Başkalarıyla kurduğumuz bağlantılar, bilhassa de duygusal bağlar, beynimiz için çok kıymetli. Çünkü beynimiz, toplumsal etkileşimleri ödüllendiren ve bilhassa kendimizi yalnız hissettiğimiz durumlarda bizi diğerleriyle bağ kurmaya iten bir yapıya sahip.
Karşımızdaki kişinin arkadaşımız ya da romantik partnerimiz olması fark etmiyor; birini sevmek o şahısla birebir etkileşim kurma isteğini beraberinde getiriyor.
Oregon Üniversitesi’nde misyon yapan nörobilimci Stephanie Cacioppo, National Geographic’e yaptığı açıklamada, birini sevmenin insan için değerini, “Sevgi bir kişinin sıhhati için pak su, besin ve antrenman kadar hayati bir biyolojik ihtiyaçtır” diye özetledi.
Sevgi genelde kalple özdeşleştirdiğimiz bir olgu olsa da birini sevmenin bedenimize sağladığı yararların kıymetli bir kısmının temelinde beynimiz yatıyor. Çünkü insan beyni, birine karşı çekim, yakınlık ve bağlılık hissettiğimiz durumlarda bir dizi hormonun üretilmesini ve bedenimize salınmasını sağlıyor.
Indiana’da bulunan Kinsey Enstitüsü’nün yöneticiliğini yapan ve toplumsal bağlar konusunda uzman bir biyolog olan Sue Carter bu durumu, “Sevgi, sıhhatimiz, yeterliliğimiz ve üreme süreçlerimiz için çok kıymetli olduğundan öğrenmeyle edinilebilecek bir şey değil” kelamlarıyla açıkladı.
Peki sevgiyle alakalı sinyaller beyin tarafından nasıl iletilip alınıyor? Daha da kıymetlisi bu sinyallerin yetersizliği durumunda neler yaşanıyor? Bu soruların karşılıklarını bilmek, arkadaşlığı, aşkı, kalp kırıklığını ve kayıpları anlayıp atlatmak açısından büyük kıymet taşıyor.
LİMBİK SİSTEM SAYESİNDE SEVMEKTEN KORKMUYORUZ
Zihnimiz ve bedenimiz çeşitli işlevleri koordine etmek ve hislerimizi etkilemek için nörotransmitterlerden ve moleküler kimyasal mesajcılardan oluşan karmaşık bir ağ kullanıyor. Bu kimyasal mesajcılara genel olarak hormon ismini veriyoruz.
Hormonlar bedenin endokrin sisteminin bir modülü. Beynin hipotalamus, hipokampus, amigdala, talamus, bazal çekirdekler, singulat kıvrımı üzere kıymetli kısımları endokrin sistemini birbirine bağlıyor. Bu yapılar bir ortaya geldiğinde, beynin evrimsel olarak en erken gelişmiş kısımlarından biri olan limbik sistem meydana geliyor.
Limbik sistem, beyinde anıların saklandığı ve kokuların işlendiği bölge olmanın yanı sıra şahıslar ortası çekim ve duygusal yakınlık kelam konusu olduğunda da en değerli rolü oynuyor.
ABD’nin Ohio’da eyaletinde bulunan Cleveland Clinic bünyesinde araştırmalar yürüten nöropsikolog Cynthia Kubu, “Limbik sistem sayesinde görüp beğendiğimiz kişinin yanına gidip kendimizi tanıtma isteğimiz güçleniyor, yeni biriyle tanıştığımızda gardımızı düşürmekten korkmuyoruz ve vakit geçtikçe karşımızdaki kişinin ruh eşimiz olduğunu hissetmeye başlıyoruz” dedi.
HANGİ HORMONLAR TESİRLİ?
Sevgiyle alakalı hisler kelam konusu olduğunda, yedi hormon bilhassa kıymetli roller oynuyor. Bunlara teker teker bakalım:
1) Oksitosin: Aşk ya da sevgi hormonu olarak da bilinen oksitosin, toplumsal bağlar kurmamıza yardımcı oluyor, karşımızdaki bireye duyduğumuz inancı artırıyor ve çekim hissini derinleştiriyor. İki kişi sohbet ederken, birbirlerine temas ettiklerinde, birlikte oyun oynadıklarında ya da öbür bir çeşit manalı etkileşim içine girdiklerinde oksitosin salgılanmaya başlıyor.
Avustralya’da bulunan Wollongong Üniversitesi Tıp Okulu’nda dersler veren Dr. Theresa Larkin, “Oksitosin bir bireye karşı duyduğumuz bağlanma, ilgi ve sadakat hislerini güçlendirir” dedi. Bununla birlikte kimi araştırmalar oksitosinin kişinin sevdikleri hakkında hatırladığı şeyleri olumsuz etkileyebildiğine de işaret ediyor. Bir öteki deyişle oksitosin karanlık tarafı da bulunan bir hormon.
2) Vazopressin: Vazopressin hormonu birini sevdiğimizde duyduğumuz heyecan hissini tetikliyor. Oksitosin salgılanmasıyla ilişkilendirilen davranışların kimileri vazopressinin de salgılanmasını sağlıyor. Yanı sıra araştırmalar, bir tehdit karşısında da vazopressin salgılandığını, bu sayede sevdiğimiz bireyleri tehlikelerden muhafaza gereksinimi hissettiğimizi gösteriyor.
Öte yandan bu kimyasalın sahiplenme ve kıskançlık hislerine de yol açtığına işaret eden çalışmalar da var. Neyse ki oksitosin salgısı vazopressini dengeleyip bu hislerin yumuşamasını sağlıyor. Carter, bu durumu, “Oksitosin ve vazopressin, sevginin çeşitli yanlarıyla ilişkilendirilen yararları ve bedelleri açıklayan bir istikrar sistemi içinde” kelamlarıyla açıkladı.
3) Dopamin: Dopamin, insan bedenindeki en fazla çalışılmış uygun hissettiren ödül hormonlarından biri. Dopamin hormonu çeşitli yiyecekler ve antrenman üzere beşere güzel hissettiren şeylerle tetikleniyor. Çiftler kelam konusu olduğunda da öpüşme ya da cinsel münasebet üzere etkileşimler, bedende dopamin musluklarının açılmasını sağlıyor.
Larkin, “Dopamin salgılandığında aşkın ‘başımızı döndürmesini’ sağlayan ödül yolları harekete geçer, dileğimiz ve sevdiğimiz bireyle birlikte olma motivasyonumuz artar” dedi. Bilim insanları geçmişte bu tesirin, çeşitli uyuşturucu unsurların tesiri kadar kuvvetli olduğunu açıklamıştı.
4 ve 5) Testosteron ve östrojen: Larkin, cinsiyet hormonları olarak da bilinen testosteron ve östrojenin çiftlerin üreme isteğinde değerli rol oynadığını ve insanların seks isteğinin temelini oluşturduğunu belirtti. Öte yandan bu hormonlar birçok vakit tutku ve şehvet üzere hislerle de ilişkilendiriliyor. Özetlemek gerekirse bu hormonlar kişiyi seks yapmaya motive ederken, dopamin de seksin mükafatı oluyor.
6) Noradrenalin: Noradrenalin yeni biriyle tanıştığımızda ya da aşık olduğumuzda bedenimizin verdiği fizyolojik reaksiyonları yönetiyor. Yani kalbimizin daha süratli atması, gücümüzün artması ya da avuçlarımızın terlemesi daima noradrenalinle alakalı. Bu hormon tıpkı vakitte anıların depolanmasıyla da alakalı. Bu nedenle birçok çift, münasebetlerinin birinci vakitlerini ‘dün gibi’ hatırlıyor.
7) Serotonin: Serotonin, bir bireye duyulan ilginin çeşitli safhalarında azaldığı gösterilmiş az sayıdaki kimyasaldan biri. Bu düşük düzeyler, obsesif kompulsif bozuklukla (OKB) yaşayan bireylerde görülen seviyelere epeyce yakın. Missouri Üniversitesi’nde davranışsal nörobilim çalışmaları yürüten Sandra Langeslag, bu hususta yaptığı araştırmaya nazaran, “aşık bireylerle OKB’si olan bireylerin takıntıları bağlamında birbirlerine benzediklerini” belirtti.
Bu hormonların her biri çok farklı aktiviteler esnasında salgılanabiliyor. Birçok aksiyon birebir anda birden fazla hormonun salgılanmasına neden oluyor. Örneğin hem dopamin hem de serotonin şahısta takıntılı kanılar oluşmasına yol açabiliyor.
Harvard Tıp Okulu’nda klinik psikiyatri dersleri veren Dr. Jacquie Olds, “Sevgi ve aşk, tüm hislerimizin dahil olduğu, beyni pek çok derin ve gizemli biçimde etkileyen ziyadesiyle karmaşık bir olgu” dedi.
SEVGİ DOLU İLGİLER SAĞLIKLI OLMANIN ŞARTI
Sevgiyle alakalı hormonların ne vakit yahut neden salgılandığı bir yana, bu kimyasalların her birinin farklı zihinsel ve fizikî yararları var.
Cacioppo, “Sevgi ağı büsbütün çalışır hale geldiğinde, beyninin ödül merkezlerini harekete geçiriyor, hormonlar, nörokimyasallar ve doğal ağrı kesiciler bedenimizde çağlamaya başlıyor. Bu sayede hem sevinçli oluyoruz hem bedenimiz düzgünleşiyor hem de zihnimiz acıyla başa çıkabiliyor” dedi.
Kişinin hayatında sevdiği, âşık olduğu birinin bulunmasının kanıtlanmış kimi yararları şunlar: Stres azalıyor, uyku kalitesi artıyor, bağışıklık sistemi güçleniyor, ağrılar azalıyor (araştırmalar kandaki oksitosinin güzelleşmeye yardımcı olduğunu gösteriyor), depresyon hali azalıyor, sorun çözme maharetleri güçleniyor, bilişsel işlev düzgünleşiyor ve hayat müddeti uzuyor.
Carter, kişinin kendini inançta hissettiği romantik ve romantik olmayan bağlantıların, “rahatlamayı, büyümeyi ve tamiri teşvik eden biyolojik durumlar yarattığını” belirtti ve ekledi: “İnsanın hayatında sevgi dolu ilgiler olması, sağlıklı olması açısından kritik.”
AŞK NEDEN GÖZÜMÜZÜ KÖR EDİYOR? ALAKANIN ÖMRÜNÜ NE BELİRLİYOR?
İlişkinin farklı kademeleri da farklı yararları beraberinde getiriyor. Araştırmalar, âşık olmaya başladığımız sırada birtakım hormonların seviyelerinin daha yüksek olduğunu, öbür kimi hormonların ise uzun vadeli yararlar sağladığını gösteriyor.
Örneğin, noradrenalin birçok vakit bağlantının başında, bilinmeyenlerin çok olduğu devirde salgılanıyor ve beyni önlemli olmaya itiyor.
New York’ta bulunan Albert Einstein Tıp Koleji’nde nöroloji klinik profesörü olarak misyon yapan Lucy Brown, “İlişkinin başlarında adrenalin yüksek olduğundan karnımızda kelebekler uçuşur ve kalp atışlarımız hızlanır. Dahası beynimizin karar vermemizi sağlayan kısımlarındaki aktiflik azalır. Bu nedenle aşkın en başında karşımızdaki kişinin kusurlarına gözümüz kör olur” diye anlattı bu durumu.
Brown, ilginin ilerleyen safhalarında bağlılık seviyeleri arttıkça dopaminin yarattığı o tutkunu yerini öbür hormonların aldığını belirterek, “Oksitosin uzun vadeli bağlantıların sürdürülmesinde daha kıymetli bir role sahiptir” dedi. Dahası karşıdaki kişi tarafından kırılabilecek olmanın meçhullüğü ve korkusu azaldıkça yerleşen inanç ve emniyet hislerinde de oksitosin rol oynuyor.
Uzun vadeli ilgilerde vazopressin de kıymetli bir etken. Bağlılığı artıran vazopressin, kişinin ilgisinden gurur duymasını ve o alakayı korumak istemesini sağlıyor.
AYRILIK BEDENİMİZDE HANGİ TESİRLERE YOL AÇIYOR?
Peki ya ayrıldığımızda ne oluyor? Carter, bu hormonların fizikî ve zihinsel yararlarının bedelini sevdiğimiz kişiyi kaybettiğimizde yaşadığımız duygusal reaksiyonlarla ödediğimizi belirtti.
İlişki sona erip ayrılık yaşandığında, dopamin ve oksitosin üzere güzel hissettiren hormonların sabit akışı sona ererken, gerilimle alakalı kortizol, norepinefrin üzere hormonlarda bir artış yaşanıyor.
Olds, “Ayrılık bedenimizi bir anda alıştığımız nörotransmitterlerden yoksun bırakır. Bir bağımlının, bağımlısı olduğu maddeyi bir anda kesmekten nefret etmesi üzere, makus bir ayrılık da büyük bir hüzne neden olabilir” diye konuştu.
Bu durum kimi şahıslarda fizikî rahatsızlıkları bile beraberinde getiriyor. Brown, “Ayrılık vücutta ve beyinde bir gerilim yansısı yaratır. Beyin buna güya fizikî olarak acı veren bir uyaran varmış üzere reaksiyon verir” dedi.
Araştırmacılar bunu da tekrar bir bağımlının yaşadığı mahrumluk semptomlarına benzetiyor. Cacioppo, “Artık orada olmayan birini, bir vakitler sevdiğiniz bireyle özdeşleştirdiğiniz müspet hisleri aramaya başlıyorsunuz. Kalp kırıklığı yahut karşılıksız aşk buna benziyor” sözlerini kullandı.
Kubo, kayıp ve hasret hislerinin iştah kaybı, yük değişimi, uyku bozukluğu, tasa ve depresyon üzere hallerde açığa çıkabileceğini belirtti. Bu hisler kişinin partneri öldüğünde daha da güçlü olabiliyor. Çok uç örneklerde, yastaki kişi de hayatını kaybediyor.
Carter, bunun sebebini, “Oksitosin bütün dokuları, bilhassa de kalbi korumakta kritik bir kıymete sahip” kelamlarıyla açıkladı.
KIRIK KALP SENDROMU KENT EFSANESİ DEĞİL GERÇEK
Sevilen kişinin vefatıyla, oksitosin akışı bir anda kesildiğinde bir kardiyovasküler reaksiyon oluşuyor. Birçok kişi için hem bu durum hem de kaybın tetiklediği gerilim hormonlarındaki artış, tansiyonun yükselmesinde kalp atışlarının hızlanmasına ve teneffüste zahmete neden oluyor.
Birçok kişinin fizikî reaksiyonları bununla sonlu kalıyor. Lakin altta yatan hastalığı olan bireylerde kalp krizi riski de doğuyor. Uzmanlar buna az görülen bir durum olan “kırık kalp sendromu” ismini veriyor.
Cacioppo, “1960’larda yapılan yasla ilgili çığır açıcı bir araştırmada İngiltere’de yaşayan 4.486 dulun durumu incelendi. Bu bireylerin eşlerini kaybettikten sonraki altı ay içindeki vefat risklerinin, evli akranlarına kıyasla yüzde 40 daha yüksek olduğu görüldü” dedi.
Neyse ki ayrılığın ve kaybın olumsuz tesirleri vakit içinde biz yeni ilgiler kurup güçlendirdikçe zayıflıyor. Carter, “Bir ayrılığın ya da partnerin vefatının sonucunda toplumsal ağlar koptuğunda, hudut sistemi tekrar istikrar kurup ahenk sağlayabilmek için vakte muhtaçlık duyar. Kaybettiğimiz bir bağlantının acısını sözün tam manasıyla ölene kadar taşımaya devam edebiliriz. Lakin yeni bağlar kuruldukça, yardım edebilenler, kaybın yarattığı duygusal acıyı güzelleştirmeye yardımcı olabilir” dedi.
Öz bakımın da güzelleşmeye yardımcı olabileceğini belirten Larkin ise “En güç günler ya da haftalar geçtikten sonra gerilim hormonunuzu azaltıp sevgi hormonlarınızı artıracak keyifli şeyler yapmak önemlidir” hatırlatmasını yaptı.
ROMANTİK BİR ALAKASI OLMAYANLAR ÜZÜLMESİN
Bir öteki değerli faktör de kişinin pozisyonunun farkına varıp konfor alanını genişleterek var olan ilgilerini derinleştirmeye ya da yeni bağlantılar kurmaya çalışması…
Langeslag, sevgiden ve sevginin beraberinde getirdiği uygun hissetme hormonlarından mahrum bir alaka içinde olan bireylere, “Partnerinizle daha fazla vakit geçirin, güçlü yanlarınıza ve birlikte oluşturduğunuz memnun anılara odaklanın, ya da bu kimyasalların salgılanmasını tetikleyip bağınızı kuvvetlendirecek fizikî yakınlıklar kurun” tavsiyesinde bulundu.
Larkin ise halihazırda hayatında bir romantik partner olmayanların bir kaybı olmadığını belirtti. Çünkü sevgiyle bağlı hormonlar, aile üyeleri ve yakın arkadaşlarla kaliteli vakit geçirirken, onlara sarılırken, tabiatın keyfini çıkarırken, hatta mesken hayvanınızla oynarken bile salgılanabiliyor.
Öte yandan uzmanlara nazaran, hayatı yalnız yaşamayı kabullenmemek gerekiyor. Zira birçok göğüslü üzere beşerler da tek başlarına yaşayabilen canlılar değiller.
Cacioppo bu durumu şu sözlerle özetledi: “Sevgi tercihe bağlı bir şey değildir. Sevgi onsuz olabileceğimiz bir şey değildir. Sevgi biyolojik bir gereksinimdir.”
National Geographic’in “What happens to your body when you’re in love—and when you’re heartbroken” başlıklı haberinden derlenmiştir.
