Bilişsel psikoloji, 20. yüzyılın ortalarında, davranışçılık akımının sınırlamalarına reaksiyon olarak ortaya çıkan bir psikoloji koludur. Davranışçılık, sadece gözlemlenebilir davranışları incelemeye odaklanırken, bilişsel psikoloji, zihinsel süreçlerin karmaşıklığını anlamaya çalışır. İnsan zihninin nasıl çalıştığını keşfetmek için hafıza, algı, lisan, sorun çözme, karar verme ve dikkat üzere süreçleri inceler. Bilişsel psikoloji, bu süreçlerin nasıl işlediği ve insan davranışlarını nasıl etkilediği üzerine ağırlaşır.
BİLİŞSEL PSİKOLOJİNİN TARİHÇESİ
Bilişsel psikoloji, bilim insanlarının insan zihnini anlamaya yönelik eforlarıyla şekillenen bir süreç sonunda ortaya çıkmıştır. 1950’lerden evvel, psikoloji alanında hâkim olan teori davranışçılıktı ve sırf dışa vurulan davranışların incelenmesi gerektiğini savunuyordu. Bu yaklaşımın sınırlılıkları vakitle anlaşıldı. Davranışçılık, insan zihninin karmaşık yapısını gereğince açıklayamıyordu.
Noam Chomsky’nin lisan tahsili üzerine çalışmaları ve Jean Piaget’in çocukların bilişsel gelişimiyle ilgili bulguları, bilişsel psikolojinin doğuşuna katkıda bulunmuştur. Bilgisayarların insan zihniyle karşılaştırılmasıyla birlikte zihnin bir tıp bilgi sürece sistemi olarak düşünülebileceği görüşü ortaya çıkmıştır. 1960’larda, bilişsel ihtilal olarak isimlendirilen bu periyotta bilişsel psikoloji, psikoloji biliminin merkezine yerleşmiştir.
BİLİŞSEL SÜREÇLER
Bilişsel psikoloji, insan zihninin bilgiyi nasıl algıladığı, işlediği, depoladığı ve kullandığı üzere birçok zihinsel süreci inceler. Bu süreçler ortasında dikkat, hafıza, algı, lisan ve sorun çözme yer alır.
1. Dikkat: Dikkat, zihnin muhakkak bir uyarana odaklanma yeteneğidir. Etrafımızdaki sayısız uyarıcı ortasında hangilerine dikkat edeceğimizi seçeriz. Dikkat, hudutlu bir kapasiteye sahip olduğundan, tüm çevresel uyarıcılara tıpkı anda odaklanmak mümkün değildir. Bu yüzden dikkatin nasıl yönlendirildiği ve neleri etkilediği, bilişsel psikolojinin kıymetli araştırma alanlarından biridir.
2. Algı: Algı, duyusal bilgilerin manalandırılması sürecidir. Beşerler, beş duyusu aracılığıyla etraflarından gelen bilgileri alırlar ve bu bilgileri zihinsel süreçlerle organize ederler. Algının nasıl işlediği, insanların çevreyi nasıl yorumladığını ve gerçeklikle olan etkileşimlerini anlamak açısından değerlidir. Örneğin, bir kişinin bir objeyi nasıl gördüğü ya da bir sesi nasıl algıladığı, algı süreçlerinin nasıl işlediğine dair kıymetli bilgiler sunar.
3. Hafıza: Hafıza, bilgilerin kodlanması, saklanması ve geri getirilmesi süreçlerini kapsar. Kısa vadeli hafıza (işleyen bellek) ve uzun periyodik hafıza üzere farklı hafıza tipleri vardır. Bilişsel psikologlar, insanların nasıl hatırladıklarını, unutma nedenlerini ve bilgilerin nasıl organize edildiğini inceleyerek hafızanın işleyişi hakkında bilgi edinirler. Hafıza süreçlerinin anlaşılması, hem günlük ömürde hem de öğrenme süreçlerinde büyük ehemmiyet taşır.
4. Sorun Çözme ve Karar Verme: Sorun çözme, karşılaşılan zorluklara tahliller üretme sürecidir. Beşerler çeşitli stratejiler kullanarak problemleri çözmeye çalışırlar. Karar verme ise, muhakkak seçenekler ortasından en uygun olanını seçme sürecidir. Bilişsel psikoloji, bu süreçlerde bireylerin nasıl düşündüğünü, kararlarını nasıl verdiklerini ve tahlil yollarını nasıl geliştirdiklerini araştırır.
5. Lisan: Lisan, kanıyı söz etme ve manaya aracı olarak insan ömründe merkezi bir rol oynar. Bilişsel psikologlar, lisanın nasıl öğrenildiğini, nasıl kullanıldığını ve beynin lisanı nasıl işlediğini incelerler. Noam Chomsky üzere lisan bilimcilerin katkıları, lisanın bilişsel süreçlerle olan bağını anlamada değerli rol oynamıştır.
BİLİŞSEL PSİKOLOJİNİN ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ
Bilişsel psikoloji, bilimsel araştırmalar yoluyla zihinsel süreçleri anlamaya çalışır. Deneysel formüller, bilişsel psikologların zihinsel süreçleri denetim altına alarak incelemelerine imkan tanır. Laboratuvar ortamında gerçekleştirilen deneyler, bireylerin nasıl düşündüklerini, karar verdiklerini yahut hatırladıklarını ölçmek için kullanılır.
Ayrıca, bilişsel nöropsikoloji ve nörobilim alanları da bilişsel psikolojiyle yakından alakalıdır. Beynin belli bölgelerinin hangi bilişsel süreçlerle alakalı olduğunu anlamak için beyin görüntüleme teknikleri (fMRI, EEG) kullanılmaktadır. Beyin hasarı geçiren bireylerin bilişsel yetilerini incelemek, belli beyin bölgelerinin fonksiyonları hakkında bilgi verir.
PSİKOLOJİNİN UYGULAMALARI
Bilişsel psikolojinin bulguları, günlük ömürde birçok alanda uygulanmaktadır. Eğitim, psikoterapi, insan-bilgisayar etkileşimi, yapay zeka ve pazarlama üzere alanlar, bilişsel psikolojiden elde edilen bilgileri kullanarak insanların davranışlarını ve düşünme süreçlerini geliştirmeyi amaçlamaktadır.
Eğitim: Öğrenme süreçlerinin bilişsel psikoloji ile anlaşılması, eğitim tekniklerinin geliştirilmesine katkıda bulunur. Öğrencilerin bilgiyi nasıl işlediği, hatırladığı ve öğrendiği üzerine yapılan araştırmalar, daha tesirli öğretim stratejilerinin geliştirilmesine yardımcı olur.
Psikoterapi: Bilişsel psikoloji, bilişsel-davranışçı terapi (BDT) üzere psikoterapi yaklaşımlarının temelini oluşturur. BDT, bireylerin olumsuz niyet kalıplarını ve bu kanıların davranışlar üzerindeki tesirlerini değiştirmeye odaklanır. Bu terapi çeşidi, depresyon, anksiyete ve öbür ruhsal sıkıntıların tedavisinde tesirli bir sistem olarak kullanılmaktadır.
İnsan-Bilgisayar Etkileşimi: Bilişsel psikoloji, kullanıcı arayüzlerinin daha kullanıcı dostu ve tesirli olmasını sağlamak için teknolojide de kıymetli bir rol oynar. İnsanların bilgiyi nasıl işlediğini anlamak, daha yeterli yazılım ve aygıt dizaynlarının yapılmasına katkıda bulunur.
Yapay Zeka: Bilişsel psikolojinin bulguları, yapay zeka ve makine tahsili alanlarında da kullanılmaktadır. İnsanların düşünme ve sorun çözme süreçleri üzerine yapılan araştırmalar, yapay zekanın geliştirilmesine ilham kaynağı olmuştur.
Bilişsel psikoloji, insan zihninin karmaşıklığını anlamak için kıymetli bir bilim koludur. Zihinsel süreçlerin nasıl işlediğini inceleyerek, insanların düşünme, öğrenme ve karar verme süreçlerini daha düzgün anlamamıza yardımcı olur. Eğitim, psikoterapi, teknoloji ve yapay zeka üzere çeşitli alanlarda uygulamaları olan bilişsel psikoloji, insan davranışlarının ve düşünme süreçlerinin anlaşılmasına katkıda bulunmaya devam etmektedir. Gelecekteki araştırmalar, zihinsel süreçler hakkında daha derinlemesine bilgiler sağlayarak, bu alanın daha da gelişmesine imkan tanıyacaktır.
