Okurla metin ortasında, dışarıdan müdahalenin tesiri, çoklukla manipülatif sonuçlar oluşturur. Tercih edilen, okurla metnin baş başa kalmasıdır. Okuma edimine dışarıdan müdahale olmamasıdır. Temel olan okuyucunun metne dair ne varsa metinde bulmasıdır. Diğer açıklamalara muhtaçlık kalmamasıdır. Bunu niçin belirtme gereği duyduk? Kelamı yazımıza mevzu edeceğimiz kitabın ismine getireceğiz. Önümüzdeki kitabın, hem ismine hem de dizaynını Emre Senan’nın yaptığı kapağına baktık bir süre… Ancak kitabın kapağına, ismi nedeniyle biraz daha uzun baktık. Zira kitabın ismi, ismini gizliyor, tahminen şifreliyor demek daha gerçek olur. Halbuki okur olarak beklentimiz, kitabın ismi içeriğini imlesin, ima etsin, yönlendirici olsun; duyguyu, kanıyı kışkırtsın; okurunu çağırsın; çok isterse etiğini, estetiğini gözeterek bağırsın! Canı yanan bağırır. Sonuçta, içeriğe ait direkt değilse bile dolaylı olarak ipucu versin. Lakin husus edeceğimiz kitapta şairin tercihi bu tarafta olmamış. Tabir yerindeyse şair, kitabın kapağına, kitabın içine açılan her şeyin üstüne kilidi asmış. Lakin bu bildiğimiz üzere bir kilit değil, bir şifre adeta. En azından bir okur olarak bizde bıraktığı izlenim bu türlü. Manasına ulaşılamayan isim, şayet ısrarlı bir okur değilseniz sizi geri de çevirebilir. Diyalog arayışınızı boşa çıkarabilir.
Arkadaş Z. Özger Şiir Ödülü’nün Sina Akyol, Orhan Alkaya, Gökhan Arslan ve Zeliha Cenkci’den oluşan seçici kurulu 2020’de mükafatı Beste Naz Karaca’nın (1999), ‘Ñaupa’ isimli belgesine vermiş. Karaca’nın ödül alan evrakı, birebir isimle (Ñaupa), Mayıs Yayınları’nca basılarak kitaplaştırıldı.
Kitabın isminin, şiirlerin yazıldığı lisana yabancı oluşu dikkati çekiyor. Hatta kültürel coğrafyaya da yabancı kalışı. O ismin birinci harfiyse Türkçe alfabede yok. Meğer kitap isimleri okur için açık, değilse de aralık bırakılmış kapılar üzeredir, o denli olması beklenir. O denli tasarlanır ve uygulanır. Okurun metnin içine hakikat seyahati ekseriyetle kitabın kapağını kaldırmadan evvel, isminde başlar.
Bu ortada öncelikle yapıtlarını ortak lisanda yazanların, o lisanın alfabesinde imi olmayan harflerin kullanımıyla ilgili çıkacak zorlukları da dikkate alması kıymetlidir. Her ne kadar teknolojik imkânlar, yazıda farklı alfabelerin harflerinin kullanımıyla ilgili zorlukların birçoklarını azaltsa da büsbütün ortadan kaldırdığı söylenemez. Hususa değinmemizin nedeni aslında açık. Şiirin sonuçta, bir kelam aktarma sanatı olduğu gerçeği göz arkası edilmemeli. O nedenle yapıtın paylaşımında, şiire katkı sağlamayan dilsel kullanımlardan kaçınılması benimsenmeli diye düşünüyoruz. Yeri gelmişken şunu da belirtelim: Kim bilir ne çok şiir kitabı, şairinin şiire katkısı olmayan dilsel tercihleri nedeniyle okuruyla temas kuracağı yakınlığa gelememiş, okur da metnin sesini duyacağı arayı azaltacak arayışında ısrarlı olmadığı için karşılıksız, ilgisiz kalmıştır.
Şairin, okurla yapıtının, elbette şiirden ödün vermeden, yakınlaşmasına mâni olan manilerden, safralardan, pürüzlerden uzak durmayı önemsemesi beklenir.
Şiir, irtibat lisanı olmamakla birlikte okurla bağlantı kuracağı bir lisan arayıp bulmalıdır, bulur. Ayrıyeten şiirde bağlantıdan kastedilen, günlük konuşma lisanının sonlu sayıda sözcük dağarcığı içerisinde kalınarak ve kalıplarla, klişelerle kurulan bir transfer biçimi değildir.
Kitabın isminin manasını, sözcüğün kaynağını metinde bulamayınca usul olarak uygun bulmadığımız bir seçeneğe başvuruyor, şairine soruyoruz.
Kitabın isminin Uruguaylı muharrir Eduardo Galeano’nun ve ‘Günler Yürümeye Başladı’ isimli kitabından alındığını öğreniyoruz. Galeano “ñaupa” sözcüğünün, Keçua lisanında hem “oldu” hem de “olacak” manasına geldiğini belirtiyor. Keçua, Güney Amerika’nın And Dağları’ndaki bölgelerde konuşulan bir lisan. And-Ekvator lisan ailesine ilişkin ve yerli Amerika lisanları içinde en çok konuşanı olan lisan olması da bir öteki özelliği.
Bir sefer daha söz etmek istiyoruz; şiir kitapları için isim ayrıyeten değerlidir. Bilhassa manasını sızdırmayan isimlendirmeler için okura hiç değilse fısıldanan bir ipucunun olması gerekir. Açıkçası, hiçbir mana sızıntısı olmayan isimlendirmelerin ne kitaba, ne şairine, ne okura katkısı oluyor. Olmasın varsın denilmesiyse mümkün değil diye düşünüyoruz.
Kitabın isim pürüzünü aşmış olarak başlıyoruz Beste Naz Karaca’nın şiirlerini okumaya… Kitap dört kısım, doksan altı sayfadan oluşuyor ve yirmi dört şiiri bir ortaya getiriyor.
Şair girişte “birinin ayak müsaadeden yürümenin manasına inandım / babamdan miras ormana, / anamdan yadigâr reçineye inandım / sonra ne var ne yok cümlesini birbirine teyelledim” dizeleriyle hem poetik yönelimine hem de okuru kitapta neyin beklediğine ışık düşürüyor diyebiliriz. Bu girişten sonra kitaba ismini da veren “Ñaupa”dan şu dizeleri de aktaralım:
“ñaupa” diyorum daima
içimdeki ilahlarla sohbetimmiş.
bir varmış bir varmış
hep varmış, hiç kaybolmazmış”
Kitabın birinci kısmındaki şiirler genel olarak bayan olmak ve anne olmak sorunsalıyla ilgili diyebiliriz. Şiirler sesiyle, hissiyle, fikriyle hassaslığıyla, farkındalığıyla bayanın ferdî varoluşuna ve toplumsal kimliğine odaklanıyor. Bayanın ferdi varoluşuyla bedensel pozisyonu yakın plana getiriliyor. Şairin rahmindeki her acının ismini naşide olarak adlandırdığına vurguladığı “Naşide” başlıklı şiir de onlardan biri… Bahse bahis şiirden bir kısım okuyalım:
her yanım ateş ıslağı
oturdum canhıraş
tek tek yandım mumları
anlattım hikayemi
ısıran soğuğun sağ gözüne
rahmimde, doğuramadığım binlerce çocuk
dolandı her yanıma kesemediğim göbek bağları
pıhtı attım, kırk çıkardım, “loğusa” nedir anladım.
annem, acının iskeleti elinde
“dam direğin insan acının üstünde durur” derdi
kırdım kiremit rengi iskeleti
acı bana bilendi.
Şiir, sözcüklerle yazılıyor. İmgelerin temsilini de sözcükler sağlıyor. Şiirde imgenin temsilini sağlayan sözcüklerin yanı sıra ses üzere, es üzere öteki imkânlar da kelam konusu elbette. Şu da var ki şiir yalnızca sözlükteki sözcüklerle yazılmıyor. Daha doğrusu şairin var olan, lakin yeni manalar eklediği sözcüklerle de yazılıyor şiir. Fakat var olan sözcüklere şairin yeni manalar eklemesinin riskli bir teşebbüs olduğunu da belirtelim. Birçok şairin daha çok gençliğinde, birinci kitaplarında rastlanır bu tıp girişimlere…
Beste Naz Karaca, çağdaş Türkçe şiirin bugünkü durumunu dikkate alarak değerlendirdiğimizde, genç şair olma nitemini hak ediyor. Tahminen bir öteki yazıda daha genişçe lisana getirilecek bir bahis. Günümüzde biyolojik açıdan genç şairlerin birçoğu, aslında şiirleriyle genç değil de daha çok ergenlik devrinde gibiler.
Karaca’nın şiirinde gençliğe mahsus canlılığın, heyecanın getirdiği arayış ve gözü pek, riski yüksek teşebbüsler kelam konusu. Genç şair, şiirinde hiçbir şey yapmıyorsa bile bir şey yapıyor; kolektif lisanda işlek olmayan, hatta hiç olmayan, lakin muhakkak ki hafızasında esaslı biçimde yer etmiş sözcükleri şiire katıyor. Tahminen de taşırıyor demeliyiz. Bunun çağdaş Türkçe şiirin sözcük dağarcığını genişleten bir atak olduğunu teslim etmek gerekir. Karaca’nın şiirsel atağı üzere genç şair olarak poetik yönelimini de örneklemesi bakımından galiba en düzgünü kitaptan bir şiir daha aktarmak olacak. O denli yapalım; şairin kitabın ikinci kısmında öne çıkardığı ve birtakımı anıdan, birtakımı tarihten, kültürel geçmişten, gelenekten alınan hayat kesitlerinin iç içe geçirilerek lisana getirildiği şiirlerden bir kısım aktaralım. Alıntı yapacağımız şiirin başlığı “Zambaklar, Zambaklar”. Okuyacağımız dizeler şiirin girişinden:
dün gece gözleri yumruğum kadar bir çocuk girdi hayalime.
“zambaklar, zambaklar
seni bu duştan kim ayıklar”
tüm ayıplarımı sırtlayıp koştum
yalın aya yalın yüz
küsen bir çocuk elinin tutulmayı bekleyişi gibi
ne diye öylece bekledim benimle koşacak birinin gelişini?
kefen, karanfil, kitap
“zambaklar, zambaklar
seni bu mevtten kim ayıklar”
kül rengi ağaçlar vardı, etrafımca
zihnimin köşelerinde toplanan iğneler
dört başı mahmur
dört başı memur
Elbette Metin Altıok’un “Kavaklar” şiirinden mülhem dizeler çabucak fark ediliyor. Ancak Altıok’un şiirinin tekrar yazımı ya da taklidi değil kelam konusu olan. Ama olabilir, genç bir şair öbür bir şairin şiirini kaynak olarak kullanıp yeni bir şiir yazabilir.
Biraz da bu nedenle şiirin tamamının okunmasını önereceğiz. Dikkat çeken bir öbür özellikse şiirde çağrışım yelpazesinin şair tarafından çizilmiş bir sonunun olmayışı. Bunun şiire, çok taraflı okuma imkânı sağladığını da belirtelim. Şiirin birinci dizesi hatırımıza, Seyahat sürecinde (2013) sabah konutundan ekmek almaya giderken polis tarafından gaz fişeğiyle vurulan Berkin Elvan’ı getirdi. Berkin Elvan’ın doğum günü (5 Ocak), tahminen şairin de yaşının Berkin’in yaşına yakın oluşu tesirli oldu bunda.
‘Ñaupa’nın hem olanlar hem de olacaklar üzerine şiirler üzere okunan bir boyutunun da olduğunu söyleyelim. Hem olanlar hem olacaklar üzerine şiirler dedik, lakin kitaptaki toplamın fütürist bir yönelimi yok. Şairler kâhin değildir, fakat geleceğe ait sezgilerinin güçlü olduğu da bilinir. Bunu sağlayan aslında şairlerin dikkatli gözlemciler olmasıdır. Şairlere atfedilen sezgiselliğin kaynağı olan o keskin müşahede gücü, Karaca’da da var. Bunun şiirlerine yansıdığını gördüğümüzü de belirtmek isteriz. Paylaşacağımız dizeler “Hasat Zamanı” başlıklı şiirden:
durdurmasın kimse,
neyim olduğunu sormasınlar diye
hep güldüydüm bilirsin
hep dişlerimi gördülerdi.
Ahmet Oktay’a nazaran “İlk kitaplar, çoklukla mecburî hatalardır”. Lakin yolu açan da aslında o “zorunlu hatalar” olmuştur daima. ‘Ñaupa’da şiir okurunu yadırgatacak, birtakım şiiri dışı öğelerden kelam edilebilir tahminen. Lakin bunların şiirin mayasını da, istikrarını de bozacak ölçüde, nitelikte olmadığını da belirtmek isteriz. Ayrıyeten şiirin okurdan diyalog için efor bekleyen metinler olduğu gerçeği de göz arkası edilmemelidir
Beste Naz Karaca’nın, genç şair tarifindeki genç olmanın hakkını vermesini çağdaş Türkçe şiirin bugünü için değerlidir. Kitabın yürekli, atılgan ve riski yüksek şiir lisanı, biçimi, biçemi şairin bir sonraki yapıtına ve gelecekteki şiir seyahatine ait merakı kışkırttığını da belirtelim.
