Besim F. Dellaloğlu, yeni kitabı Poetik ve Politik’te okuru ‘uzun bir devrim’e davet edip zihinsel bir seyahate çıkarıyor. Dellaoğlu, İstanbul-Sakarya-Lizbon-Strasbourg sınırında şekillenen ‘kültürel çalışmalar ansiklopedisi’nde, kavramlar üzerine arkeolojik hafriyatlar yapıyor ve bu kazılardan günümüz Türkiye’sine dair kıymetli sonuçlar çıkarıyor.
Besim F. Dellaloğlu ile kültür kavramını ve medeniyet için matbaanın önkoşul olmasını konuştuk.
Kitapta, kültürel çalışmalar alanında düşünmeye başlamak için 28 kavram öneriyorsunuz. Bu başlıkları nasıl seçtiniz? Bu bir başlangıç mı, bu ansiklopedik çalışmanın devamı gelecek mi?
Bu kitapla birçok şeyi birlikte yapmaya çalışıyorum aslında. Bunlardan en azından ikisi şöyle: Bir, Kültürel çalışmalar için minimum bir kavramsal set oluşturmak. İki, bunu Türkiye’nin mevcut kaygılarının tespiti, bunların nedenleri ve mümkün tahlilleriyle ilgili bir çerçeveyle birlikte örmek. Fikir dünyasının en değerli kavramlarından biri olan bağlam, yani context aslında dokumadan devşirilmiş bir metafor. Yani muhakkak kederler için, muhakkak kavramlar, muhakkak disiplinler, hatta aşikâr kurumlar öneriyorum. Lakin bu set elbette mutlak değil. Sizin de fark ettiğiniz üzere gelişmeye açık bir yanı da var. Bunu ben tek başıma kitabı her baskıda biraz daha zenginleştirerek yapabilirim elbette. Lakin sıkıntıyı bir bakış stilinin yaygınlaşması, hatta kurumlaşması olarak da görebilmek lazım. Benim başımda böylesi bir projenin detayları mevcut. Lakin Türkiye’nin mevcut kaidelerinde, kısa vadede gerçekleştirebilmek pek mümkün değil. Esasen bu nedenle yapamayınca yazdım.
‘Poetik ve Politik: Bir Kültürel Çalışmalar Ansiklopedisi’ kitabını yazarken kültür kavramından yola çıktığınızı yazıyorsunuz. Kültürü ise antropolojik kültür, müfredat ve maarif olarak üçe ayırıyorsunuz. Sohbetimize temel oluşturması açısından kültür nedir, neden üçe ayırıyorsunuz, kısaca anlatabilir misiniz?
Kitabın yazılma maksatlarından biri aslında temel kavramları kullanmada hâlâ epey yüzeysel olduğumuz fikrine dayanıyor. Örneğin eğitimli, donanımlı, diplomalı manasında “Ne kadar kültürlü insan!” diyebiliyoruz. Ya da “cehaleti”, “bilinçsizliği” tabir etmek için “kültürsüz” üzere bir kavrama başvurabiliyoruz. Meğer kültürsüz insan, toplum yoktur. Cehalet ve bilinçsizlik de yoktur. Bunun farkına varmak için kesinlikle kültürel antropolog olmaya gerek yok artık çağımızda. İnsanın büyük ölçüde seçmediği, içine doğduğu, bütün yapıp etmelerini bir formda etkileyen geniş bir kümeye antropolojik kültür diyebiliriz. Buna tahminen minimum kültür, datalı kültür de diyebiliriz.
Müfredat dediğim kültür ise Batı’da matbaa, Rönesans, Reformasyon, Aydınlanma’dan beri gelişen, genişleyen kültürel kamusal alanda toplumun temel “kaynakça”sını oluşturan poetik, estetik, kültürel yapıtlar, performanslar bütünü. Örneğin, matbaayla gündeme gelen Kadim Yunan metinlerin çevrilmesi ve klasikleşmesi; Platonik Akademilerin İtalya’dan itibaren tekrar kurulması; plastik alanların zanaattan sanata hakikat evrilmesi; kutsal olan, olmayan bütün metinlerin artık bizatihi yaşayan lisanlarda erişilebilir hale gelmesi; müminin okuryazarlaşması ve kutsal metinlerin gerçekten bir okuma konusu hale gelmesi. Bu gelişimi çok daha ayrıntılı olarak anlatabiliriz elbette. Kitapta bunun detayları var esasen. Ben burada müfredatı dar manasıyla yani ulusal zarurî eğitimde referans alınacak temel yapıtlar manasında kullanmıyorum. Bir toplumu toplum yapan bütün kültürel eserleri kastederek kullanıyorum.
Maarif ise aslında hem kültür hem de eğitim manasına geliyor. Münasebetiyle “Maarif Vekili” tabelası “Milli Eğitim Bakanlığı”nda çok daha geniş spektrumlu bir bakışa işaret ediyor. Bu manada kültürün eğitimle değil de turizmle birlikte düşünülmesi benim açımdan tam bir çapsızlığa karşılık geliyor. Ben maarifi Almanların Bildung dedikleri kavramın karşılığı olarak kullanıyorum. Türkiye’de eğitim tahminen de II. Mahmut’tan beri daha çok meslek ve uzmanlık çerçevesinde düşünülüyor. Onun üzerinden bir Tanzimat, iki Meşrutiyet, bir Cumhuriyet, sayısız darbe ve yeni anayasa gündeme geldi. Lakin bu bakış bence hiç değişmedi. Meğer bu maarifin yalnızca bir yanı olabilir. Bildung yani maarif, kaliteli insan yetiştirme faaliyetidir. Türkiye’nin en kıymetli genetik açığının burada olduğunu düşünüyorum.
Batı’da müfredat maariften çok evvel oluştu. Siyasal kamusal alan kültürel kamusal alanın üzerine kuruldu. Osmanlı’da ise maarif açığı keşfedildiğinde şimdi geniş bir kültürel kamusal alan, yani müfredat hazır değildi. Batı’da müfredat ve maarif antropolojik kültürü içererek aştı. Bir çeşit Aufhebung’dan kelam ediyorum. Osmanlı-Türkiye deneyiminde ise antropolojik kültür büsbütün terkedildi ve epeyce araçsal, gündelik muhtaçlıklar odaklı, müfredatı asla gereğince geniş ve derin olmayan eğitim reformlarıyla yönetim edildi. Örneğin Avrupa aslında medrese modeline nazaran yapılanmış olan Ortaçağ skolastik üniversitesinden çağdaş üniversiteler çıkarabildi. Osmanlı-Türkiye deneyiminde medrese antropolojik kültüre bırakıldı. Bu zihniyet hâlâ devam ediyor. Bu ülkenin bahtında 3,5 yılda bir eğitim ıslahatı yapmak var ve ekseriyetle hepsi kozmetik. Asla temele dair değil.
Oysa batı deneyiminde örneğin çağdaşlık, medeniyet üzere kavramlar müfredat ve maarifin antropolojik kültürü içererek aşabilmesinin eseri. Yüksek kalitede fikir, kavram, yapıt, kurum, marka, patent, knowhow, inovasyon vb. üretebilmek için bu kural. Bunun için ise kültürde süreklilik ve kopuşları çok düzgün yönetebilmek gerekir. Bilgiçlikle, kurnazlıkla, hamasetle, acilcilikle, panik atakla bu kadar oluyor.
Kitapta medeniyet ve uygarlık sözleri üzerine bizi düşündürüyor, sonra da medeniyet sözünü tercih ettiğinizi söz ediyorsunuz. Günümüz Türkçesinde birinci anda aklıma gelen, medeniyet/uygarlık, laik/seküler, kent/şehir üzere birebir kavramı tabir etmek için birbirinin yerine ikame edilen sözler var. Kitapta da anlattığınız üzere bu sözler farklı kökenlerden geliyor ve münasebetiyle farklı manalar barındırıyor. Bu ikiliğin Türkçe düşün ve yazın dünyasına tesiri nedir? Bu ikilik sizce bir zenginlik midir, yoksa yanında mana karmaşasını da getiriyor mu?
“Medeniyet” kavramını birinci kullanan kişi Tanzimat Fermanı’nı Gülhane Parkı’nda okuyan Mustafa Reşit Paşa’dır. Bence bu asla bir tesadüf değil! Zira kavram Osmanlı’ya Batı’dan geliyor. Civilisation’un çevirisi. Bu söz Arapçada mevcut değil o vakte kadar. Örneğin İbn-i Haldun’un meşhur ‘Mukaddime’sinde “medeniyet” değil, “umran” kavramı var. Yani Türkçede Mustafa Reşit Paşa’dan önceye, Fransızcada Mirabeau’dan önceye yönelik olarak medeniyet kavramını kullanmak önemli bir anakronizm riski içeriyor. Medeniyet’in etimolojisi civilisation ile paralel. Civil, siteli, yani kentli demek. Medine de kent manasına geliyor. Uygarlık ise çok daha yeni kavram.
Sözünü ettiğiniz ikilikler ise Türkiye’nin fikir dünyasının kitapta anlatmaya çalıştığım manada kanonik bir mimariye sahip olmamasından kaynaklanıyor. Muhakkak bir bahiste birebir kavramları, kurumları kullanarak da farklılaşılabilir. Lakin burası TÜSİAD ve MÜSİAD ülkesi! Kanonik bir bilince sahip olmakla, geniş bir kültürel kamusal alana sahip olmak ortasında bir ilgi var. Her biri oburunu kışkırtıyor. Osmanlı-Türkiye deneyiminde ise daha çok benim “mahalli” dediğim bir yapılanma var. Her mahalle kendi sözlerini, kendi şiirlerini, kendi romanlarını üretiyor. Fakat bilhassa 1980’lerden sonra artık buna “paralel kamular” denebileceğini düşünüyorum. Kültürel alanın sektörleşmesi geniş bir ortak kamusal alan üretmeye yetmeyince “mahalle”den “paralel kamular”a geçmek gerekebiliyor kavramsal olarak.
Toplumu da örneğin birey üzere bir ünite olarak tahayyül edersek, zihninin yarısının öteki yarısıyla pek irtibatı olmaması üzere düşünebiliriz durumu. Çok geniş manada üretimsizliğin, verimsizliğin, katma paha eksikliğinin bir nedenini de burada aramak lazım. Benim uygarlık yerine medeniyet kavramını tercih etmem ise, bu sözlerin ima ettiği ideolojik konumlardan birini tercih etmemden kaynaklanmıyor. Tam bilakis medeniyet’in çevirisi olduğu civilisation’u daha uygun temsil etme kapasitesinden ötürü ve belirli bir entelektüel alanda sürekliliği, kapsayıcılığı sağlayabilmek için eski olan kelimeyi tercih ediyorum. Ya da alana dair olarak uygarlık bana medeniyet’ten daha fazla bir zenginlik sunmuyor. Tıpkı nedenle uzam yerine mekan’ı tercih ediyorum örneğin.
Füsun Üstel’den yola çıkarak, “Eğitim her vakit itaatle alakalıdır lakin bu da bir paradoks üretir. Zira çoklukla toplumun kalitesini artıran “uysal yurttaş”, “makbul vatandaş değildir”, 1968 aslında biraz da bunun sonudur” diyorsunuz. Bu kısım beni çok düşündürdü, biraz açabilir misiniz? Kitabın “Halk” kısmında ise, zarurî eğitim, mecburî askerlik ve inşa edilen yolları tektipleştirmenin aracı olarak ortaya koyuyorsunuz. Kitapta anlattığınız üzere, eğitimi “devletin kültüre müdahale aracı” olarak kabul edip Terry Eagleton’ın “Kültür siyasetin panzehiridir” kelamından yola çıkarak sormak isterim: Bir müdahale aracı olan eğitimin panzehiri sizce nedir?
İki şeyi birbirinden ayırt etmek gerek. Cemaatlerden cemiyete, diyalektlerden lisana, feodal prensliklerden ulus-devlete, mahalle pazarlarından ulusal pazara geçerken belirli bir kültürel tekbiçimleşme kural. Ben kitapta bunun öncelikle poetik, kültürel bir inşa süreci olduğunu söylüyorum. Örneğin İtalya 1860’larda kurulduğunda nüfusun yalnızca yüzde 2,5’i bugünkü İtalyancayı konuşuyordu. Gerisi Dante, zarurî askerlik, zarurî eğitim, evvel radyoda sonra televizyonda ajans haberleridir! Bir manada öncelikle kulağın eğitilmesi! Bu noktada geniş manasıyla kültürün toplumu yine inşa etmesinden kelam ediyoruz. Birey, yurttaş bu açıdan bir hasıla, eser.
Ama olay yalnızca bu değil. Tıpkı vakitte kendileri de birer kültürel hasıla olan bireylerin, yurttaşların yalnızca “makbul” olmaları toplam kaliteyi arttırmaya yetmeyebiliyor. Daha evvel kelamını ettiğim manada fikirleri, kavramları, kurumları, yapıtları, markaları, patentleri üretebilmek için çeşitliliğe, farklılaşmaya, çoğulluğa da fırsat verebilmek gerekiyor. Yaratıcılığın artması için bunlar taban şartlar. Yaratamayan, kuramayan, inşa edemeyen bireylerden oluşan topluluklar kendilerini bir toplum olarak tekrar ve tekrar daha üst bir düzeyde üretemezler.
Schiller’in o meşhur metninden, yani ‘İnsanın Estetik Eğitimi İçin Mektuplar’dan beri Bildung manasında bu ikisinin bir ortada olması mümkün. Hatta bir kural. Toplum ve birey birbirlerine alternatif süreçler değil. Tam bilakis tıpkı tencerede pişiyorlar.
Medeniyet için matbaanın önkoşul olduğunu, matbaa sayesinde Batı’da beş yüzyıldır birebir kitapları okuyan nesiller olduğunu, üniform bir medeniyetin de bu biçimde oluştuğunu anlatıyorsunuz. Çabucak akabinde da Tanpınar’ın “Kuşaklar boyunca birlikte okuduğumuz beş kitap yok” cümlesini alıntılıyorsunuz. Kitapta açıkladığınız üzere, Türkiye’de klasik ve kanon olmamasının nedeni sadece matbaanın “geç” gelmesi midir? Alfabe değişikliğinin bunda bir hissesi olabilir mi? Ve asıl sormak istediğim, yazılı olmasa da kelamlı transferle bize ulaşan Pir Sultan Abdal, Karacaoğlan, Yunus Emre yani halk şiirini klasik ya da kanon sayamaz mıyız?
Evet haklısınız. Ben kitapta matbaayı çok fazla öne çıkarıyorum. Fakat bu yalnızca benim şahsî tercihim değil. Bilhassa 1980’lerden sonra ilgili literatürde epeyce hâkim bir eğilim bu. Matbaa, Avrupa’da oluşan kültürel kamusal alanın oluşmasında ve bunun kanonik bir biçimde yapılanmasında en değerli etkenlerden biri. Manuel bir düzenek olarak artık ilkel denebilecek Gutenberg matbaası elyazmasına nazaran 1/200 seviyesinde sürat kazandırıyor yazılı/basılı sayfa üretiminde. Fakat burada bir zihniyet dönüşümünün de altını çizmek gerekiyor. Rönesans ile bir vahiy dinine inanan müminler yaklaşık 2000 yıl evvel yaşamış birtakım paganların şiirleri, tragedyaları, ideoloji metinlerini baş tacı yapıyorlar. Tahminen de temel ihtilal bu. Matbaa yalnızca bunu aracı, aleti, makinesi.
Alfabe değişikliğinin kesinlikle tedavi edilmesi gereken bir travmayı da içerdiğini ben yıllardır söylüyorum. Alfabenin, daha evvel kelamını ettiğimiz sözlerin politikleşmesinin arkasında biraz da bu yatıyor. Fakat Osmanlı-Türkiye deneyiminde kültürel kamusal alanın darlığını ve kanonik şuurun gelişmemişliğini yalnızca buna bağlamak gerçek değil. Hatta tek sorun matbaanın gecikmişliği de değil. 1720’lerin Müteferrika matbaası sonuç olarak ticari bir kurumdu ve iflas etti. Yani o matbaanın ürettiği kitapları satın alarak kurumu ayakta tutacak bir kültürel kamu mevcut değildi Osmanlı’da. Zihniyet ve alet lakin bir ortada olduklarında birbirlerine yarar sağlayabiliyorlar.
Kitapta okuduğumdan beri aklımdan çıkmayan bir soruyu size yöneltmek isterim, “Niye hala Mimar Sinan üzere cami yapıyoruz?”
Yıllar evvel bir makale yazmıştım. Başlığı şöyleydi: “Kriter, Kritik, Kriz: Dünyalı Bir Kültür-Sanatın İmkânları”. Bunun nedenlerini orada daha detaylı bir biçimde açıklamıştım. ‘Poetik ve Politik’ kitabında yalnızca değindim. Bu yazı ‘Zamanın İçinden Vaktin Dışından’ kitabında yer alıyor. Meraklıları oradan okuyabilirler. Ancak sorunuz gerçekten çok stratejik. Bu açmazın aşılması durumunda örneğin Türkiye’de Doğu/Batı, yerel/evrensel, kültür/medeniyet üzere tansiyonlar geride kalacaktır. Lakin sorunuzu giderek daha fazla insanın sorması bile bu hususta farkındalığın artmaya başladığı halinde yorumlayabiliriz.
Ancak şu kadarını söyleyeyim. Aklı başında olduğunu tez eden herkese küçük bir tavsiyem var: Boş vakitlerinde bir gün Sultanahmet’e gitsinler ve Ayasofya ile Sultanahmet Camii ortasındaki banklara otursunlar. Ellerindeki akıllı telefondan bu iki tapınağın tarihiyle ilgili minimum malumatı okurken, başlarını bir Ayasofya’ya bir Sultanahmet’e çevirsinler. Bunun sağlayacağı taban idrak sıçraması hem sizin sorunuzun manasını kavramaya hem de aslında Türkiye’nin birçok sıkıntısının tahliline dayanak verecektir.
Adı Poetik ile başlayan kitabınız hakkında son soruyu şiir üzerinden yöneltmek isterim. Kitabın “Uzun Devrim” kısmında, Turgut Uyar’ı alıntılıyorsunuz ve “Sanırım Cumhuriyet’in iktidarıyla, muhalefetiyle bir bütün olarak, istikrarlı bir biçimde başaramadığı tam da Turgut Uyar’ın söyledikleridir. İkinci Yeni asla yalnızca bir şiir değildir. Uzun bir ihtilale ilmihal arayanlara duyurulur” diyorsunuz. Sizin için nedir İkinci Yeni ve Turgut Uyar’ın kıymeti? Biraz bunun üzerine konuşabilir miyiz?
Bence çok kıymetli bir noktaya temas etmişsiniz. Poiesis, yapmak, kurmak, inşa etmekten geliyor Yunancada. Tahminen de bu nedenle İkinci Yeniciler “şiir yazmak”tan çok “şiir yapmak”tan kelam ederler. Tıpkı formda “sivil şiir”den de bahsederler. İkinci Yeni yalnızca bir sivil şiir değildir. Birebir vakitte sivil fikir, sivil niyet, sivil zihniyettir. Birçoklarına apolitik gözükmesinin nedeni, Türkiye’de kültürel kamusal alanın feodal kaleler formunda yapılaşmasından ileri gelir. Kimileri kızacak tahminen ancak Nazım Hikmet ve Necip Fazıl politiktir fakat sivil değildir. İkinci Yeni ise hem politiktir hem sivildir. Lakin onlar için politik olanın manası oburlarının politik olana yükledikleri manayla tıpkı değildir. Bence İkinci Yeni, Türkçeden, Türkiye’den dünyaya önerilmiş en kaliteli şeydir. Şimdi hiçbir alanda bir eş pahası yoktur. Bir ethos, bir hareket, bir gelenek, bir kurum özellikleri göstermelerini de ayrıyeten önemsiyorum.
