hastalıkları
• Diyabet
• Tiroid sorunları, hipertiroid
• Teneffüs yolu sorunları, astım
• Unsur bağımlılığı ya da yoksunluk
• Kronik ağrılar ve huzursuz bağırsak sendromu
• Savaş/Kaç sistemini etkileyebilecek ender tümörler
