Anksiyete, birçok insanın ömründe vakit zaman karşılaştığı bir his olmasına karşın, bu kavramın altında yatan süreçler epeyce karmaşıktır. Temel olarak, anksiyete, bireyin karşılaştığı bir tehdit ya da gerilim durumuna verdiği bir reaksiyondur. Bu reaksiyon, ekseriyetle gelecekte olabilecek makus durumlar hakkında duyulan ağır bir tasa, endişe yahut tedirginlik olarak tanımlanır. Anksiyete, aslında bedenin hayatta kalma düzeneğinin bir kesimidir. Tehdit algılandığında, “savaş ya da kaç” reaksiyonunu tetikleyen sempatik hudut sistemi devreye girer. Bu reaksiyon, bireyin tehlikeyle başa çıkmasına ya da ondan kaçmasına yardımcı olur. Lakin, bu reaksiyon kronikleştiğinde ve daima hale geldiğinde, kişinin ömrünü olumsuz etkileyen bir bozukluğa dönüşebilir.
Anksiyetenin Tarihi ve Kültürel Bağlamı
Anksiyete, tarih boyunca farklı kültürlerde ve medeniyetlerde farklı biçimlerde ele alınmıştır. Antik Yunan’da, Hipokrat üzere tıp adamları, anksiyeteyi “melankoli” olarak tanımlamış ve bunun, bedendeki dört temel sıvının dengesizliğinden kaynaklandığını öne sürmüşlerdir. Orta Çağ’da ise anksiyete, çoklukla ruhsal bir sorun olarak görülmüş ve dini bağlamda ele alınmıştır. Çağdaş psikoloji ve psikiyatri, anksiyeteyi bilimsel bir perspektifle ele alarak, biyolojik, ruhsal ve toplumsal faktörlerin bir ortada kıymetlendirilmesi gerektiğini savunur.
Anksiyetenin Biyolojik Mekanizmaları
Anksiyetenin biyolojik temelini anlamak için, beyin ve hudut sistemi üzerindeki tesirlerini incelemek gerekir. Beyinde anksiyete ile bağlantılı esas bölgeler ortasında amigdala, hipokampus ve prefrontal korteks bulunur.
Amigdala: Duygusal reaksiyonların, bilhassa endişenin işlenmesinden sorumlu olan beyindeki bu yapı, anksiyetenin merkezinde yer alır. Tehdit algılandığında amigdala, sempatik hudut sistemini uyararak bedeni savaş ya da kaç reaksiyonuna hazırlar.
Hipokampus: Bellek ve öğrenme süreçlerinde değerli bir rol oynayan hipokampus, anksiyete bozukluklarında sıklıkla küçülmüş olarak bulunur. Bu durum, travmatik anıların işlenmesinde ve saklanmasında meselelere yol açabilir.
Prefrontal Korteks: Duygusal reaksiyonların düzenlenmesi ve rasyonel fikir ile bağlıdır. Anksiyete bozukluğu olan bireylerde, prefrontal korteksin aktivitesinde dengesizlikler olabilir, bu da bireyin tehditleri çok derecede algılamasına ve denetim edememesine neden olabilir.
Anksiyetenin Nörotransmitterleri Anksiyetenin biyolojik boyutunda kıymetli bir öbür faktör ise nörotransmitterlerdir. Bunlar, hudut hücreleri ortasında bağlantısı sağlayan kimyasal hususlardır. Anksiyete ile bağlantılı en önemli nörotransmitterler şunlardır:
Memnunluk ve âlâ olma hali ile ilişkilendirilen bu nörotransmitter, anksiyetenin düzenlenmesinde kilit bir rol oynar. Serotonin düzeylerinde azalma, depresyon ve anksiyete bozukluklarına yol açabilir.Serotonin:
GABA (Gamma-Aminobütirik Asit): Beyinde ana inhibitör nörotransmitter olan GABA, hudut hücrelerinin çok uyarılmasını mahzurlar. GABA eksikliği, anksiyete düzeylerinde artışa neden olabilir.
Norepinefrin: Gerilim ve tehlike anlarında salınan bu nörotransmitter, bedenin “savaş ya da kaç” reaksiyonunu tetikler. Norepinefrin düzeylerindeki dengesizlikler, anksiyete bozukluklarının gelişimine katkıda bulunabilir.
Anksiyetenin Ruhsal Yönleri Anksiyetenin ruhsal tarafları, bireyin niyet kalıpları, inançları ve duygusal tecrübeleri ile yakından bağlantılıdır. Bu bağlamda, anksiyete çoklukla bireyin gelecekteki olaylar hakkında geliştirdiği olumsuz ve felaketleştirici fikirlerle ilişkilendirilir.
Anksiyete yaşayan bireyler, çoklukla kognitif çarpıtmalar olarak bilinen, gerçekliği çarpıtan fikir kalıplarına sahiptir. Örneğin, bir durumun en berbat sonucunu daima olarak düşünmek (felaketleştirme) yahut olayları siyah-beyaz olarak görme (ikili düşünme) üzere.Kognitif Çarpıtmalar:
Öğrenilmiş Çaresizlik: Daima olarak denetim edilemeyen gerilimli durumlarla karşılaşan bireyler, vakitle bu durumları değiştiremeyeceklerine inanır ve çaresizlik duygusu geliştirirler. Bu durum, anksiyetenin kronikleşmesine yol açabilir.
Bağlanma Teorisi: Erken çocukluk periyodundaki bağlanma bağlantıları, bireyin gerilim ve anksiyeteyle başa çıkma yeteneği üzerinde derin tesirler bırakır. İnançlı bağlanma geliştiren bireyler, gerilimli durumlarla daha tesirli bir biçimde başa çıkarken, inançsız bağlanma geliştiren bireyler, daha yüksek anksiyete düzeylerine sahip olabilirler.
Anksiyetenin Toplumsal ve Çevresel Etkileri Anksiyete, bireyin toplumsal etrafı ve ömür şartları ile de yakından bağlantılıdır. Çevresel gerilim faktörleri, bireyin anksiyete geliştirmesine taban hazırlayabilir.
İş kaybı, boşanma, önemli bir hastalık üzere büyük hayat olayları, bireyde anksiyete belirtilerinin ortaya çıkmasına neden olabilir. Bu tıp olaylar, bireyin hayatının denetimini kaybettiği hissine kapılmasına ve hasebiyle anksiyetenin artmasına yol açabilir.Stresli Ömür Olayları:
Sosyal Dayanak Eksikliği: Güçlü toplumsal bağları olan bireyler, gerilimle daha tesirli bir halde başa çıkabilirler. Fakat, toplumsal takviyeden mahrum olan bireyler, anksiyeteyi daha ağır yaşayabilirler.
Toplumsal Faktörler: Ekonomik zorluklar, işsizlik, toplumsal çatışmalar üzere faktörler, bireyde daima bir gerilim hali yaratabilir ve bu durum anksiyetenin kronikleşmesine katkıda bulunabilir.
Anksiyetenin Tedavi Yöntemleri Anksiyete bozukluklarının tedavisinde kullanılan çeşitli teknikler bulunmaktadır. Tedavi süreci, ekseriyetle bireyin özel gereksinimlerine nazaran şekillendirilir ve biyopsikososyal bir yaklaşımı içerir.
BDT, bireyin olumsuz niyet kalıplarını ve inançlarını tanımlayıp değiştirmeyi gayeler. Bu terapi, anksiyetenin hem bilişsel (düşünsel) hem de davranışsal boyutlarına odaklanır. Bireyin olayları daha gerçekçi bir formda değerlendirmesine yardımcı olarak, anksiyete belirtilerini azaltmayı emeller.Bilişsel Davranışçı Terapi (BDT):
İlaç Tedavisi
Maruz Bırakma Terapisi: Bu terapi sistemi, bireyi korktuğu durumlara yavaş yavaş maruz bırakarak, bu durumlarla başa çıkma yeteneğini geliştirmeyi gayeler. Maruz bırakma, anksiyetenin azaldığı bir süreçle ilerler ve bireyin kaygılarının gerçek olmadığını fark etmesini sağlar.
Gevşeme Teknikleri ve Mindfulness: Meditasyon, yoga, derin nefes alma idmanları üzere gevşeme teknikleri, bireyin gerilim düzeyini düşürmede tesirli olabilir. Mindfulness, bireyin anı kabul ederek, fikirlerini ve hislerini yargılamadan gözlemlemesini sağlar. Bu teknikler, anksiyetenin denetim altına alınmasında yardımcı olabilir.
Düzenli Fizikî Aktivite: Nizamlı fizikî aktivite, anksiyetenin denetim altına alınmasında yardımcı olabilir.
Uzm. Psk. Damla Arıkan
