Bunlar etrafta dolaşan komplo teorilerinin yalnızca kimileri. Eylül ayında Pew Araştırma Merkezi tarafından yayınlanan bir anket sonucu Amerikalıların yarısından fazlasının 4chan forumlarında ortaya çıkmış Trump yanlısı birbiri içine geçmiş komplo teorileri ağı Qanon’u duymuş olduğunu ortaya koydu. Qanon’a dayanaklarını açıklamış iki aday Kasım ayında Amerikan Kongresi’ne seçildi. Pekala bu türlü komplo teorileri nasıl ortaya çıkıyor ve varlıklarını nasıl sürdürüyor?
KOMPLO TEORİSİ NEDİR?
Karen Douglas, komplo teorisini kötücül emelleri olan güçlü bir küme tarafından gizlice yürütüldüğü varsayılan senaryolar olarak tanımlıyor. Varsayılana nazaran bu planları yapanlar, insanların düzgünlüğünü değil kendi güzelliklerini düşünmektedirler.
Komplo teorilerinin son yıllarda ortaya çıktığı kabulüne karşı Douglas; araştırmasında bu durumun tam bu türlü olmadığını, komplo teorilerinin çok eski vakitlerden beri varolduğunu ancak elimizde komplo teorilerinin yükselişte olduğuna dair telaş olduğunu, komplo teorilerinin sahiden yükselişte olup olmadığı ile ilgili elimizde delil olmamasına karşın toplumsal medyanın insanların komplo teorilerine karşı tavırlarını paylaşma, etkileşim, tüketme vasıtasıyla kuvvetlendirdiğini belirtmiş.
Douglas’a nazaran bu bahiste ispatlar sonlu olsa da komplo teorilerinin yükselişte olduğu devirler olması akla yatkın ve tarihî olarak bu periyotlardan birisindeyiz.
HANGİ RUHSAL FAKTÖRLER İNSANLARI KOMPLO TEORİLERİNE İNANMAYA YÖNLENDİRİYOR?
İnsanları komplo teorilerine inanmaya yönlendiren üç faktörden bahsedilmiş. Bu faktörler epistemik(bilgi ile ilgili), varoluşsal ve toplumsal motifler olarak sıralanmış.
Epistemik motifler insanların bilme dileğine, bilgiye ulaşma ve bu bilgilerden emin olma isteğine işaret ediyor. Douglas’a nazaran kıymetli bir şey olduğunda beşerler doğal olarak bu mevzu hakkında bilgilenmek istiyorlar. Bir açıklama arıyorlar ve gerçeği bilmek istiyorlar, tıpkı vakitte bu hakikaten emin olmak istiyorlar. Epistemik motifler altında sayılabilecek bir başka öge eğitim düzeyi. Düşük eğitim seviyesindeki beşerler komplo teorilerine inanmaya daha meyilli oluyorlar. Bunun sebebi o insanların zeki olmaması değil, sağlam kaynaklar ile emniyetli olmayan kaynak ortasında ayrım yapabilecekleri gereçlere erişimlerinin kısıtlı olması. Onlar da bilgi ve katılık arıyorlar ama bunu yanlış yerde yapıyorlar.
İkinci kategori varoluşsal motiflerden oluşuyor. Varoluşsal motifler insanların yaşadıkları dünyada inançta ve emniyette hissetme isteklerine işaret ediyor. Beşerler başlarına gelenler üzerinde güç sahibi olmak ve özerk olmak istiyorlar. Olan biten karşısında güçsüz olmak ve denetimi kaybetmiş olmak istemiyorlar. Bunlar düşünüldüğünde insanların komplo teorilerine yönelmeleri onlar için en azından neden olan biteni denetim edemedikleri hakkında bir açıklama sağlıyor. Araştırmalar güçsüz ve sarsılmış hisseden insanların komplo teorilerine daha fazla yöneldiklerini ortaya koyuyor.
İnsanların kendileri ve mensubu oldukları küme hakkında âlâ hissetme istekleri üçüncü kategori olan toplumsal motifleri oluşturmakta. Bu arzuyu gerçekleştirmenin yollarından birisi de başka insanların erişemediği bilgilere erişiminizin olması.
DEMOGRAFİK DEĞİŞKENLER KOMPLO TEORİLERİNE İNANMAK KONUSUNDA FAKTÖR MÜ?
Komplo teorilerine inananların, yayanların ve üretenlerin genelde orta yaşlı beyaz erkekler olduğunun düşünüldüğünü belirten Douglas, önde gelen komplo teorisyenleri için tahminen bu varsayımın gerçek olabileceğini ancak araştırmalarında komplo teorilerine varsayıldığı üzere çoğunluk olarak bu demografik kategori tarafından inanıldığı ile ilgili bir bulguları olmadığını belirtmiş.
Komplo teorilerine inanmak bakımından bayanlar ve erkekler ortasında bir fark olmadığını söyleyen Douglas, hangi yaştaki insanların komplo teorilerine daha çok inandığı konusunda ise gençlerin yaşlılara kıyasla bu teorilere daha çok inadığını belirtmiş. Douglas’a nazaran insanların yaşları ne kadar gençse komplo teorilerine inanmaya o kadar meyilli oluyorlar. Dikkat çekilen bir başka husus da tarih boyunca sistemli bir ayrımcılığa, ırkçılığa ve berbat muameleye maruz kalmış kümeler bu tarihî sebeplerden ötürü komplo teorilerine inanmaya daha yakın olabiliyorlar.
Araştırmada ulaşılan sonuçlardan bir tanesi de bir komplo teorisine inanan insanların öbür bir komplo teorisine inanma ihtimallerinin de yüksek olduğu. Hatta birbirleriyle çelişen iki farklı komplo teorisine bile atanabiliyorlar. Örneğin, Prenses Diana’nın vefatının trafik kazası olmadığına aslında Kraliyet Ailesi tarafından öldürüldüğüne ve Prenses Diana’nın hala hayatta olduğuna beşerler tıpkı anda inanabiliyor. Douglas’a nazaran bu iki çelişen teoriye inanmanın altında yatan sebep teorilerin kendisiyle değil birşeylerin aykırı gittiğine ve yanlış olduğuna olan inanç.
KOMPLO TEORİLERİYLE UĞRAŞ EDİLEBİLİR Mİ?
Komplo teorilerilerinin nasıl çaba edilebileceği ve çürütülüp çürütülemeyeceği ile ilgili olarak Douglas, yerleşmiş inançları değiştirmenin çok sıkıntı olduğunu söylese de kimi teknikler olduğunu söylüyor. Bunun bir yolu insanlara gerçekleri, yanlışsız bilgiyi sunmak. Bir başkasıysa insanlara komplo teorileri hakkında bağışıklık kazandırmak.
İnsanları komplo teorilerine karşı hazırlamak ve komplo teorileriyle karşılaşabileceklerini farkındalığını onlarda yaratmak bağışıklık kazandırmanın bir usulü olabilir. Douglas’a nazaran komplo teorilerinin yayılması mümkün senaryolarda insanları evvelce bilgilendirmek ya da ne üzere komplo teorileriyle karşılaşalabileceğini göstermek yararlı olabilir lakin bu inançların ne kadar kuvvetli olduğu düşünüldüğünde beşerler için hakikat bilgiyi ve muteber kaynakları erişilebilir kılmak hala en yaygın ve nispi olarak işe yarayan bir formül.
*Yukarıdaki metin Amerikan Psikoloji Birliği’nin Toplumsal Psikoloji alanında Kent Üniversitesi’nde çalışmalar yapan Karen Douglas ile yaptığı söyleşinin Doğruluk Payı’ndan Barış Güçlü tarafından çevirilmiş halidir. Karen Dogulas Röportajın tamamına buradan ulaşabilirsiniz.
