Önce alerjinin tarifini yapalım: Bağışıklık sisteminin bir hususa (gıda alerjisindeyse gıdaya) karşı ortaya çıkan uygunsuz tepkisidir. Bir besin alındıktan sonra o besine yahut besinin içindeki bir katkı unsuruna karşı bağışıklık sistemi hücreleri ve antikorlar aracılığıyla bir tepki ortaya çıkar. Tepki, bağışıklık sistemi aracılığıyla olmazsa “alerjiden” kelam edilemez. (Mesela IgE denen antikorlarla, lenfositlerle yahut daha nadiren hem antikor hem lenfositlerle birlikte ortaya çıkan tepkiler, immünolojik tepkilere örnek gösterilebilir). Sütte bulunan laktozu sindirememeye bağlı hazımsızlık, süt alerjisi değil, enzim eksikliğine bağlı bir tepkidir.
İmmün Sistem Nasıl Çalışır?
Bağışıklık sistemimiz bedenin “kendi” doku ve proteinlerini tanıyan ve “yabancı” dokuları, proteinleri, mikropları ayırt eden hücrelerle, bunların fonksiyonlarına yardım eden antikorlardan oluşur. Olağanda yabancı bir protein (mesela arı zehri, böcek ısırığında böceğin salgısı yahut aşı yapılınca bakteriler) bedene girince hücreler ve antikorlar çalışmaya başlar; ısırık yeri şişer, aşıda bedene giren bakteriye karşı “hafıza hücreleri” gelişir ve “o” unsura karşı tepki gelişmiş olur. Besin alerjilerindeyse aslında doğal olarak bedenin “yabancı” olarak algılamaması gereken bir besin hususuna beden “yanlışlıkla” çok reaksiyon vermektedir. O besin madesine karşı çok antikor üretmekte yahut antikor üretmek yerine lenfosit hücreleriyle reaksiyon vermekte.
Gıda alerjilerinde tanıyı zorlaştıran bir faktör, belirtilerin, besin alımından çabucak sonra ortaya çıkmayabilmesidir.
Bazen besin alımından çabucak sonra tepki ortaya çıkar ki o vakit besinle alerjik tepki ortasındaki bağlantı için deneme-yanılma testi yapmak daha kolay olur. Mesela birçok hastam var ki yoğurtlu kaşık dudağına değdikten çabucak sonra yüzü kıpkırmızı olup 1-2 gün içinde de bu bölgelerde başta olmak üzere egzama gelişiyor. Bunlarda İSA (İnek Sütü Alerjisi) olduğunu söylemek güç olmaz.
Ancak bazen immün sistem besine saatler ve hatta bazen günler sonra reaksiyon gösterir ki bu durumda teşhis koymak çok güçleşir. Yediği içtiğiyle ilişki kurulamayan çocuklarda uzun vadeli diyetlerle teşhis koymaya çalışılır.
Başta İSA olmak üzere besin alerjilerinde, birden fazla besine karşı alerji görülebilmektedir. Mesela inek sütü alerjisi olan bir bebekte susam yahut buğday başta olmak üzere tahıllara karşı da alerji varsa teşhis koymak uygunca zorlaşır.
Çocuklarda besin alerjisi belirtileri nelerdir?
Bu bahiste detaylı yazıyı besin alerjileri kısmımızda bulabilir ve buradan da ulaşabilirsiniz…
Tıbbi pratiğimizde genel çizgileriyle 2 çeşit besin alerjisinden bahsedebiliriz:
Besinsel
ReaksiyonBelirtilerBağışıklık
MekanizmalarıTanı KoymaErken belirtiler
(IgE aracılıklı)Kızarıklık, döküntüIgE üretimi artar
ve alerjik
tepkiler başlarKanda IgE ve
deneme-yanılma
yöntemiGeç belirtiler
(non-IgE aracılıklı)Egzama, ishal,
büyüme geriliğiIgE artışı olmadan, hücreler aracılığıyla alerjik tepki olur.Zor
Kaynak: Johansson EAACI Report, Allergy 2001; 56 (9): 813-24
Meraklısına
Tip I tepki: IgE aracılıklı
Besin alerjisinde en sık rastlanan, en çok araştırılan tepkidir. Bedene antijen girmesiyle lenfositlerden çok ölçüde IgE salgılanır. Bu IgE, gidip öbür bağışıklık hücrelerini uyarır. Uyarılan hücrelerden hem erken tepkiye neden olan hususlar salgılanır ve kızarma, karın ağrısı, kramp, kusma, döküntü, tansiyon düşmesi olur hem de geç tepkiye neden olan hücresel yansımalar başlar. IgE aracılıklı tepkide der testleri genelde müspettir. Lakin 2 yaş altındaki çocuklarda hem deri testleri hem de özgül IgE seviyeleri yanlış negatif çıkabilir. (Yani hasta alerjik olduğu halde IgE düşük ve deri testinde karşılık yok.) Yeniden de müspet çıkan çok sayıda hadise bulunduğu için hastaya testler rutin olarak yapılmalıdır.
Tip II Sitotoksik Reaksiyon
Besin alerjilerinde aktifliği olmayan ya da çok az olan bir tepki çeşididir. Kompleman denen bağışıklık hususlarıyla gerçekleşir.
Tip III tepki: Antijen-antikor kompleksi
Yapılan araştırmalarda hem olağan insanlarda hem de besin alerjisi olanların kanında aktijen-antikor kompleksleri saptanmış. Besin alerjisi olanlarda bu komplekslerin seviyesi daha da yüksek bulunmuş lakin bu komplekslerin besin alerjisine yol açtıklarına dair kesin delil bulunamamıştır. (SD)
Tip IV tepki: Hücre aracılığıyla olan reaksiyon
Besin alımından saatler-günler sonra ortaya çıkan tepkidir. Besin alerjili birçok hastada besin alımından sonra lenfosit sayısı arttığı gösterilmiştir. Lakin bu artış alerji belirtisi olmayanlarda da görülebilmektedir.
En çok alerjik tepki yapan besinler hangileridir?
İnek sütü
İnek sütü, süt çocukluğu çağında birinci karşılaşılan yabancı protein olup en sık karşılaşılan besin alerjilerinin başında gelir. İnek sütünde insanlara antijenik tesir yapan 25’ten fazla protein olduğu saptanmıştır. Bunların içinde en kıymetli protein beta-laktoglobulindir. Daha az olmak üzere öbür inek sütü proteinleri: alfa-laktalbümin, bovin serum albumini, kezein vs. alerjik tepki yapabilir. Goldman ve arkadaşları, provokasyon testiyle inek sütüne alerjisi olan 85 çocuğu incelemişler; bunların %62’sinde beta-laktoglobin, %60’ında kazein, %53’ünde alfa-laktalbümin ve %52’sinde de bovin serum albüminine karşı hassaslık saptamışlardır. Bu çocukların yalnızca %50’sinde deri testi (+) çıkmıştır. (SD)
Tavuk yumurtası
Gıda alerjilerinde ehemmiyeti bir etken de tavuk yumurtasıdır. Yumurta beyazında bulunan ana alerjenler ovomukoid ve ovalbümindir. Daha alerjen olan, yumurta beyazıysa da yumurta sarısındaki gamaglobülin ve avovitellin I de alerjen özellik göstermektedir.
Balıklar ve kabuklu-kabuksuz deniz eserleri (midye-istiridye- kalamar)
Balık da hem çocukta hem erişkinde alerjik tepki yapabilen bir besindir. Pişirmeyle alerjik özelliği azalmaktadır. Her balığın alerji yapmayabileceğini, kimi balıkları yeyince kızarıp şişen yahut kusan bir çocuğun bir diğer balığı yediğinde alerjik tepki göstermeyebileceğini görüyoruz. Burada ayırım için tekrar deneme-yanılma usulünü uygulamak gerekir. Lakin yapılan bir araştırmada morina balığının beyaz etinden elde edilen 113 aminoasitten oluşmuş “alerjen M” yahut “Gad c I” isimli proteinlerin hem ısıya (yani pişirmeye) hem de sindirim enzimlerine dirençli olduğu, üstelik birçok balıkta bu ortak proteinlerin de bulunduğu gösterilmiştir.(SD)
Bazı kuruyemişler
Buğday ve tahıllar
Buğday ve öbür tahıllarda bulunan globülin, glutenin ve gliadin fraksiyonları alerjik tepkiye neden olabilmektedir. Biz de günlük pratiğimizde sanılandan daha fazla buğday alerjisiyle karşılaşıyoruz. Buğday ile pirinç ve arpa ortasında en fazla çapraz alerji olduğu gösterilmiştir.
Yer fıstığı
Soya
Soya, bilhassa çocuklarda olmak üzere alerjik tepkiye neden olabilmektedir. Süt alerjisi olanların birçoğunda soya alerjisi de görülür.
Meyve ve sebzelerin bazıları
İnek sütüne alerji 1-3 yaş civarında kaybolurken fındık, fıstık ve deniz eserlerine alerji ömür uzunluğu sürebilmektedir.
Yumurta alerjisi ve aşılar:
Bize gelen çocukların ailelerinde, yumurta alerjisi olanlara kimi aşıların “hiç yapılmaması” gerektiği istikametinde kimi telaşlarla karşılaşıyoruz. Zira mesela kızamık-kızamıkçık-kabakulak ve grip aşısı başta olmak üzere virüs aşıları tavuk yumurtası embriyosunda üretilmektedir. Lakin yapılan birçok araştırmada bu aşıların, yumurta alerjisi olan çocuklarda inançla kullanılabileceği gösterilmiştir. Üstelik bu aşılara bağlı anaflaksi tablosu gelişen çocukların büyük bir kısmında yumurta alerjisi olmadığı belirlenmiştir.
Yine de Yeniden de Amerikan Pediatri Akademisi, Enfeksiyon Hastalıkları komitesi, bu aşılardan evvel alerjik tepki ve anaflaksi için tedbir alınarak aşı yapılmasını önermektedir
Eyvah artık ömür boyu her şey yasak mı?
Başta süt alerjisi olmak üzere besin alerjilerinde ailelerde birinci ortaya çıkan reaksiyon bu: “Eyvah artık ömür uzunluğu her şey yasak mı? “
Ama gözünüz aydın ki hayır… Evet, tahminen 1-2 sene süren düşünceli bir sürece gireceksiniz ancak sütlü besinler (veya mesela fındık) yiyememesi, ömür uzunluğu yiyemeyeceği manasına gelmiyor. Ayrıyeten birtakım besinlere alerjik olması, diğer şeylere de alerjik olacağı manasına gelmiyor. Bir öteki çocuğun yiyemediklerini sizin çocuğunuz yiyebiliyor olabilir… Çocuk hekiminiz ve diyetisyeninizle bir beslenme listesi çıkarabilirsiniz…
