Margaret Atwood’un yazmak ve müelliflik üzerine kanılarını anlattığı ‘Ölülerle Uzlaşmak’ kitabı Dost Körpe’nin çevirisiyle Doğan Kitap tarafından yayımlandı. Altı kısımdan oluşan kitap, sayısız yazın insanından verilen örneklerle yazma aksiyonunun teknik boyutundan çok ruhsal boyutuna odaklanmakta.
Margaret Atwood, 1939 yılında Kanada’da doğdu. Babası böcekbilimci olduğu için dağlık bölgelerdeki ormanlık yerlerde yaşadı. Hem bu yüzden hem de her sene taşınmak zorunda kaldıkları için on iki yaşına kadar nizamlı bir eğitim alamadı. Lise eğitiminin akabinde Victoria Üniversitesi (Toronto) sanat, psikoloji ve Fransızca kısımlarından mezun oldu. 1962 yılında ise Harvard Üniversitesi’nde yüksek lisansını Woodrow Wilson bursuyla tamamladı. Sonrasında doktora kısmına devam eden muharrir, tezini yarıda bırakarak yazın çalışmalarına tartı verdi. Yirmiye yakın şiir kitabı ve ondan fazla romanı olan Atwood ‘Kör Suikastçı’, ‘Tufan Zamanı’, ‘Antilop ve Flurya’, ‘Damızlık Kızın Öyküsü’, ‘Nam-ı Başka Grace’, ‘Cadı Tohumu’, ‘Kalp Gidince’, ‘DelliÂddem’ ve ‘Evlenilecek Kadın’ üzere romanlarıyla dünya çapında tanındı. Tıpkı vakitte eleştirmen olan Atwood, Arthur C. Clarke, Man Booker, Franz Kafka üzere birçok mükafatın de sahibi. Öte yandan, kitapları genelde fantastik veya bilimkurgu yapıtları ortasında görülse de yakın gerçeği anlattığını ve spekülatif kurgu yazdığını vurgulayan Atwood ekseriyetle feminist yahut ekolojik distopya veyahut da distopyayla ütopyanın birleşimi olan üstopya tipinde yazmakta. ‘Damızlık Kızın Öyküsü’, gerek kitaptan gerek dizisinden bilindiği üzere bayan haklarının yok olduğu gerici bir ihtilali bahis edinen feminist distopyayken; ‘DelliÂddem’ üçlemesinin ilk kitabı olan ‘Antilop ve Flurya’ ise bir üstopya örneği. Zira bir bilim insanı insan tipini bir virüs yayarak yok etmeye çalışırken eş vakitli olarak laboratuvarında kötücül hislerden arınmış bir insan toplumu yaratmakta. Tüm bu kurgular bilimin hudutlarını zorluyormuş üzere gözükse de Atwood onları yazarken mevcut bilimin imkanlarından faydalanarak yakın gerçeği yazdığının, spekülatif kurgunun gerçekleşebilirliğinin altını çizer. Tahminen de bu yüzden okura tedirginlik veren, tansiyon dolu kitaplar kaleme alır genelde. Bununla bir arada Atwood’u birincinin feminist ve aktivist olarak görmek gerekir zira edebi lisanını titizlikle erillikten arındırır ve toplumsal cinsiyet eşitliğini vurgular. Öte yandan ekolojik problemlere hassastır. Ayrıyeten, Kanada halk edebiyatından özellikle hayvan hikayelerinden ilham alır, ismi her ne kadar Amerikan ve İngiliz edebiyatında yer alsa da Kanada edebiyatına dahil olduğunu her fırsatta söyler. Bu doğrultuda, “Bir Müellifin Yazmak Üzerine Düşünceleri” alt başlığıyla yayımlanan ‘Ölülerle Uzlaşmak’ kitabı, Cambridge Üniversitesi’nde Empson Konferansları dahilinde verdiği altı konferanstan oluşmakta. Kitabın birinci kısmı olan “Oryantasyon: Kendini Ne Sanıyorsun? ‘Yazar’ nedir ve nasıl muharrir oldum?” Atwood’un çocukluğundan gençliğine uzanan bir çizgide nasıl müellif olduğunu anlatmakta. Bu sayede müellifin erken devir yazma itkilerini, anlatım stilinin oluşumunu öğrenmekteyiz. “Hilekârlık: Jekyll Eli, Hyde Eli ve Hilebaz İkinci Benlik Neden daima iki kişi vardır?” başlıklı ikinci kısımda ise çocukların kendilerini masal kahramanlarının ya da süper-kahramanların yerine koymasından yola çıkar. Burası değerlidir zira birçok kahramanın çift kişiliği olduğunun altı çizilir, Superman-Clark Kent üzere. Yeniden buradan hareketle Atwood çift kişiliğin, kılık değiştirmenin, dönüşümün edebiyatta nasıl yer aldığını romantizm bağlamında irdeleyerek yaşadığımız çağı post-romantik olarak niteler ve bütün muharrirlerin “çift” olduğunu söyler:
“Kimdim pekala? Şeytani ya da hilebaz ikinci benliğimdim tahminen de. Nihayetinde bir müellifim; bu yüzden, benim de içimde bir yerlerde hilebaz –veya en yeterli ihtimalle biraz disfonksiyonel–ikinci benliğim bâtın olmalı.” (s.65)
“İthaf: Büyük İlah Kalem Apollo, Mammon’a Karşı: Müellif hangisinin sunağında tapınmalı?” başlıklı üçüncü kısımda ise sanat-ticaret bağına değinilmekte. Burada biyografi kitaplarında pek rastlanmayan bir noktaya temas ediyor Atwood, yazar-para münasebetine. Çünkü kendi deyişiyle para yalnızca “yazarın ne yediğini değil, ne yazdığını da belirler.” Burada paranın ve şöhretin bir muharrir için makûs olduğu önyargısını irdeler:
“Çehov müelliflik mesleğine sadece para için başlamıştı; yoksul ailesini geçindirmekten diğer maksadı yoktu. Bu onu aşağılık biri mi yapar?” (s.96)
Dördüncü kısım ise “Günaha Davet: Prospero, Oz Büyücüsü, Mephisto ve Ortakları Kim sallar büyülü asayı, kim oynatır ipleri ve kim imzalar Şeytan’ın defterini?” başlığını taşımakta. Bu kısımda Atwood, Tanrı-yazar-rahip üçgeninde gezinmekte. “Rahip” sözcüğünü kullanıyor zira muharrir kendini sanata adamış bir rahip üzere düşünülebilir. Lakin bu sözcüğün asıl değeri rahibin İlah ile Dünya ortasında bir aracı pozisyonunda olmasıdır. Öte yandan muharrirler da kendilerini ilah olarak görebilirler. Bu bağlamda erkek muharrirlerin başta kibrini alaya alarak edebiyat alanındaki cinsiyet eşitsizliğinin de altını çizer Atwood:
“Aslında lisanımızda ‘dâhi’ ile ‘kadın’ sözcükleri yan yana pek uygun durmaz, zira erkek ‘dâhilerden’ beklenen tipten tuhaflıklar, bayanlarda görülse ‘delilik’ olarak yorumlanır. ‘Yetenekli,’ hatta ‘büyük’ üzere tanımlar kullanıldığı bile olmuştur.” (s.130)
Başka bir deyişle bu kısımda müellif, siyasi bir erkin içerisinde kıymetlendirilir. Beşinci kısma gelirsek “Komünyon: Hiç Kimseden Hiç Kimseye Sonsuz üçgen: Müellif, okur ve aracı kitap” başlığına sahip. Atwood bu kısımda muharririn kimin için yazdığını odağa alarak yazar-okur bağlantısına dair düşünümlerini sunar. Müellifin yalnızca kendisi için yazmadığını zira “hiç kimse” için yazan birinin yapıtını okuma talihimiz olmayacağını söylerken müellifin zihnindeki okur algısının bilinmeyen olduğunun da altını çizer:
“Okurun tehlikeli tarafları olabilmesine rağmen bir müellif, okuru olacağını varsaymak zorundadır ve hep varsayar da. Varsayar lakin okurunu net, besbelli bir biçimde gözünde canlandırdığı azdır…” (s.161)
Yani hem müellifin hem kitabın hem de okurun anonim olduğunu varsayar. Kısaca iki taraf da birbiri için hiç kimsedir. Kitaba ismini veren altıncı ve son kısım ise “İniş: Ölülerle Uzlaşmak Yeraltı Dünyası’na kim ve neden iner?” başlığını taşır. Bu kısımda yazma itkisinin ruhsal boyutunu irdeler Atwood. Gılgamış’tan Hamlet’e kadar pek çok yapıttan örnek verir. İnsanın Yeraltı Dünyası’na indiğini ve buradan bir anlatıyla döndüğünü söyler. Kısaca insanın vefat karşısındaki pozisyonu onu kalıcı olmaklığa sürüklemiş, o da öbür sanatlara kıyasla daha kalıcı olanına, edebiyata yönelmiştir. Bu kısmın hipotezini şöyle özetler:
“Hipoteziyse anlatı tipinden yazıların yalnızca kimilerinin değil hepsinin yazılmasında, hatta tahminen de tüm yazıların yazılmasında, faniliğe karşı içten içe duyulan kaygı ve ilginin, Yeraltı Dünyası’na riskli bir seyahat yaparak oradan bir şey ya da bir kimseyi geri getirme dileğinin tesirli olduğu.” (s.185)
Burada edebiyatı başka sanatlardan kalıcılık ve “ses” bağlamında ayırır. Atwood’a nazaran performans sanatları tek gösterimliktir; heykel, fotoğraf üzere sanatlar ise uzun vakit kaldıkları vakit seslerini yitirir. Lakin edebiyat, düşünme hareketiyle birleşerek sesten sese, algıdan algıya geçerek vakti takip edebilir. Bu minvalde “ölüler” de yok olmaz, üstelik zaman-dışı olduklarından hem geçmişe hem geleceğe sahip olarak sağlara musallat olurlar. Böylelikle, edebi eserlerde veyahut düşlerimizde karşımıza çıkan ölülerin bizden genelde dört şey istediğini saptar Atwood: 1) servet; 2) bilgi; 3) makûs bir canavarla çarpışma fırsatı; 4) sevilenler ve yitirilmişler.
Kısaca, bu kısımda Yeraltı Dünyası her türlü olasılığın gerçekleşmesine imkân veren karanlık bir yer olarak nitelendirilir. Böylelikle müellif da o dünyaya giren ve oradan bir anlatıyla çıkan kişi olur. Atwood’un kendi deyişiyle özetlemek gerekirse “ilk müellif Gılgamış’tır”:
“Hayatın ve mevtin sırrını ister, cehennemden geçer, geri döner lakin ölümsüzlüğü kazanamamıştır. Eline yalnızca iki hikaye geçmiştir… Seyahatinin hikayesi ve tufan hikayesi. Yani aslında geri dönerken yanında yalnızca iki hikaye getirir, o kadar. Sonra da kendin çok ancak çok yorgun hisseder ve her şeyi bir taşa kazır.” (s.203)
