Yazar-yayıncı Sibel Öz ve şair-gazeteci İsmail Afacan’ın derlediği ‘Arabesk Yeniden’ 2000’li yıllarda arabeskin edebiyat, sinema ve müzikte nasıl yenilendiğini ve mevcut ekonomik/politik iklimden nasıl beslendiğini ele alıyor. Çalışmada, sosyolojik ve kültürel alanda yaşanan değişimin hayatlarımızdaki konumlanışı, arabeskin bugünkü formunun politik olarak nerede durduğu irdeleniyor.
Arabesk Tekrar kitabında, “Sıradanlaşan Ömrün Onarımı: Arabesk!” başlığında Z. Tül Akbal Süalp, Aydın Çubukçu, Yasemin Yazıcı; “Kenardan Merkeze: Tanınan Müziğin Kalbinde Yaşayan Arabesk” başlığında Naim Dilmener, Uğur Küçükkaplan, Yetgül Karaçelik, Anıl Sayan, İrem Elbir, Onur Serdan Çarboğa; “Sinemanın İç Düşüncesi ya da Düşüncenin Sinemasından Arabeskin İçeriksiz Sularına” başlığında F. Serkan Acar, Oya Yağcı, Pınar Fontini; “Edebiyatın Tanınan Kültürle İmtihanı: Soslu Arabesk” başlığında Nil Sakman, Sibel Öz, Hakan Güngör, İsmail Afacan ve İstek Hareket, hususa dair makaleleriyle, arabeskin bugününü tartışıyor.
Arabeskin kitleleri, mukadderatçı bir çizgiye savurduğunu ve bu noktadan ‘devrimci’ bir hareketin öne çıkamayacağını savunan Öz ve Afacan’la konuştuk.
Arabeskin, ‘umutsuzluk’ ve ‘mutsuzluk’la ilişkilendirilmesiyle başlıyorsunuz kelama. Bu kısmı biraz açalım isterim. Arabeski nasıl tanımlıyorsunuz?
İsmail Afacan: Arabeski yalnızca “umutsuzluk” ve “mutsuzluk”la ilişkilendiremeyiz. Bu iki kavram bugünkü toplumsal atmosferi yansıtması bakımından önemli… 18 yıllık AKP iktidarı yüzünden halk gitgide fakirleşirken, çalışanlar karın tokluğuna, teminatsız çalışırken, gençlerin gelecek tasası büyürken, bayanlar şiddet, tecavüz ve mevtle burun buruna yaşarken, niyet ve tabir özgürlüğü ayaklar altına alırken müstakil bir “mutluluk”tan bahsetmek epey güç. Demokratik kitle örgütleri, sınıfın ileri kısımları ve aydın çevreler gerici-siyasal atmosfere direniş gösterse de halkın öfkesini kendine yönelttiği, toplumda çıkışsızlık halinin hakim olduğu gerçeğini değiştirmez. Kültür sanat alandaki üretimleri bu atmosferden bağımsız düşünemeyiz. Yazılanlarda ve yazılmayanlarda bunun yansımalarını rahatlıkla görebiliriz. Bu çıkışsızlık halinden beslenen, kendi his dünyasını hayatın merkezine koyan, meselelere tahlil üretmek yerine acısını kendine yönelten, değişmezci ve mukadderatçı üslupla şekillenen arabesk figürlerle müzikte, sinemada ve edebiyatta sıklıkla karşılaşmak mümkün… Bu ruh halini kaşıyan ve bir yaraya dönüştüren siyasal atmosfer arabeskle kurulan bağlantıda epeyce kıymetli bir yer tutuyor. Ben arabeski daha çok bir duyuş, düşünüş ve davranış biçimi olarak görüyorum. Kitapta Aydın Çubukçu’nun tarifiyle söyleyecek olursam mistik bir romantizmdir.
ARABESKİN KÜLTÜREL SONUÇLARI: KADERCİLİK
Sibel Öz: Arabeski, bundan kırk yıl evvel sorulsa, kırdan kente göç olgusuyla açıklar, ‘kadercilik’ üzere kültürel sonuçlarından bahsederdik. Kırdan kente göçün yol açtığı gecekondulaşmayı, kentlerin taşralaşmasını, büyük kentlere gelenlerin yaşadığı yoksulluk ve kimlik buhranını, bu sürecin sonunda ortaya çıkan, köye içkin olmayan lakin kentin temsil ettiği çağdaş kıymetlere de uzak kültürü -yani arabeski- tanımlamaya çalışırdık. Günümüze baktığımızda köylerden kentlere göç dalgaları yok, o süreç baskın eğilim olarak bitmiş. Lakin bilhassa 2000 sonrası daha da ağırlaşan bir tablo var önümüzde: Kitlelerin fakirleşmesi, güvencesizlik, çığ üzere büyüyen işsizlik, öte yandan dini referanslarla gelmiş bir iktidar, bu süreçte hukukun, ağır aksak işleyen demokrasinin rafa kaldırılması, bir manada rejim değişikliği, hak taleplerinin rahatlıkla terörize edilmesi kelam konusu. Kıyımlarla, ölümlerle örülü olmasının yanında gayret ve dayanışma imkanlarını da son derece daraltmış bu yirmi yıllık siyasi atmosfer bize umutsuz, mutsuz, tecrit edilmiş bir toplum gerçeği bıraktı. Kitapta en çok tartışılan mevzu yalnızca arabeskin kendini nasıl ve hangi biçimlerde güncellediği değil, hangi politik ekonomik iklimden beslendiği sorusu oldu. Bugünkü datalı gerçeklik ideolojik, siyasal, toplumsal, kültürel istikametlerden arabeskin bugününü yarattı. Sorunuza buradan geri dönecek olursak, arabesk tam da bugünkü toplumsal ruh halinin ismidir. Ümitsizlik, kadercilik, teslimiyet… Lakin bu süreç arabeskin geçmişte olduğu üzere alt sınıflarda değil üst sınıflar, seçkinler katında da kabul gördüğü, yalnızca kabul görmeyip bu bölümlerin, hatta entelektüellerin bir kısmının da arabeskin tesir alanına girdiği, kitapta irdelendiği üzere sanatsal üretimlerin arabeski içerdiği, arabeskin tabir yerindeyse soylulaştığı bir süreç bu.
‘ARABESK KABUK DEĞİŞTİRDİ’
80’li yıllarda epey revaçta olan arabesk, yıllar sonra tabir yerindeyse hortladı. 2000’li yıllara baktığınızda bu sıçrayışı neye bağlıyorsunuz?
İsmail Afacan: Hortlamadan öte kabuk değiştirdi diyebiliriz. Bugün genç jenerasyonlar tarafından 60’lar ve 90’lar ortasındaki üzere arabesk üretiminden bahsetmek güç. En başta sosyolojisi değişti. Arabesk; anavatanı olan müzikte son kurşununu 90’larda sıktı. 2000’lerle birlikte arabesk figürler tekrar inşa edildi. 2000’lerdeki sıçrayışa gelirsek… Üstte sıraladığım siyasal atmosferin sonuçlarının yanına, kültür sanayisinin yaşadığı dönüşümü, arabeskin soylulaştırılmasını ve geçmişin yine kurgulandığı nostaljik bakışı sıralayabilirim.
Sibel Öz: Kitapta giriş yazısında geçen “Kitle kültürü boşluk kaldırmaz.” cümlesine burada atıf yapmakta fayda var. Biraz açmak gerekirse; arabeskin ezilen fakir kitlelerce üretilip tüketildiği ve burjuva ya da seçkinler katında küçümsenerek reddedildiği yakın tarihte, devlet de arabeske karşı misal bir tavır takınarak arabeski reddetmiş, kamusal ya da resmi alanlarda yok saymış, yasaklamıştır. Bu yok sayma periyodunda, özünde uyuşturan bir kadercilik taşıyan arabesk ezilen fakirlerin dünyasında yer yer mukadderata isyan lisanına dönüşmüş, ezilenlerin rengine bürünmüştür. Ekonomik, siyasi süreçlerin dinamikleri değiştiğinde ise, kelam konusu tanınan kültür öğeleri tüketilerek rafa kaldırılmıştır. Lakin modası geçmiş ya da rüzgarı sönmüş bu ögelerin bir periyot sonra bu kere orta sınıf seçkinleri aracılığıyla tekrar gündeme getirilmesinin önünde bir mahzur de yoktur. Belirttiğimiz üzere, kitle kültürü boşluk kaldırmaz. Tanınan kültürün muhtaçlıkları doğrultusunda arabesk de geçmiş olumsuzluklarından azade olarak değerli ve “bize ait” nostaljik bir öğeye dönüştürülebilir. Gerçekten yaşanan süreç tam da bu türlü oldu. Arabesk, biraz da “nostaljik” hislerle yine keşfedildi. Bir vakitler “yoz müzik”, “gecekondu müziği” ya da “minibüs müziği” olarak tanımladıkları arabesk, ‘bize ait’ değerli ve korunası bedeller ortasına çarçabuk yerleşti.
80’li yıllarda ezilen işçi sınıfın sahiplendiği arabesk, bugün orta sınıf ve seçkinler tarafından benimsendi. Ortadan geçen yıllarda ne değişti?
İsmail Afacan: Arabesk müzik, köyden kente göç eden, kentin kültürel dokusuna ahenk sağlayamayan gecekondu mahallerinde yaşayan işçilerde karşılık buldu. 2000’lere gelindiğinde bu kitleler tarafından arabesk tüketilmişti. Yeni bir atılama muhtaçlığı vardı. Ya da yeni bir pazara… Bunun için arabeskin sert havasının yumuşatılması ve sesleneceği toplumsal kesite uygun bir müzikal altyapı oluşturulması gerekiyordu. Arabesk figürler kimi vakit kendi müziklerini çağdaş tınılarla tekrar yorumladı, kimi vakit da farklı cinsteki müzikleri kendi üslubuna uygun biçimde söyledi. Müslüm Gürses figürü burada epey önemli… Gülhane konserinden Harbiye konserlerine uzanan dönüşümü gözlemlemek kâfi. Bu dönüşümü biçimsel yanı tabi ki… İktidara muhalif küçük burjuva bölümlerin ömür usulüne yapılan müdahaleler, toplumsal alandaki statüsünü kaybetmesi, ekonomik darboğazın içine girmesi, bu tertip değişmez hissine kapılması bu kesiti duygusal olarak arabeske yakınlaştırdı.
Sibel Öz: Olayı yalnızca arabesk müzikle sonlandırmamak gerekir. Müzikte arabeskin öbür müzikal formlara eklemlenerek ya da tekrar yorumlanarak güncellenmesi dışında, dizilerde, sinema sinemalarında ve edebi yapıtlarda de arabeski işaret eden melodramın dozu arttıkça artıyor. Müzikte arabesk kenardan merkeze yerleşirken, tanınan müziğin tam da kalbinde yaşıyor. Rakı masasında rock dinleniyor lakin “rock” artık arabesk tınılar da içeriyor. Eski arabesk modüller güncellenip tekrar yorumlanınca öbür müzikal kategorilerde kolaylıkla kendine yer buluyor. Zira mevcut iklim hayatı, sevinci, çokluğu, karnavalı değil, hüznü, acıyı, romantizmi, melodramı, tek başınalığı hissettiriyor. Suyun akışı bu tarafta. Kitapta müzikolog, sinemacı-yönetmen, akademisyen ve edebiyatçılardan oluşan on yedi muharrir yalnızca müzik alanında değil, sinema ve edebiyat cephesinde de mevzuyu irdelediler ve karşımıza epeyce enteresan bir manzara çıktı. Kitapta Sinemanın İç Külfeti ya da Istırabın Sinemasından Arabeskin İçeriksiz Sularına başlıklı kısımda 1989 tarihli Arabesk sinemasından 2018 tarihli Müslüm sinemasına Türkiye sinemasının yaklaşık otuz yıllık periyodunda, melodramın temel bir gereç olarak beyazperde ve televizyonda kapladığı yer, şiddet ögesiyle alakası, his iktisadının yinelenen bir formu olarak arabeskin bugüne nasıl yansıdığı, bütün bunlar üzerinden bayana bakış irdelendi. Edebiyatta da misal durumlar kelam konusu. Market dergiciliğiyle edebiyatın, tarihinde birinci kez bu kadar keskin bir halde tanınan kültürün alanına sokulması, öte yandan kitabın metaya dönüştürülme baskısı, afili edebiyat ismi altında sokak lisanının “edebiyat”a kabul ettirilmesi, arabeskin erkek/ergen edebiyatı üzerinden “Anadolu” bedelleriyle kol kola yapıtlara taşınması, bütün bunların moda haline gelmesi… Kısacası bu süreci arabeskleşme süreci olarak niteleyebiliriz ve arabeskleşme, yazarlarımızdan Oya Yağcı’nın tabiriyle, “bagajı hayli yüklü bir kavram.” 2000 sonrası sanayileşen kültür/eğlence/sanat alanında arabeskin tekrar kabul görmesi ve bu sefer, daha evvel uzak duran, eleştiren hatta küçümseyen bölümlerin de tesir alanına girmesi durumuna bakıldığında, arabeskleşme olgusunu sektörel bir semptom olarak okumak da mümkün görünüyor.
80’li yıllarda arabeski karşı eleştirel tutum alan aydınların bugün arabeskle ‘barıştığını’ sav ediyorsunuz. Bu barışma sürecine dair tenkitleriniz neler?
İsmail Afacan: Tezden biraz fazlası… Neden diye sorarsanız… Can Gox’un arabeski isyanın lisanı olarak görmesi, Müslüm Gürses’in “Aşk Tesadüfleri Sever” albümünün süpervizörlüğünü Murathan Mungan’ın yapması, Ot ve Bavul üzere mecmualarda arabeske yapılan atıflar, edebiyatta afilli filintalar takımı, rock ve arabesk yakınlaşması, Leyla ile Mecnun dizisindeki Ferdi Tayfur figürü… Örnekler daha da çoğaltılabilir. Yanlış anlaşılmasın elbette arabesk kültür sanat alanında işlenebilir ancak sol-entelektüel çevrelerin bunu sürece biçimi epey önemli… Buradaki kastım Fazıl Say’ın klasik seçkinci “arabesk yavşaklıktır” yaklaşımını savunmak değil. Arabeskin kitleleri uyuşturan, sıkıntılarını ilaha havale eden, mukadderatçı yanını görmeyerek ona devrimci bir misyon biçmek sorunlu… İçeriksiz olanı politikleştirmek, politik olanı içeriksizleştirmek olarak özetleyebilirim.
Sibel Öz: Biz, kitapta bu “barışma” olgusunu, bu kitabı da doğuran eleştirisizlik üzerinden kurduk. Ortada bir durum var, arabeskleşme sürecini sanatsal üretimlerde de, hayatın bütününde de görmek mümkün. Lakin günümüzde 1980’lerden farklı olarak aydınların eleştirisi yok denecek kadar az, bilakis entelektüel üretimlerle aydınlar da kısmen işin içinde. Yani eskisinden çok daha fazla olarak tanınan kültürün tesir alanında aydınlar. Kitapta, bu hususta değerli bir tespit daha var; tıpkı 80 sonrası üzere arabesk, toplumsal çabanın yükselişte olduğu periyotta değil de geri çekildiği devirde tanınan hale geliyor ve kabul görüyor. Tekrar kitaptan bir başlığa atıf yaparsak, adeta sıradanlaşan ömrün onarımı üzere bu durum. Arabeskin bu tabloda bir yeri var, ‘biz’i tanımlıyor, baskın eğilimi.
Popüler kültür, ismiyle müsemma bir hal aldı ve arabeski sahiplendi. Pekala sizce arabesk bu sahiplenmeyi kabullendi mi? Alana dair gözlemleriniz nelerdir?
İsmail Afacan: Kabullenmek zorunda kaldı. Yok olmak yerine var olmayı tercih etti. Değişen çağa, gereksinimlere ahenk sağladı.
Sibel Öz: Bu soruya Müslüm Gürses örneği üzerinden cevap vermek mümkün. Arabesk Yine kitabında yazarlarımızdan Uğur Küçükkaplan, Gürses’e atfedilen değişimin içeriği ve niteliğinin, arabesk ile nostalji ortasındaki sıkı bağlantının mahiyetini kavramak için son derece kıymetli olduğunu belirtiyor. Müslüm Gürses’teki değişimi olumlu yahut olumsuz halde lisana getiren çabucak herkesin, müzikçinin giysi kuşamından sahneye çıktığı yerlere dek, çoğunlukla olayın görsel tarafına odaklanıp bunun üzerinden kıymetlendirme yaptığını, lakin aslında Gürses’in müzikal tarafına dair rastgele bir değişim olup olmadığı sorusunun değerli olduğunu söz ediyor. Bu soruya Küçükkaplan’ın karşılığı, kesin bir lisanla hayır. Müslüm Gürses, kitlelerin karşısına konser verdiği yerlerden tutalım da, giysi kuşam ve imajına kadar farklı bir biçimde çıksa da, aslında ‘kendi’ müziklerini okumayı sürdürüyor. Ahenk sağlıyor ancak pek de taviz vermiyor. Yeniden Küçükkaplan’ın kelamlarıyla, “Gürses, kendisi için dikilen yeni elbiseyi giymeyi kabul etmişse de içindeki karaktere nüfuz etmesine hiçbir vakit müsaade vermedi. Zati değişimi kurgulayanların da bu türlü bir emeli yoktu. Onların tek istediği onun üzere müzik söyleyip davranan “yeni” bir Müslüm Gürses’ti. Bunu sağlamanın bir tek yolu vardı, onu yaptılar; gücünü yitiren tanınan kültürü/müziği tekrar canlandırmak isteyenler, nostaljik bir çerçeveye yerleştirdikleri müzikçiyi yeni bir çehreyle halkın karşısına çıkardılar. Artık sahnede Müslüm Gürses değil, onun nostaljik bakış açısıyla hemhâl olmuş bir tıp “simülasyonu” vardı.” Hasebiyle arabeskçilerden güçlü olanlar yeni bir çehreyle bu yeni sürece dahil olmayı seçerken, ahenk sağlayacak vizyona sahip olmayanlar geçmişin “nostaljik” bedelleri içinde kendilerine sunulan yeri kabullendiler. Tam da bugünlerde İbo Show’un tekrar gündeme gelmesini ve yüksek reyting almasını da bu türlü okumak gerekir tahminen.
”DEVRİMCİ’ VE ‘KİTLELERİ AYAĞA KALDIRAN’ ŞEY ARABESK OLAMAZ’
Arabeskin bilhassa rap müzikle buluştuğu nokta ‘devrimci’ ve ‘kitleleri ayağa kaldırdığı’na dair yorumlar var. Sizse şiddetle buna karşısınız. Mevzuyu somutlaştırmak için bir örnekle ilerleyelim: Gazapizm’in ‘Ölüler Dirilerden Çalacak’ şarkısı gerek sözleri gerek klibiyle tartışmalara neden oldu. Bu üzere birçok isim ve müzik sayabiliriz. Burada kitlelere inen müziklerin yarattığı tesirin göz gerisi edilmemesi gerektiğini düşünüyorum. Arabeskin ‘özünü’ değiştirmek ve kitleler için harekete geçiren bir alana dönüştürmenin yolu var mıdır? Varsa nedir?
İsmail Afacan: 1989 yılında Cemal Süreya’nın Ahmet Kaya’yla yaptığı röportaja atıf yapmak istiyorum. Ahmet Kaya; Cemal Süreya’nın “Sol arabesk olabilir mi?” sorusuna “Sol ve arabeskin bir ortaya gelmesi mümkün değil” karşılığı veriyor. Katılıyorum. Zira ‘devrimci’ ve ‘kitleleri ayağa kaldıran’ şey arabesk olamaz. Bu arabeskin hem tarihi hem de estetik yapısına uygun değil. Arabesk rap’te değil lakin rap müzikte devrimci içerik taşıyan yorumlarından elbette bahsedebiliriz.
Sibel Öz: Kitapta makaleleri olan bizler arabeske dair bir yargıda bulunmak ihtiyacı duymadık ancak onu anlamaya şiddetle gereksinimimiz vardı. Toplumsalla bağı olanı üstten değil, kendimizi de anlamak ismine irdelemeyi uygun bulduk. İşin öteki yanı, etrafımızda olan biten, bizi denetim eden, gündelik hayatta değiştiren her şey, bu ‘anlama’ eforuna dahil. Bu kitaptaki tartışmanın bütünü bir refleksi söz ediyor. Bu kitap hem bir devir tartışmasının kapısını aralamak, hem de bir refleks geliştirmek istiyor.
