Dünya yerinden oynarken, yıkıcı toplumsal problemlerin yarattığı çöküş, yalnızlık, savaşın yarattığı yıkım, vefat sürürken geride çalan melankolik müzikler, sararmış yapraklar, Bauman’ın insan atığı ya da atık insan tarifinde gezinen Aki Kaurismäki’nin manalı, manidar karakterleri Holappa ve Ansa. Kaurismäki’nin yalın, derin, zeki, saçma, mizahi, hüzünlü, sakin, öfkeli, politik, şiirsel, felsefi, sıradan, soğuk, durağan, şaşırtan, direnen insanları tekrar sevgiye, umuda göz kırpıyor Kaurismäki. “Sararmış Yapraklar”da aşkı merkeze yerleştirerek daha evvelki sinemalarında olmadığı kadar çok hayat ve mevt ikilisinin üstüne gidiyor. Kaurismäki’nin ‘Hayatta kalmak nedir, bunun için ne gerekir?’ sorusu ve bu soruya bakışı, duruşu yine.
Metal Personelleri Sendikası’nın üyesi olan personel Holappa (Jussi Vatanen), çalıştığı iş yerine ilişkin olan konteynerde, burada çalışan öteki personel arkadaşlarıyla kalır. İçkiyle bağlantısı var. Alkolik mi? Kendi tarifiyle, İsimsiz Alkolikler’den sadakat indirimi almış biri. Çalıştığı yerde dolaplara, ceket cebine sakladığı, işte çalışırken, günün farklı saatlerinde farklı yerlerde içtiği votkası, bir yanıyla tahammül imgesi. Neye tahammül? Mesela, hortumun bile dayanmasını bekleyen sisteme. Holappa’nın yaşadığı iş kazasından sonra, arkadaşı Huotari (Janne Hyytiainen) ile şantiye şefi ortasında geçen diyalog:
“-Holappa tekraren hortumun değiştirilmesi gerektiğini söyledi.
+Dört yılda bir değiştiriyoruz. Dayanması gerekirdi.
-Dayanmalıydı lakin dayanmadı. Ne kadar kâr ettin?”
YAŞAMI ZORLAŞTIRAN ŞEYLERE TAHAMMÜL EDEBİLMEK
Dayanılması gereken şeyler, garantisi olmayan işler, bozuk kompresör, maaş kesintisi, işten atılmak, yalnızlık, yersizlik, açlık, savaş, ve kar edenler. Holappa’nın hayatı zorlaştıran şeylere karşı tahammül edebilme ve gerçeği kavrayış biçimi, karakterinin en besbelli özelliği. ‘Sigara içmek yasaktır’ yazısı önünde oturup sigara içerken, Huotari ‘Ölümün bundan olacak’ dediğinde sakin bir protesto ile ana probleme dikkat çeker, ‘Hayır. Evvel kömür tozu akciğerimi bitirecek.’
Kaurismäki’nin Holappa ile tanışmamızı sağlayan bir diğer göstergesi Holappa’nın, arkadaşı Huotari’ye, “çocuklar için hikayeler” diye verdiği kitap. Fin edebiyatının dönüm noktası olarak tanımlanan, Finlandiya tarihini ve Fin ruhunu işleyen, Faulkner ve Dostoyevski tesiri taşıyan Marko Tapio’nun ‘Arktinen Hysteria’ isimli romanın ikinci cildi. Holappa’nın romanı arkadaşına verirken söylediği ‘çocuk hikayeleri’ cümlesi, Kaurismäki’nin romana dair ironisi. Zira, ‘Arktinen Hysteria’ (birini cilt ‘1939’un Birinci Karı’, ikinci cilt ‘Beni Nitekim Sevdiğini Söyle’) İkinci Dünya Savaşı’nda, Fin-Rus Savaşı sırasında geçen bir aile tarihini (dede/baba/torun) tüm ülke tarihini yansıtacak formda anlatan bir savaş romanı. Ana hissinin, çıkış yolu bulamayan, bastırılmış saldırganlıkları ile yaşayan personel sınıfı erkeklerinin, kasvetli insanların ümitsizliği, sessiz tasası olduğu belirtiliyor. Yapıtta, Sibirya histerisi (piblokto) savaşın yarattığı durumla şekilleniyor; sessizce acı çekmek, korkmak, geleceği yitirmek ve şiddet içeren saldırganlık. Romanın ana karakteri Harri Björkharry ile Kaurismäki’nin Holappa’sı ortasında direkt bir bağ var mı bilmiyorum fakat roman ve sinema ortasında kurulabilecek ilgide savaşın varlığı güçlü formda yer alıyor. Rusya-Ukrayna Savaşı sinemanın ana atmosferi olmasa da sinemanın ruh halini belirleyen ana öge. Radyodan gelen savaş haberleri; meyyit sayısı, patlamalar, enkaz, sayısı bilinmeyen kurbanlar ve bunları dinlerken akmaya devam eden gündelik hayat. Bunun yarattığı histeri. Holappa’nın kübist bir resme dönüşen aynadaki yüzü. Hayat istila edilirken neyin bütünselliğinden bahsedilebilir? (Şantiyedeki taşıma aracının markası ‘hyster’ ile histerinin etimolojik münasebeti aklımı dağıtıyor.) Savaşın, savaşı yaşamasalar da, tesirinin nasıl hissedildiği Alain Chevallier çizgi romanı okurken Holappa’da, konteynerda dinlenen radyo haberleriyle, Ansa’nın konutta dinlediği radyo haberleriyle beliriyor: Sessiz tasa. ‘Arktinen Hysteria’ ile “Sararmış Yapraklar” ortasındaki ilgiden biri bu sessiz telaş. (Romanı okuyamadığım için diğer çıkarımda bulunamıyorum.) Başka yandan iki anlatının ayrıldığı yer, bilhassa sinemanın finalini, Kaurismäki’nin dünyasını düşününce umutla, dayanışma ile birlikte devam eden hayat.
SAĞLAM, ŞEFKATLİ İNSAN
“Sararmış Yapraklar”ın bayan karakteri Ansa (Alma Pöysti), Kaurismäki’nin direnmeyi, dayanışmayı, yardımı, çabayı ve sevgiyi tanımladığı insan. Vaftiz annesinden kalma küçük bir dairede yaşayan Ansa, sıradan üzere görünen aksiyonlarında büyüyen yalnız bir bayan. Esnek çalışma mukavelesiyle çalıştığı marketteki tarihi geçmiş eserleri meskene götürüp yemek için gizlice çantasına koyan ya da tarihi geçmiş yiyecekleri çöpe atarken bunları almak isteyen birine, market ismine yasak olmasına karşın veren ve bu nedenle işten atılan. Kaurismäki’nin tüm sinemalarında işlediği soruya yorulmadan, sıkılmadan bir defa daha bakmak; yoksulluk dayanışma direncini düşürebilir mi? Market yöneticisi birtakım kuşkuları ortadan kaldırmak için Ansa’nın çantasını aradığında, çantadan tarihi geçmiş bir sandviç çıkar. “Polise vermediğimiz için minnettar olmalısınız” diyen yöneticiye Ansa’nın arkadaşı ve market çalışanı Liisa (Nuppu Koivu) itiraz eder, “Son kullanma tarihi geçti, satamazsınız.” Yöneticinin, “Önemli değil, çöpe ilişkin bu” cümlesi Ansa’da “Ben de öyleyim galiba” duygusu yaratır, bu noktada onunla dayanışma içinde olan market çalışanı arkadaşının sesi duyulur; “Çorba dağıtarak da bu para kazanılır.” Ansa’da kendini çöpe aitmiş üzere, çöp üzere hissedenin ne yaptığını, ne anlattığını izleriz. Çöpe atılan pahaları, manaları düşünebiliriz onda. Mesela yardım, dayanışma, mesela paha ve emek vermek, gerçekçi ve dürüst olmak, mesela beklemek, umut, sevgi. Holappa “Maaşını alamadıysan açsındır” dediğinde utansa da bu gerçeğe dürüstçe “Biraz” karşılığını veren, “Senden çok hoşlanıyorum lakin bir sarhoşla yapamam” diyebilen, çelik fabrikasında ağır iş makineleri ile çalışan ve burada yemek bulmak için dolaşan bir köpeği uyutulmaması için sahiplenen Ansa. Kaurismäki’nin bir kurtarıcıya ya da kahramana dönüştürmeden, hareketlerini kutsallaştırmadan yarattığı sağlam, şefkatli insan.
Karaoke barda Schubert’in Serenade’ındaki bakışmalarla başlayan aşk. Kaurismäki’nin, Holappa ve Ansa için yarattığı aşkta isimler bilinmez. İsimler değil, şimdideki mevcut durum tanışmadır. Şimdide yaşanan yoksulluk, mahrumluk (savaş, mevt, işsizlik, açlık, yersiz ve geleceksiz olma hali…) buluşmayı, tanışmayı başlatır. İsmini bile bilmediği birine duyulan yakınlığı şimdide olan belirler. Şimdiye tanıklık eden ve kendi şimdisini sürdürmeye çalışan iki insan isimlere gereksinim duymadan yol alır. Tahminen isimler yalnızca Jarmusch, Godard, Bresson kadar birbirine uzak ya da yakın bir mana hatırlaması ya da mana yorumlamasıdır. Tahminen isimlerden uzak, yalın bir söz kafidir. Ansa’nın dediği üzere, “Haddinden fazla zombi vardı. Hiç bu kadar gülmemiştim.”
ŞİMDİNİN YÜKÜ
“Sararmış Yapraklar”, Holappa ve Ansa’nın savaş haberleri ile melankolik müzikler ortasında radyo frekansı geçişi yaparak akan hayatlarını, yıkıma dinleyerek sürece tanıklık edenin ne hissettiğini gösterirken, aşk için cepteki son parayla alınan aperatif şampanyayı, çiçeği, kurulan şık bir masayı, buluşmaya giderken arkadaştan istenen ceketi, uykusuz geceleri, beklemeyi de paylaşır. Birbirini bulup kaybeden iki insan, hayatta kalabilmenin, hayatta kalmanın sorumluluğunu alarak birlikte yürümeye başladığında şimdinin yükü bir kesim hafifler. Ansa, Holappa ve Chaplin. Yük bir kesim hafifler. Bizi ölmekten kurtaran şey Kaurismäki’nin finalidir, tren çarpmış ömürleri komadan çıkarmak.
