Hasan Kılıç
Kapitalist çağdaş ulus-devletler çağının kurucu fay sınırı “biz-onlar” ortasında kurulan dikotomik alakadır. Bu münasebet, siyaset yapma biçimlerinden gündelik ömür pratiklerimize kadar birçok düşünsel ve davranışsal işlevimizi etkiliyor ve hatta belirleyebiliyor.
“Biz-onlar” kategorisinin belirginleştiği ve çetin hale geldiği tarihî dönemeçteyiz. Kiminin otoriter popülizm, kiminin orta buzul çağ, kiminin ise faşizm dediği bu momentte Fanon heyulası tarihte eşine az rastlanır formda üzerimizde dolaşıyor.
Kaygı, dehşet, güvensizlik hisleri derinleşerek eşitsiz iktisadi, toplumsal ve siyasal düzlemlerle örtüştüğünde “nefes alamıyoruz” diyenler çoğalıyor. Bir çağ yangınında yaşayan nefessizler için Fanon, hayata geri dönme umudu haline gelebiliyor. Haliyle Fanon’un kurduğu nefessizlik-isyan diyalektiği işler oluyor: “Artık nefes alamadığımız için de isyan ediyoruz.”(1)
Öyleyse Fanon’u dünyanın her bir tarafında aktüel müdahalenin öznesi kılan ve nefessizlerin isyanını var eden hakikat nedir? Kolonyal çalışmaları ile bildiğimiz Achille Mbembe’nin tespitinden hareketle dünyanın siyahlaşmasının ipuçlarını ve hasebiyle nefessizleşmenin yaygınlaşmasını anlayabiliriz. Mbembe, “Kapitalizmin birinci vakitlerinde sadece zenci kölelerin maruz kaldığı sistemik tehlikeler, artık bütün alt insanlıklar için norm haline gelmemişse bile, hepsinin hissesine düşeni oluşturuyor. Zenci olma şartının bu evrenselleşme eğilimi, yesyeni emperyal pratiklerin ortaya çıkmasıyla at başı gidiyor”(2) diyor. Fanon fikrini yaygınlaştıran ve heyulayı dolaştıran şey, iktidarların şiddeti karşısında hissesine düşeni alan fuzuli insanlık oluyor. Münasebetiyle Fanon’un siyahlar ve sömürge için tabir ettiği diyalektik, genişleyerek her birimizi içerisine alıyor.
Yükselen neo-faşist idarelerin baskı altına aldığı çoğunluklar, teknolojik denetleme sistemleri ile her an gözetlenen beşerler, algoritmik yönetimsellik ile beğenme-tercih etme hakkı dahi elinden alınan bizler, bölgesel eşitsizlikler yüzünden eksi birinci kattan hayat yerine çıkmaya çabalayanlar, entegre üretim tesislerinde kamp ömrü ve sömürünün en pervasız biçimi ile karşı karşıya kalanlar, erkek şiddeti ve katliamlarıyla karşı karşıya kalan bayanlar, geleceksizlik yetmezmiş üzere gününü dahi bin bir dert ile geçiren gençler… Bu listeyi hem uzatabilir hem de yer kürenin her bir köşesinde benzeri tabloları görebiliriz. Nihayetinde Fanon’un siyahlar için söylediği şeyler, bir potansiyel olarak dünya nüfusunun tümü için geçerli duruma geliyor. Mbembe de tam bu noktada ahvalimizi resmediyor.
Artık koloni, anayurt-sömürge ortasındaki farkın manalı kıldığı bir söz olmaktan çıkıyor. Yer kürenin her bir karışı, toplumlar ve insanların her bir anı, yaşayanların zihni, ölülerin mezarları dahi koloninin alanı haline geliyor.
ALACAKARANLIKTA BİR HEYULA
Nereden bakılsa umudun tükendiği, hayallerin imkansızlaştığı, tünelin sonundaki ışığın tahayyül dahi edilemediği bir vakte tanıklık ediyoruz.
Fanon, bu alacakaranlıkta bir heyuladır. Beliriyor karanlığın sonunda, ışığın kendisi oluyor. Tekrar düşünmeye ve daha da kıymetlisi yine eylemeye çağırıyor.
Bu davete Fanon’un hayatının üzerinden yarım yüz yılı aşkın müddet geçmişken nasıl yanıt vereceğiz? Bu yazının temel meramı Fanon’u referans alarak gerçek politiği yine okumak ve özgürleştirici fikir üzerinde düşünmektir. Alacakaranlıkta beliren heyulayı, alacakaranlığın tecrübesi ile ele almak, değerlendirmektir.
Fanon’un özgün kılan fikir sistematiğinin bedeli, Hegel ile Marx ortasında salınması ve teori ile pratik ortasındaki çelişkilere devrimci cevaplar üretebilmesiydi. Fenomenolojik bakış açısıyla teoriyi yaşamsal kılmak değil, hayatı teori ile birlikte düşünerek özgün bir metot ve içeriği açığa çıkarmaktı. Bu yüzden ben ile o ortasındaki ara, ömür ile mevt ortasındaki ara ile örtüşebiliyordu. Bu örtüşmeye dair yeni bir kategori ömür savunusu ve yeni bir insan yaratımı üzerinden inşa ediliyordu. Fanon, içsel olan ile dışsal olan ortasında katı bir belirlenimcilik kurmuyor, ilişkisel bir hakikati ortaya seriyordu.
Bu hakikati tekrar keşfetmek üzere içsel komplekslerimiz ve dışsal korku-kaygı kaynaklarımız ortasında tekrar bağlar kurmaya muhtaçlık var. Kimliklerimizin yarattığı içsel kompleksler ile kendimize dahi yabancılaşmamızdan ve dış dünya ile kurduğumuz zihni mahpusluğumuz olan biz-onlar dikotomisinden kurtulabileceğimiz özgürleştirici fikirler gerekiyor. Zira her birimiz kapitalizm karşısında fuzuli insanlık topluluğuna ya dahil olduk ya da olmak üzereyiz.
EVRENSEL BİR TEKRAR İNŞA İÇİN FANON’LA TANIŞMAK
Fuzuli insanlığın kurtuluşu, gerçek politiği şimdiki müdahalelere açık halde düşünmektir. Bunu gerçekleştirmenin yolu ise Fanon’a bakarken istek edileni gösteren lensler takmak değil, hakikati bütüncül formda ele almaktır. Zira bugün Fanon tahminen de tarihte hiç olmadığı kadar bütüncül ve radikal bir okumaya gerçek politik açıdan hazır durumda. Dahası, böylesi bir okuma, hayati gereklilik olarak önümüzde duruyor. Zira yalnızca siyahların değil siyahlaşan yüzde 99’un potansiyel tehditlerle karşı karşıya olduğu, yalnızca bedensel emeğin değil canlının bütünüyle sömürüldüğü, yalnızca vaktin değil yerin da sömürüldüğü gerçek politik içerisindeyiz. Nefes alamadığımız alanın boyutu dehşetli büyüyor. Öte yandan kaderlerimiz birleşiyor. Bu sebeple tek boyutlu, tek odaklı ve/veya tek özneli bir okumadan çok, çerçevesi geniş tutulan, bütüncül bir okuma koşul.
Türkiye’deki Frantz Fanon külliyatında Azzedine Haddour’un hazırladığı ve Utku Özmakas çevirisi ile Dipnot Yayınları’ndan yayınlanan ‘Fanon Kitabı'(3) böylesi bütüncül ve geniş çerçevede düşünmenin imkanlarını ve anahtarlarını sunuyor. Fanon’un seçme yazılarından oluşan bu yapıta yazdığı önsözde Haddour’un “Küreselleşmenin ardında sinsice bekleyen bu baskı çağında Fanon’a dönmemek mümkün değil” sözleri Fanon’a günümüzde ne derece gereksinimimiz olduğunu ve günümüzü okumak için dahi Fanon’un ne kadar gerekli olduğunu çarpıcı biçimde tespit ediyor. Haddour’un derlemesi Fanon’u yalnızca globalleşme ile anlamanın anahtarlarını değil, birebir vakitte omurlarımızın kılcal damarlarına sızarak yeni vaziyet(ler)imizi mikro halleri ile anlamamızı sağlıyor.
Bu kapsamda, A.Haddour’un Fanon derlemesi çoğunluğun siyahlaştığı ya da siyahlaşma hududunda olduğu günümüzde siyah ile beyaz, bayan ile erkek ortasındaki bağları yine okumanın, kültür ve lisan üzerine tekrar düşünmenin ve tüm bu bağlantıları -esasında yaşamı- tekrar tanımlamanın izleğini sunuyor. Bir manada Fanon’u heyula olmaktan çıkararak tekrar tanışma fırsatını sunuyor ve -tekrar- aktüele müdahale eden bir niyet ve hareket insanı haline getiriyor.
EVRENSEL BİR TEKRAR İNŞA
Nihayetinde, fuzuli insanlığı tarihteki yerine sabitlemek ve geride bırakmak lakin özgürleştirici fikirler üretmekle mümkün olacak.
Bugün özgürleştirici fikir için Fanon’a başvurmak tarihte hiç olmadığı kadar uygun iktisat politik yere sahip. Bu politik taban, hayatlarımızdan başlayarak yer küreye uzanan her bir parçayı ve bütünleri radikal demokratik formda tekrar örgütlemeyi mümkün kılıyor.
Fanon’un “topyekûn alt üst oluş ve üniversal bir tekrar inşa…” diyerek işaret ettiği ve lakin fuzuli insanların mümkün kılabileceği kurucu fikirleri var etme ve radikal demokratik anları yaratması özgürleşme sürecinin en halis istikametine işaret edebilir. Gerçekten Fanon bize izleri on yıllar öncesinden şöyle diyerek veriyor: “Avrupa için, kendimiz için ve insanlık için, yoldaşlar, yeni bir başlangıç yapmalı, yeni bir fikir stili geliştirmeli ve yeni bir insan yaratmaya çalışmalıyız.”(4)
Dipnotlar:
- Akt. Peter Hudis, Fanon Barikatların Filozofu, Çev. İbrahim Yıldız, Ankara: Dipnot Yayınları, 2020, ss.9.
- Achille Mbembe, Zenci Aklın Eleştirisi, Çev. Özge Arasan Simon, Volkan Çandar, İstanbul, İrtibat Yayınları, 2020, ss 15-16.
- Fanon Kitabı, Haz. Azzedine Haddour, Çev. Utku Özmakas, Ankara: Dipnot Yayınları, 2017, ss. 36.
- Frantz Fanon, Yeryüzünün Lanetlileri, Çev. Şen Süer, İstanbul: Versus, 2007, ss.307-308.
