Bağlanım kuramının psikodinamik terapi konsepti içinde lakin elli yıl sonra kabul görmesi şaşırtan bir gelişmedir. Bu elli yıllık reddedişin sebebi, temelde, BK’nın kullandığı ve kendisini oturttuğu farklı bir kuram yeri ve metodolojik dizaynıdır. Zira, BK, psikanalitik bir temele sahip olmakla birlikte aslında sistemik psikoloji/psikiyatri yönelimlidir ve psikanaliz, bunu, kendi varlığına ait bir tehdit olarak algılamıştır uzun bir müddet. Ancak bugün psikanaliz içerisinde de bebeklerin ve çocukların direkt olarak gözlemlenmesiyle kazanılan erken devir psişik süreçlere yönelik olarak geniş bir kabul de mevcuttur. Bilhassa Stern ve Lichtenberg’in çalışmaları psikanalize yeni bir düşünüş modeli getirmiş ve disiplinler ortası diyalogu desteklemiştir. Günümüzde Psikanaliz ve BK ortasındaki diyalog daha uygun bir durumdadır. Zira günümüzde öngörülemez hale gelmiş olan dünyamızın bizde yarattığı dezorganize oluşun duygusal tabandaki yansımalarıyla uğraşmak, psikanalizin (başlangıç) temel uğraşı olan, bireyin, bir kültürel yapı içinde (kendine özgü) dilek edilmeyen dürtülerini nasıl bastırdığıyla uğraşmayı anlamaktan evla hale gelmiştir. Zira günümüz postmodern beşerinin merkezi sorunu güvensizlik ve bağlanamamaktır. BK da tam bu noktada kendi yaklaşımı içerisinde güven ve güvensizlik sorununa odaklanmaktadır.
PSİKANALİZİN BAĞLANIM KURAMINA ELEŞTİRİSİ
“Çok mekanik, dinamik değil ve psikanalizi yanlış anlayarak yorumlamaya dayanıyor.”. Bowlby, dürtü dinamiğini, ödipus komplexini, bilinç-dışı fantezileri ve süreçleri ve karmaşık bir yapıya sahip olan içselleştirilmiş motivasyon ve çatışma çözümleme süreçlerini/sistemlerini kaale almamıştır ve onaylamamıştır. BK, bedensel ayrılık tecrübesini tek bir açıklayıcı değişken olarak ele almıştır kuramında. Olumsuz bağlanmayı, örneğin anne korkusunu, önemsememiştir, kuramında ona bir tartı vermemiştir. Ayrıyeten benlik gelişimindeki o bildik freudiyen evreleri de göz arkası etmiştir. Buradan bakıldığında Bowlby, psikanaliz topluluğunda kabul edilmesini güçleştirecek her şeyi de yapmıştır aslında :). Bowlby’nin buradaki maksadı, gerçekliği gözlemlemek, araştırmak ve temsillerini yakalamak olmuştur; temsiller dünyasının gerçekliğini araştırmak değil! Fakat günümüzde BK, psikanaliz içinde bir fonksiyona ve kıymete sahiptir ve bunun yansımaları: dolaysız müşahede, bebek ve çocuk araştırmaları, kendilik/benlik tecrübesi, empatinin (hemhal oluş) manası, duygusal ayna (yansıtma) katkılarıdır.
Yukarıda saydığım bu alanlar psikanaliz içindeki mitolojik kavramlar olan ödipus ve elektra komplexleri ile sorgulanabilir metaforlar olan otizm, simbiyotik ilgi, içe alma üzere yorumları ideolojik olmayan bir sorgulamayla birlikte merak, kuşku ve bilimsel bir gereklilik yaklaşımıyla empirik olarak incelenmesine imkan sağlamıştır.
PSİKODİNAMİK KURAMLAR
Deneyim, davranışın birincil kaynağıdır ve bu tecrübelerin yorumlanması, bize, terapötik değişimin yolunu açar. Deneysel psikoloji, kendini yorumdan uzak meblağ ve yükü muteber gözlem’e verir. Spekülatif kuram oluşturmaktan kaçınır.
1. Freud’un, 1,5 yaşındaki yeğeni Ernest Freud’u sistematik müşahedesi. Haz Prensibinin Ötesinde kitabını yayınlaması. Yeni doğan servisindeki ve ağır bakımdaki çocukları travma ve ayrılık telaşları bağlamındaki müşahedeleri.
2. Anna Freud: Çocuk psikanalizinin kurucusu. Analitik çocuk müşahedeleri. Çocuk gelişim evrelerinin müşahedeleri. Alt gelir kümelerinden gelen çocuklar için deneysel anaokullarını kurması.
3. Rene Spitz: II. Dünya Savaşı sonrası, hapishaneler ve akıl hastanelerindeki çocukların direkt olarak gözlemlenmesine dayalı datalar sunmuştur. Anaklitik depresyon kavramını birinci defa kullanmış ve bir yaşındaki çocukların ben gelişiminde tanımladığı psişik organizatörler konseptini geliştirmiştir.
4. Margareth Mahler: 60’lı yılların başında bir ve iki yaş çocuklarını ayrışma ve bireyleşme yerinde incelemiştir. Otistik ve simbiyotik gelişim evrelerini tanımlamıştır. Mahler’e kadar geçerli olan çocuk resmi, pasif, ayrışmamış ve kendini güdülerine bırakmış bir varlık olduğu tarafındadır. Simbiyotik bağ, burada, daha çok çocuğun alakasına dönük olarak kullanılmıştır. Lakin günümüzde çok açık bir perspektif ve paradigma değişimi kelam hususudur. Bebek/çocuk, faal bir varlık olarak tanımlanmaktadır. Dornes, uzman bir bebek tarifi yapmıştır. Stern, organize edici prensip olarak bebekte/çocukta, benlik alımlamasının gelişmesinden bahsetmiştir. Mahler, bebeğin anne ile kaynaşması ve onunla bir olmasını birincil bir tecrübe ve ayrışmayı, bu kaynaşmadan hareketle gelişen bir dürtü olarak tanımlamıştır. Stern ise, başka varlıklar olduğunu alımlamanın bebekte/çocukta birincil bir tecrübe olduğunu ve bu tecrübenin iştiraklerimizin gelişiminde ve farklı bir birey olabilmemizde bize inançlı bir taban sunduğunu kavramsallaştırmıştır. Buna rağmen BK araştırmacıları da psikanalize yakınlaşarak yakınlık ilişkileri araştırmaları, benlik psikolojisi ve narsisizm kuramıyla ilgilenmeye başlamışlardır.
5. John Bowlby: BK’nın kurucusu. Bowlby, anne ve çocuğu -günümüzde bu bağa baba da dahil edilmiştir- birbirine geçişken ve kendini düzenleyen bir sistemin iştirakçileri olarak tanımlamıştır. Bu sistem içindeki anne ve çocuk ortasında oluşan BAĞlanım, karmaşık bir sistem olan Bağın sadece bir modülüdür. BK, etoloji (gelişim biyolojisi) ve gelişim psikolojisi perspektifi içeren sistemik ve psikanalitik yaklaşımları birbirine bağlar. BK’nın temel postülası, çocuğun duygusal gelişimindeki erken devir tesirlere odaklanmaktadır ve bireyler ortasında tüm ömür biyografilerinde oluşan güçlü duygusal bağlanımların ortaya çıkışını ve değişimlerini açıklayabilmektedir. Bowlby, vakitle, başlangıçtaki patolojik bakış açısını olağan gelişim psikolojisi bakış açısına hakikat yönlendirmiştir. İlgilendiği soru şudur: “Anne ve çocuk ortasındaki ilginin asli tabiatı nedir?”.
Bowlby’nin bu soruya cevap arayan üç makalesi vardır:
1.Dürtü kuramı (S. Freud), bebeğin obje alakalarını (benlik temsili) nasıl kurduğuna dair kâfi açıklama sunmamaktadır. Bebekler, objeyle (yani anneyle) sadece dürtülerini doyuma ulaştırmak için bağ kurmamakta; ek olarak güvenlik ve ilişki sundukları için de o objeye yaklaşmaktadır. Fairbairn, öncelikli olanın haz unsurunun giderilmesinin olmadığını, bilakis, obje’nin (anne) kendisi olduğunu lisana getirmiştir. Bowlby ise, bebeğin hedefinin obje’nin (anne) kendisi olmadığını, bilakis o’nun varolma ve duygu-durumu (emniyet, güvenlik) olduğunu vurgular.
2. Ayrılık Korkusu Üzerine. “Ayrılık derdi, bebeğin/çocuğun bağlanma muhtaçlığı faal hale geldiğinde ve ancak bağlanım bireyi ulaşılamaz olduğunda ortaya çıkar.”.
3. Küçük çocukların süreklilik içeren bir yitirme/kaybetmeye dair acı ve yas tecrübelerini irdeler. Bu tecrübelerin sonucu olan üç tipik reaksiyon müşahedeler: PROTESTO, ÇARESİZLİK VE AYRILIK. Protesto: çocuk tehdit edici ayrılığın farkındadır. Ağlama, öfke, ebeveyni arama, diğerleriyle bedensel temas kurmama davranışları sergileme. Çaresizlik: Aktivitelerden geri çekilme, monoton ağlamalar, hüzün, başka çocuklara ve sevdiği oyuncaklarına dönük agresif davranışlar sergileme. Ayrılık: Toplumsallığa geri dönüş, ilişkisellik tekliflerini (artık) reddetmeme, temel ilgi objesine çok dikkat alımlı sapkın davranışlar sergileme.
Bowlby’nin psikanalistlerce eleştirilme nedenleri:
1. Bağlanma muhtaçlığını haklılamak ismine dürtü kuramını eleştirmesi
2. Motivasyon kuramının temeline ana kaynak olarak etolojiyi (gelişim biyolojisi) koyması
3. Ödipus komplexinin manasını aşağılayıcı tavrı
4. Meta psikolojiyi reddetmesi
5. Bilişsel psikolojiye değer vermesi (temsiller kuramı ve bağlantı şemaları)
6. İntrapsişik dinamik yerine kişilerarası bağlantıları vurgulaması
7. Araştırmaya olan ilgisi ve klinik Kasuistik’e olan ilgisizliği
Melanie Klein kümesinin Bowlby eleştirisi: “Bizler, otoplastik olarak üretilen fantezilerin, gerçeklik algımızı ve gerçekliği sürece biçimimizi belirlediğine ve gerçek tecrübelerimizin içsel olarak ortaya çıkan fantezilerimizi sırf uyarladığına (modification) inanıyoruz.”. Bu tenkide Bowbly’nin yanıtı ise şöyledir: “Fantezilerimin içeriği, dışımızdaki dünya ile kurduğumuz tecrübelerden etkilenir ve onlar tarafından şekillendirilir yalnızca!”.
Bowlby’nin BK’na dair sözleri:
1. BK, insan olarak bizlerin, başka insanlara güçlü duygusal bağlar geliştirme eğilimimizi bir konsept içine taşımayı denemiştir.
2. Bağlanım, bir insanın öteki bir beşere kendini irtibatlandırdığı ve birbiriyle vakit ve yeri aşan bir bağ kurduğu his taşıyıcı bir banttır. Birden fazla bireye bağlanılabilir fakat onlarca değil. Ruhsal ve bedensel acılar, bağlanımın açık göstergeleridir. Bağlanım, duygusal gelişimi mecburî kılar. Ayrılık telaşı ve genel olarak korku, bağlanım gereksinimini aktive eder, güçlendirir.
3. Bağlanma davranışı, kendimizden daha güçlü ve daha akıllı olarak alımladığımız ve tercih edilmiş olan şahısla yakınlık ve ilişkisellik üretme maksadında olan her cinsteki davranış formudur. Ağlamak ve çağırmak, aramak, peşinden gitmek, daima askıntı olmak, paçasına yapışmak ve protesto etmek üzere. Artan yaşla bir arada bağlanma davranışı tiplerinin sıklığı ve yoğunluğunda azalma olur. Ancak bağlanma muhtaçlığı temel olarak varlığını sürdürür. Yetişkinlerde, bağlanım davranışı cinsleri, şayet kişi mutsuz, hasta ya da kaygılı/korkulu ise daha bir barizleşir. Üstteki seçenek kişinin çocukluk tecrübeleriyle ilişkilidir.
4. Her yaştan insan için gerçerli kural: rastgele bir zorluk/tehlike vs belirdiğinde, toplumsal dayanağa sahip olan, hayatında aradığı itimadı sunan vs. beşerler bulunan beşerler hem çok memnunlar hem de kendilerini daha kolay gerçekleştirebiliyorlar: a)arzuları engellenen bir çocukta öfke ortaya çıkar, derdi, inançsız münasebetlerle artar, aradığı dayanağı ve itimadı gerisinde bulduğunda dünyasını keşfe başlar.
Bir Davranış Sistemi Olarak Bağlanım.
1. Tebessüm, sesler çıkarmak /agu agu, konuşmak , bağırmak, çığlık atmak, bağlanım davranışının söz biçimleridir. İster olumlu ister olumsuz algılansın bu repertuvarı duyanda bir karşılık verme reaksiyonu uyandırır. Bu repertuvar hayatta kalmak için gereklidir, hem güvenlik muhtaçlığını giderilmesini garantiler hem de temel gereksinimlerin giderilmesini teminata alır. “bebek ağlıyor acıktı galiba!”
2. Bağlanım davranışı yakınlık gereksinimi kurduğumuz ve devamını sağlamlaştırdığımız ruhsal sistemleri içerir. a)çocuk kendisine bakan kişinin ilgisini uyandırmak için sinyaller üretir (örn tebessüm). b) Ağlamak ve çığlık üzere kaçınmacı davranışlar c) çocuğun , yönelim şahsına yaklaşmak için hareket etmesiyle kaslarını etkin hale getirir.
3. Çocuğun, kendi içsel sisteminin yönettiği gaye başlangıçta fizikidir, yani annenin yakınlığının devamını sağlamak . bu fizikî gereksinime olan yakınlık, sonrasında ruhsal bir gereksinim olan yakınlık hissiyle yer değiştirir; zira gaye objenin kendisi değil tersine bebeğin kendi varoluşsal ve duygusal, durumsal istikrarıdır. Bu ruhsal gereksinimin çocukta sağlıklı bir devamlılık kazanması yönelim bireyinin bağlanım davranışı repertuvarına bağlıdır. Bebek/çocuk ve ebeveyn ortasındaki bağlanım çeşidi, çocuğun daha sonraki hayat biyografisine dair bağlantılarında kullanacağı çalışma modellerini inşa eder (bilişsel davranışçı yaklaşım açısından düşünülürse, ilgi şemalarının gelişimine tekabül eder.
Bu içsel çalışma modelleri ya da bağlanım tipleri dört tanedir:
1. İnançlı Bağlanım: Anne çocuğun reaksiyonlarına hassas , anında reaksiyon veren ve teskin eden; çocuğun bağ gereksinimini kabul eden , lakin çocuğun ilgisi etraftaki objelere yayıldığında da destekleyen sağlıklı bağlanım.
2. İnançsız /Kaçınıcı Bağlanım: çocuğa istemeye istemeye bir ilgi. “dostlar alışverişte görsün”. Çocuğun yalnızlığını içe kapanmasını giderek pekiştirici ebeveyn tavırları (Buradaki psikodinamik: “yalnız başıma uslu uslu oynar ve annemi yardıma çağırıp rahatsız etmezsem annem beni sever ya da onun onayına mazhar olurum!”) Bu çocukların yakınlık alaka gereksinimine ebeveynler tarafından büyük bir ket vurulmuştur ve kendilerini reddedilmiş hissederler. Reddedilmeye dair hiç gösteremedikleri ve bir türlü söz edemedikleri temel bir öfkeye sahiptirler. O yüzden yüzlerinde öfkelerini gizleyen bir maskeyle dolaşırlar.
3. İnançsız / İkircikli bağlanım: Keyfi anneler. bir var bir yoklar. bazen çok sıcak ve sevecen ve anında ilgili, teskin edici ve bazen de reddedici ilgisiz. daima talepkarlar ve askıntılar ve yetişkinliklerinde etraflarına karşı ilgisiz ve meraksız. Bağlanım davranışı sistemleri , kronik olarak faal halde. Labratuvar ortamı deneylerinde / gözlemlerde , yabancılara karşı çaresizlik davranışı içeren bir repertuvara sahipler. korku seviyeleri yüksek. Bağlanım bireyinden biraz uzak kaldıklarında çaresizlikleri, beceriksizlikleri, güvensizlikleri ve öfkeleri (anneye karşı) çabucak su yüzüne çıkıyor ve sakinleştirilmeleri çok sıkıntı. Bu bağlanımdaki çocuklar ve sonrasındaki yetişkinler, inançsız ve ikircikli (ambivalent), zira kişilik yapıları hem bir yakınlık dileği ve hem de kızgınlık hislerinin karışımından oluşmaktadır.
4. Güvensiz-Dezorganize Bağlanım: Ebeveynlerle travmatik tecrübesi olan çocuklar bunlar. Örneğin borderline kişilik gelişimi.Ebeveynlerin kendilerinin şimdi çözümlememiş oldukları bir travma varken, çocuk sahibi olmaları ve bu travmayı çocuklarına aktarmaları kelam konusu. Bağlanım davranışında hiç bir inançlı taban yok. Yetişkinlikte kendi içsel bağlanım muhtaçlığına büsbütün ket vurma, empatik kur(a)mama (örn. anti-sosyal kişilik-sosyopati vs). Çok yüzeysel, genel, tek taraflı, katı ve biçimsel ve içinde bulundukları yaş ve gelişim evresiyle örtüşmeyen bağlanım kuruyorlar. Çocukluklarında suistimale/tacize/tecavüze uğramış ya da çok ihmal edilmiş çocuklar genellikler bu tipte bir bağlanım geliştiriyorlar. Klinik uygulamalarda bu bağlanım tipindekiler borderline kişilik bozukluğu ya da agorafobi teşhisini sık alıyorlar. Forensik teşhisler da sık konuluyor. Şizofreni teşhisleri da tekrar sıklıkla mevcut bu kümede.
Birbirini tamamlayıcı bağ kombinasyonları (güvenli-güvenli; kaçınıcı güvensiz-ambivalent inançsız; dezorganize, travmatik-dezorganize,travmatik), bir yanıyla ülkü partner bağlarını oluşturabilirler; öte yanıyla da bu partnerler birbirlerinde his durum küntlüğüne/katılaşmasına yol açabilirler. Bilhassa kaçınıcı tipte kurulan partner bağlantılarında. Wardetzki (2003), ambivalent tipin iki katlı derdinden kelam eder. Yakınlaşmadan duyduğu dert ve terk edilme tasası. Yakınlaşıldığında yutulacağından korkar ve kendinden uzaklaşıldığında da yalnız kalacağından. Onun partnerine olan bu ambivalent tavrı, sevgi hislerini göstermesi, vermesi ve kabul etmesinde yetersiz kalmasına yol açar.
