Pınar Üretmen
Beklenti içeren her bağ, bir tıp iktidar ilgisidir özünde. Her alaka, düşme endişesinden çok bizi mıknatıs üzere çeken atlama isteğimizle baş etmeye çabaladığımız bir uçurumdur. (1) İşte, baba-oğul dediğimiz uçurum da, kendisini hayatın her münasebetinde tekrarlayan varoluşsal bir yok oluştur. Uçuruma düşen bir kişidir. Meğer sürekli iki kişi ölür. Baba sözü, ‘biyolojik babadan’ çok daha fazlasını işaret eden bir kavrama döndüğünden beri, yani binlerce yıldır, hiçbir baba yalnızca kendisi kadar baba, hiçbir oğul da babalık kurallarından azade bir oğul değildir artık. Zira medeniyetler tarihi baba sözünü çoklu manalar taşıyacak ve her manası bizi ezecek formda o denli bir kurgulamıştır ki, baba artık istese de yalnızca kendisi kadar hatalı -ya da masum- olamaz. Çünkü baba oğul ilgisi ferdî ve doğal olamayacak kadar kurgulanmış bir yapı haline getirilmiştir.
Édouard Louis’in baba-oğul bağlantısını, baba ismi altında anılan iktidar yapılarını -temcit pilavı üzere birebir şeyleri söyleyen sorgulamalardan farklı bir bakışla- ele aldığı, okura yüzleşme ve özdeşleşme imkânı tanıyan o kısacık dev romanı ‘Babamı Kim Öldürdü’, Ayberk Erkay çevirisi ve Can Yayınları etiketiyle geçtiğimiz aylarda yayımlandı. Ötekileştirme, nefret cürmü, ırkçılık, sömürü, emekçi sınıfının yaşadığı ekonomik zorlukların yanı sıra siyaset ve iktidar süreçlerinin insanları nasıl şekillendirdiği üzerine derinlemesine düşündüren pencereler aralıyor Louis. Kitabın yayımlanış hikayesi oldukça farklı. Evvel Direktör Kemal Aydoğan bir tiyatro oyunu olarak düşündüğü yapıtı Ayberk Erkay’a götürüyor ve Türkçeleştirmeye dair bir yanıt beklerken Erkay’dan çevrilmiş metin geliyor. Can Yayınları ve Louis’nin Fransa’daki yayınevi ile görüşülerek roman ve tiyatro yapıtı olarak hazırlanma süreci başlıyor. Aslında ‘Babamı Kim Öldürdü’, muharririn otobiyografisini içeren üçlü bir serinin son romanı. Lakin Édouard Louis de bir tiyatro oyunu olacağı için Türkiye’ye özel olarak sıralamanın bilakis dönmesi konusunda hemfikir oluyor (ki ben bu sırayı çok sevdim, çünkü daha sert ve şiddet içeren başka iki kitaptan başlamak empati kurma yetimizi zedeleyebilirdi diye düşünüyorum). Tiyatro oyunu, Kemal Aydoğan direktörlüğünde ve Onur Ünsal’ın tek kişilik dev oyunculuğuyla Moda Sahnesi’nde evvel kısıtlama kurallarıyla, daha sonra da online olarak sahneleniyor. Online gösterim tarihlerini Moda Sahnesi’nden öğrenme imkânını hatırlatarak kitaba dönelim.
Bir önsözü andıran ve anlatıyı güya bir tiyatro sahnesiymişçesine tanım eden birinci sayfa, Édouard Louis’in iç çelişkilerini ve kitabı yazma nedenini açıklar nitelikte. Babayla oğulun temel sorunundan, aradan dem vuruyor Louis. Hiç kapanmayan, yoğunluğu nedeniyle sesleri emip yutan, duymayı ve anlamayı imkânsız kılan, ne kadar yakınlaşılsa hatta temas ettiğiniz anlarda bile kapanmayan o yüksek basınçlı uzaklıktan. O denli yüksek ki basınç, oğlu da babayı da ezip ufaltıyor, babasına mektup yazmaya çalışan bir böceğe(2) dönüştürüyor. Pekala kim bu uzaklığın müsebbibi, baba mı, oğul mu? Yoksa erkek adam şiarıyla babayı da oğlu da daima kalemtıraştan geçiren toplumsal yapı mı? “Bazen ciltleri buluşur, temas kurarlar lakin o anlarda bile birbirlerine uzaktırlar. Sırf oğlun konuşuyor olması ikisi için de şiddetli bir şeydir: Baba kendi hayatını anlatma imkanından yoksundur, oğulsa asla alamayacağı bir karşılığı beklemektedir.” (‘Babamı Kim Öldürdü’)
Kafka’nın burada ne işi var diyebilirsiniz lakin ‘Babamı Kim Öldürdü’yü ‘Babaya Mektup’ olmadan okumak bir eksiklik yaratacaktır kanımca. Édouard Louis de babasına adeta bir mektup yazıyor, babaya seslenerek dillendiriyor o güne kadar söyleyemediklerini lakin değerli bir farkla. Kafka’nın ‘Babaya Mektup’ ve ‘Dönüşüm’ kitapları, seslendiği, içini açtığı babasına karşı bir affedememe kıssasıdır. Bazen empati kurmaya, anlamaya hatta sevmeye çalışsa da babaya uzaklığını ve öfkesini her daim korur. ‘Babaya Mektup’, bir kapıdır; kapı tektir ve kapandığı vakit girmek ya da içeriyi görmek mümkün değildir. Meğer ‘Babamı Kim Öldürdü’, bir tıp pencereler romanı; tecrit yerine çoklu giriş imkânları bırakılmış, arayı aşılmaz, içeride kalanıysa ışıksız bırakmıyor. Bu nedenle öfke boşaltma, ilenme değil lakin affedebilme ve anlayabilme üzerine tüm gayret. Oğul olarak ulaşılamayan babayla yaşananları aynaya yansıtırken bir yandan da baba olmanın ne demek olduğunu, baba diye biçilen elbisenin o azametli vücuda neler yaptığını, toplum tarafından heykele dönüştürülen babalık kurumu içinde sıkışıp kalan vücudun de ne derece acı çektiğini resmetmek. Baba beni neden terk ettin(3) diye sormak yerine seni kim engelliyor da bana yardım edemiyorsun demek tahminen de. Halbuki yanlış anlaşılmasın, Louis babasından hesap sormuyor ya da yaltaklanan çaresiz bir çocuk üzere babasına yakarıyor değil; büyük bir gayretle hatırlıyor, yüzleşiyor ve hesaplaşıyor lakin daima ikili bakış açısıyla ve ayın bir de karanlık yüzü olduğunu bilerek. Empati kurarak ve olayların en derininde yatan görünmez fakat tüm yapıyı inşa eden nedenleri bulmaya çalışarak.
Peki nedir baba? Babanın isimleri altında toplanan o azametli yapı kimin inşasıdır? Kim ezer, kim muzaffer olarak çıkar bu uğraştan? Binlerce yıldır sürüp giden eril tahakküm erkeklere, -özellikle de baba ismi altında- mükemmel bir güç bahşederken ve önüne geleni ezip geçerken güç sahibinin bu işten yarasız beresiz sıyrılması pek mümkün görünmüyor. Bu bahiste evvel toplumsal yapı ve siyaset bahislerine değinebiliriz. Édouard Louis’nin tarifiyle siyaset, korunan, teşvik gören, desteklenen toplumları, mevte, azaba, cinayete maruz bırakılan toplumlardan ayıran şeydir diyebiliriz tahminen de. Ya da siyasete dikey hiyerarşi ve fallik üstünlükler sınıflaması gözüyle bakabiliriz.
Louis kitabın girişinde, artık hasta ve vefata yazgılı olan, nefes almakta dahi zorlanan, tek başına tuvalete bile gidemeyen babasıyla son müsabakalarını anar. Hayat uzunluğu inşa etmeye çalıştığı güç imgesinin yerle bir oluşu lakin o kırılan taş lahitin içinde canlı bir vücudun, bir kalbin olduğunun da açığa çıkış anıdır bu tıpkı vakitte. Tahminen o güç sembolünün de yıllarca bir taşın içinde yaşamak zorunda kalan, dokunma ve hissetme yetileri taşın içine nefessiz kalan, yapayalnız ve soğuk bir vücutla yaşamak zorunda kalan bir insan, kalbi ve yaraları olan aciz bir insan olduğunu görme anı, tıpkı vakitte affetmenin ve empati kurmanın başlama anıdır. Tüm ihtişamını ve yenilmezliğini kaybettiği vakit insanlaşan ve sıradan bir ölümlüye dönüşen “baba” ismi altındaki tüm kutsallıkları sevebilme ihtimalidir tahminen. Ve babasını sevebilen bir oğulun bu affediş sayesinde kendini de sevebilme mümkünlüğü. Konutun direği olma zaruriliği yerine eğilebilen bir adamın, sadece eğildiği için gözlerine bakabilme imkânı. Louis’in babası, her ne kadar onu babalık gücüyle ezse de, kendisi de tıpkı nedenlerle hayat tarafından çiğnenmiş, un ufak edilmiş bir adamdır. Onun da babası alkol problemiyle oğlunu, karısını dövmüş, konutu terk etmiş. Çocukluğuna dair en büyük gerçekliği fakirlikmiş. Hayatı boyunca meskenini geçindirebilmek ismine daima ağır işlerde çalışmak zorunda kalmış. O kadar ki, kaza geçirip de çalışamaz hale gelince, hatta bu nedenle işten atılmasına karşın, o sakat beliyle iki büklüm yeniden çalışmış.
Evet, yıllarca toplumsal cinsiyet rolleri ismi altında bayanın kutsal anneliğe indirgenmesine ve bu biçimde baskı altında tutulmasına karşı durmaya çalışıyoruz. Baskı gören ve üzerine güç uygulanan taraf olarak en haklı çabamız bu. Lakin bir yanı gözden kaçırıyor ya da en azından gözlerimizi kaçırıyoruz sanırım. Bu sistem yalnızca ezileni değil ezeni de eziyor. Gücü elinde tutan, o gücün devamını sağlamak üzere bir taşa, insan olmayan bir şeye dönüşmek zorunda kalıyor. Gülmeyen, ağlamayan, sevgisini gösteremeyen hatta doya doya sevemeyen, hayatın hiçbir hoşluğunu hissedemeden bir taşın içinde taşlaşan bir vücut. Meskenin direği olmak ismine eğilemeyen, eğilip de çocuğunun gözlerine bakamayan. “Senin hayatının tarihini yazmak, benim yokluğumun tarihini yazmaktır.” (‘Babamı Kim Öldürdü’)
BABANIN ADLARI
Baba ilahtır, devlettir, mutlak gücün ve hakimiyetin sahibidir. Gölgesine sığınılacak ve karşısında boyun eğilecek olandır. Her an bizi, kusurlarımızı ve günahlarımızı gören, cezamızı kesecek olandır. Hatta tüm ruhsal kavramların en bilineni ve en sık tekrarlananı olan Oedipal komplekse nazaran bizi biricik annemizden ayırdığı için öldürdüğümüz ve bunun suçluluk hissini hayat boyunca taşıdığımızdır. “Bütün çocukluğum senin yokluğunu ümit etmekle geçti.” (‘Babamı Kim Öldürdü’) Burada biraz nefeslenelim, çünkü psikiyatrinin baba kompleksi kavramı Édouard Louis’nin baktığı yeri anlamamız açısından değerli.
Psikanalizin babası kabul edilen Freud’un tahminen en değerli ve üzerinde en çok tartışılan teorisidir Oedipal kompleks. Psikiyatrinin başka bir ismi Jacques Lacan da bu tarif üzerinde ehemmiyetle durmuş ve onu yine yorumlamış lakin mutlaka vazgeçmemiştir. Günümüzde de psikiyatriyle ilgili yorumlarda en sık karşımıza çıkandır. Oedipal kompleks ismini, Sophokles’in tragedyası Oedipus’tan alır. Bu tragedyaya nazaran Thebai’de Kral Laios ve Kraliçe İokaste karar sürer. Kehanete nazaran asla oğul sahibi olmamaları gereklidir zira o oğul doğarsa babasını öldürüp annesiyle evlenecektir. Buna karşın bir erkek evlatları olunca onu ayaklarından bağlayıp kurtlar yesin diye tabiata bırakırlar. “Şiş ayak (ödem pedis)” manasındaki ismi da buradan gelir. Fakat terk edilen hatta vefatın kucağına atılan bu bebek ölmez. Öteki bir ülkede, öteki bir isimle büyür. Lakin konutu bildiği yerden uzakta, tanımadığı bir adam olan babasını öldürmektir yazgısı. Sonuçta olaylar o denli gelişir ki kehanet doğrulanır. Babası olduğunu bilmeden Kral Laios’u öldüren Oedipus annesiyle evlenir. Lakin tragedyanın asıl anlatısı burada bitmez tersine ivme kazanır. Artık hükümdarı olduğu Thebai’de o sırada bir veba salgını ortaya çıkar. Bu felaketin nedeni olarak eski bir cinayeti gösterir kahinler. Halk bilge ve büyük hükümdarları Oedipus’un bu cinayetin gizemini ve veba felaketini çözmesini beklemektedir. Her şey çürüme halinde, kent yok olmak üzeredir. Oedipus bu cinayeti çözmek ister. Her şey, her ses, her fısıltı ona dur dese de yolundan çeviremez. Ulaşacağı bilgi ise acının bilgisidir. İç yakan, kahreden, bilinmemesi gereken bilgidir. Kendi babasını öldürdüğünü öğrenince gözlerini oyar ve sessizliğe, yalnızlığa mahkum eder kendisini.
Psikiyatri de Oedipus kompleksi ile tragedyadaki babayı öldürme ve bunun cürmü, vicdan azabı altında hayat uzunluğu acı çekme metaforlarını kullanır. Buna nazaran erkek çocuk, anneye büyük bir aşkla bağlıdır. Annesiyle bir bütün olmasının karşısındaki pürüz ise babadır. Baba, anneyi ondan alan, yatağını paylaşandır. Bu nedenle çocuk 1,5-2 yaşına geldiğinde bir seçim yapmak zorunda kalır. Ya kendi birincil haz ve memnunluk dünyasını devam ettirecek ve babasının kelamına karşı gelecek ya da babanın maddesine uyarak kendi benliğinden vazgeçecektir. Sonuçta “herkes öldürür sevdiğini”(4) ve erkek çocuk bir katil olmanın hem de kendi babasının katili olmanın suçluluk hissiyle fırlatılır sembolik yani ismine kültür denilen medeniyetler dünyasına. Bu sembolik bir öldürmedir elbette lakin zihinde iki derin hissin ve bilginin tortusu kalır. Birincisi babayı öldürdüğü, bu nedenle daha temizken hatalı olduğu, bunun cezasını hayatı boyunca çekmek zorunda olduğudur. İkinciyse, babanın daima kendisini mutsuz etmek, sevdiklerini elinden almak, yasalar koymak suretiyle daima cezalandırmak için beklediği bilgisidir. Birinci bilgi psikiyatristlerin, ikinci bilgiyse tüm iktidar yapılarının kilit taşıdır.
İşte anti-psikiyatri de bu noktadan karşı çıkar ruhsal çözümlemelere. Deleuze ve Guattari ‘Anti Oedipus’ kitaplarında Oedipal kompleks kuramının yaptığı şeyin açıklamak değil, babanın kanunları denen iktidaryal hiyerarşiyi ve suçluluk hissini kurmak ve legalleştirmek olduğunu belirtirler. Michel Foucault da birebir formda psikiyatrinin tıpkı bir din adamı üzere insanı daha doğuştan günahkâr ilan ederek küçülttüğünü ve hükümran yapının ve iktidarın telaffuzunu devam ettirdiğini sav eder. Tahminen ‘Babamı kim Öldürdü’yü daha derinden anlamak için anti-psikiyatrinin -gerçek faili gizlemek ismine babanın ortaya sürüldüğü- bakışını aklımızın bir köşesinde tutmamızın yararı olacaktır.
Bunu mu yapıyoruz hakikaten? Genellemeler, kuramlar ve kavramlarla anonimleştiriyor ve devam mı ettiriyoruz eril sistemi? Her çocuk babasını öldürür, her baba maddeyi koyar, her iktidar gücü elinde fiyat, her erk… derken alışıyor ve olağanlaştırıyor muyuz? Kim o erk, o iktidar kimin elinde? İsimlerini söylemeyerek birer gölgeye, cezai ehliyeti olmayan hayaletlere dönüştürerek cürmü küçük balıkların üstüne mi atıyoruz? Aile, eğitim sistemi, din, devlet, askerlik ve psikiyatri bile bir erkek vücudu, bir erkek şuuru inşa etmek için daima dönen çarklar mı ve o çarkları çevirenlerin ismi hiç anılmayacak mı? Erkeklik inşası bir ötekileştirme inşası ve-gene Sartre’ın ‘Varlık ve Hiçlik’ romanına atıfla- bir hiçlikler inşası değil mi? “Kendimi tekrar etmekten korkmuyorum, zira yazdıklarımın ve söylediklerimin edebiyatın gerçeklerini karşılamadığını ancak ömrün, bu yangının mecburiyetine, aciliyetine cevap verdiğini biliyorum.” (‘Babamı Kim Öldürdü’)
Peki bu hiyerarşiyi kim sürdürüyor? Meskenin direği olarak hiç eğilmeyen mi yoksa ona dimdik durması gerektiğini söyleyen mi? İşte Eduardo Louis bunu açığa çıkarıyor. Baba ismi altında ezenin de -bu toplumsal yapı nedeniyle- ezildiğini göz önüne seriyor. Yıllarca kendisine acı çektiren babasının da neler hissettiğini, aslında ne istediğini anlamaya çalışıyor. Bunu yaparken hatalıyı ve kabahati aklama, yapılanları yok sayma ya da ezilenlerin mağduriyetini hafife alma üzere bir yola sapmıyor. Görmezden gelmeyi değil, yüzleşerek ve hesaplaşarak bir uzlaşı noktası bulmayı amaçlıyor. Bunu yapmak için de ismi genellemelerle geçiştirilen büyük yapıyı işaret ediyor. Siyasal erk bunu istiyor deriz ya da toplumsal hiyerarşi, eril tertip, hâkim akıl… Lakin bu türlü diyerek onları isimsiz, cisimsiz, adeta kararsız hale getirip güya bu eşitsizlik tertibini sağlayan onlar değil de düzeneğin en sonunda maşa ya da kukla misyonunda olan ve bize maddeyi iletenler olduğu yanılsamasına kapılmıyor muyuz? Bu nedenle tek tek isimleri sayıyor Louis: Hollande, Valls, El Khomri, Hirsh, Sarkozy, Macron, Bertrand, Chirac… “Senin vücudunun tarihi, onu yok etmek için birbirinin yerine geçen bu isimlerin tarihidir.” (‘Babamı Kim Öldürdü’)
Louis intikamını, onların ismini tarihe kazıyarak, Karındeşen Jack ya da III. Richard üzere berbatlar listesine dâhil olmalarını sağlayarak almak istiyor. Irkçılığın, ayrımcılığın ve sınıfsal baskının devam etmesini tahminen fakat bu yolla engelleyebiliriz. “Ömrün boyunca Fransa’nın tek probleminin yabancılar ve eşcinseller olduğunu tekrar edip duran sen, artık Fransa’daki ırkçılığı eleştiriyorsun, sana sevdiğim adamdan bahsetmemi istiyorsun. Çıkan kitaplarımı alıyorsun, tanıdığın insanlara armağan ediyorsun. O adam gitti, yerine oburu geldi güya. Bir arkadaşım, ebeveynlerin çocuklarını değil, çocukların ebeveynlerini değiştirdiğini söyler.” (‘Babamı Kim Öldürdü’) Kim bilir, tahminen o adamlar sarfiyat ve yerine öbürleri gelirken sahiden değiştir ayrımcılığa ve eril şiddete ayarlanmış zihin yapısı. Kim bilir?
Dipnotlar
- İnsanda vertigo yani baş dönmesi ve bulantı yaratan şey hayatta daima bir uçurumun başında olmamızdır, der Sartre. Ve asıl telaşın nedeni, uçuruma düşmekten çok ona atlama isteğimize nasıl karşı koyacağımıza dairdir.
- Dönüşüm / Franz Kafka
- Eli, eli, lema şevaktani? İsa’nın Yaradana seslenişi.
- Oysa Herkes Öldürür Sevdiğini / Oscar Wilde
