DERLEYEN: FAZİLET AVŞAR
Ulu Başkan Mustafa Kemal Atatürk, Bilge Kağan hakkında, ‘Söyleyin bana, VII. yüzyılda dünyanın neresinde hangi hükümdar devlet yönetimi ve halk sevgisi anlayışını bizim Bilge Kağanımız yahut Kül-Tekinimiz üzere hoş ve akıcı bir lisanla tabir edebilirdi?’ kelamlarını kullanır.
Bilindiği üzere İslamiyet öncesi Türk topluluklarının devlet nizamı, hukuk sistemi ve kültür kıymetleri töreye dayanmaktaydı. Töre hukuku daha çok kelamlı kültür üzerinden ilerlemekteydi.
Günümüzde Türk’ün kadim töresi hakkında Bilge Kağan, Kültigin ve Tonyukuk ismine sırasıyla 735, 732 ve 716 yıllarında dikilen yazıtlar olan Orhun Yazıtları’nın tahlili ve kelamlı kültürle yapılan transferler sayesinde bilgi edinebilmekteyiz.
Bu 33 unsurluk Türk’ün töresi listesinin Oğuz Kağan, Bilge Kağan ya da Orhun Anıtları ile direkt ilgisinin bulunmadığını, bu metnin değişik kaynaklardan derlenerek oluşturulduğunu söylemekte yarar var. Fakat bu bilgi kelam konusu hususların Türk töresinde olmadığını göstermez. Bu hususlar Türk töresinin bir yansımasıdır.
Madde 1: Tengri (yaratan, tanrı) tektir.
Madde 2: Her kim ki, Tengri’den kut almak dilerse, diğerine yakarmasın.
Madde 3: Bir Vilayet (ülke), bir Kağan, bir Tengri.
Madde 4: Bir kına iki kılıç girmez. Bir hatun iki er alamaz ve bir budunda iki töre olmaz. Töre tektir. Töre kesin ve serttir. Kim ki, töreye uya kutlanır. Kim ki, töreye kıya katlanır.
Madde 5: Kimse töreden üstün değildir. Dirlik ve birlik için töre budur.
Madde 6: Bir çoban sürüsünden, bir er ailesinden, bir Kağan budunundan sorulur.
Madde 7: Her er eşine, atına, pusatına sahip çıkacak.
Madde 8: Ana-babaya ve cedde tazim (saygı) duyulacak.
Madde 9: Hısımına sarılacak, komşusunu gözetecek.
Madde 10: Er kişi palavra söylemeyecek.
Madde 11: Mal çalan, mülk çalan misliyle ödeyecek. Hesabı ya malıyla ya canıyla sorulacak.
Madde 12: Kim ki, bir ırza musallat olursa, canından olacak.
Madde 13: Her kim olursa olsun haksız, aldatıcı iş tutarsa hesabı çabucak sorulacak.
Madde 14: Cenkten beri duran ya da kaçan tamuya (cehennem) uçacak.
Madde 15: Aman dileyene kılıç üşürülmeyecek, sığınana art dönülmeyecek.
Madde 16: Başkaldıranın başı alınacak, hak isteyenin hakkı verilecek.
Madde 17: Kimse kimseye üstünlük taslamayacak. Ne ak etin karadan, ne karanın kızıldan, ne kızılın sarıdan farkı olmayacak.
Madde 18: Kin ve gururdan uzak olunacak.
Madde 19: Mazluma merhamet, zalime azap duyulacak.
Madde 20: Zayıfa, yaralıya, çocuğa ve bayana el kaldırılmayacak.
Madde 21: Kızı isteyen Kağan da olsa, bey de olsa, kız istediğine verilecek.
Madde 22: Gereksiz yere ağaç kesmeyeceksin, suyu kirletmeyeceksin.
Madde 23: Bilmeyip de bildim demeyeceksin, bilene danışacaksın.
Madde 24: Bugünün işini yarına bırakmayacaksın.
Madde 25: Kusur görmeyecek, kusur aramayacaksın.
Madde 26: Güçlüyken affet, zayıfken sabret.
Madde 27:Yazgına asi olma.
Madde 28: Yaptığın uygunluğu unut, yapılan düzgünlüğü unutma.
Madde 29: Herkes adaletle iş görecek.
Madde 30: Her ne edersen et, yargılanacağını her daim akılda tut.
Madde 31: Milletine yaban kalma. İpeğin uygununa, kelamın hoşuna kanma, onlara boyanma.
Madde 32: Kağan o dur ki, adaleti üstün tutsun, töreyi yaşatsın. Töre yok olursa, Vilayet yok olur. Vilayet olmazsa, budun kul olur.
Madde 33: Ey Türk Oğuz beyefendileri, ey milletim işitin!
“Üstte mavi gök çökmedikçe, altta yağız yer delinmedikçe senin Vilayetini ve merasimi kim bozabilir?”
Orhun Abideleri’ndeki deyişlere benzerlik arz edebilir. Lakin, Orhun Kitabelerinde yazılı ya da Oğuz Kağan’ın ağzından aktarılmış değiller. Oğuz Kağan tarafından belirlendiklerine ve lisana getirildiklerine dair de bir kanıt bulunmamaktadır.
Orhun Abideleri’nin üzerindeki metni deşifre eden Danimarkalı dilbilimci Vilhelm Thomsen’in “Inscriptions De L’orkhon Déchiffrées” isimli kitabında ve Prof. Dr. Muharrem Ergin’in “Orhun Abideleri” adlı kitabı incelendiğinde “kadim Türk töresi” olarak isimlendirilen 33 unsurluk listenin izine rastlanamamaktadır. Bilge Kağan, Kül Tigin ve Tonyukuk isimli 3 yazıtta üstteki listedeki konuların bir kısmı mana prestijiyle yer alsa da tıpkı formda geçmemektedir.
2019 yılı başından itibaren yaygın biçimde paylaşılan Töre buyruklarının yaygın hale geldiği bu devir öncesinde izine rastlanılamıyor.
Bu sözlerin Orhun Kitabelerinde ve emsal metinlerde yer alan Türk töresini aktaran metinlerden istifade ederek oluşturulan; lakin, kaynağı meçhul ve Orhun Kitabeleriyle tabir olarak alakasız 33 unsurluk bir “töre / kanun” listesi olduğu anlaşılmaktadır.
Bilge Kağan Resmi unvan: “Tengriteg Тengride bolmuş Türk Bilge Kagan” :Tanrı üzere gökte olmuş Türk Bilge Kağanı” Türk tarihinin en değerli figürlerinden biri olarak kıymetlendirilir.
BİLGE KAĞAN’IN SÖZLERİ
Akıl süsü lisan, lisan süsü kelamdır. İnsanın süsü yüz, yüzün süsü gözdür. İnsan kelamını lisanı ile söyler; kelamı yeterli olursa, yüzü parlar.
Bir bak tarihe, Türk’e baş kaldıranların sonu ne olmuş!
Bu kanıları at kafandan. Bütün uzunluklar ayaklandı. Böylesine kenetlendikten sonra kim Türk’le başa çıkabilir.
Doğuda gündoğusuna, batıda günbatısına, kuzeyde gece ortasına kadar olan yerler içinde yaşayan milletler daima bana bağlıdır. Bu kadar milleti, çok ülkeyi nizama soktum. Oralarda artık kötülük yoktur, karışıklıklık yoktur. Türk kağanı Ötüken ormanında oturursa, vilayette düşünce, buhran olmayacaktır.
Ey Türk milleti! Bu ülkeyi küçük kardeşim Kül Tigin ile öle yite kazandım. Kazanıp, alay milleti ateş, su kılmadım.
Ey Ötüken Ormanının milleti! Berbat kişi gelip birliğini bozmasın, silahlı gelip seni dağıtmasın diye, sana burasını vilayet tuttum. Töreyi kazandırdım.
Ey Türk Milleti! Tatlı kelamlara, yumuşak armağanlara kandınız ve birçoklarınız öldü. Tekrar yanılırsan ve güneydeki Çogay Ormanına, Tögültün Ovasına gidip yerleşirsen, ey Türk milleti, öleceksin! Oralara gittiğiniz vakit Çin’den gelen berbat şahıslar ortanıza sokulur ve sizi şöyle kandırırlar: “Onlar uzaktakilere berbat, yakındakilere güzel armağanlar verirler”.
Ötüken ormanında yabancılar yok. Ötüken’den daha uygun yer de yok. Vilayet tutulacak yer Ötüken Ormanıdır. Bu yerde oturup Çin milleti ile aramı düzelttim.
Sözümde palavra, yanlış var mı? Türk Beğler! Millet! İşitin! Türk Milletinin derlenip vilayet tuttuğunu, yanıldığı vakit öldüğünü, buraya vurdum. Ne kelamım var ise, bu ebedî taşa vurdum. Onları görerek, okuyarak bilin! Türk Milleti! Beğleri! Tahtına bağlı, kağanına itaat eden beğler olarak mı yanılacaksınız! Ben bu bengi (ebedî) taşı yontturdum, diktirdim. Hoş bir bark (türbe) yaptırdım. İçine dışına hoş nakış vurdurdum.
Tanrı Türk kavmi yaşasın diye beni tahta oturttu. İçte aşsız, dışta giyeceksiz bir kavme kağan oldum. Babamızın, amcamızın kazanmış olduğu milletin ismi sanı yok olmasın diye Türk milleti için gece uyuyamadım, gündüz oturmadım. Küçük kardeşim Kül Tigin ile, iki şad ile öle yite kazandım.
Türk milleti sen açken tokluk nedir bilmezsin lakin bir kez doydun mu da açlığı hiç düşünmezsin.
Türk Beğleri, millet, işitin! Üstte gök basamasa, altta yer delinmese, Türk milleti, senin vilayetini, senin merasimi kim bozabilirdi? Ey Türk milleti! Titre ve kendine dön!
Bilge Kağan, Türk tarihi’nin en değerli şahsiyetlerinden biri olarak kıymetlendirilmektedir.
