Levent Ünsaldı
Burada Ne Oluyor?’un Genişletilmiş İkinci Baskısına Önsöz
I
‘Burada Ne Oluyor?’, merceğine aldığı toplumdaki bireylerin de ne olup bittiği hakkında her vakit açık bir fikre sahip olmadıkları bir devirde ortaya çıktı. Öbür taraftan, “Burası Türkiye, her şey olur” sözü, “kolla kendini” alt metniyle aslında bir yanıt sunuyor üzereydi. Fakat yakından bakıldığında bu hayli değişik bir karşılıktı. Evet, bu ülkede tahminen hiçbir şey öngörülemezdi, lakin en azından her şeyin olabileceği öngörülebilirdi, münasebetiyle da aslında öngörülemeyen hiçbir şey yoktu. Elinizdeki çalışma temelinde bu kolay sorgulamadan yola çıktı. Her şey ve hiçbir şey birebir anda hem öngörülebiliyor hem de öngörülemiyorsa, minimum seviyede bir öngörünün (ve hasebiyle da güvenin) koşul olduğu gündelik müsabaka ve etkileşimler nasıl mümkün olabilirdi?
Cevap muhtemelen çok uzakta değildi. Apartman girişinizde, iş yerinizdeki koridorlarda, dolmuşa her bindiğinizde, sokağa her çıktığınızda, konutunuzda, velhasıl şeylerin süregiden örgütlenme biçiminde. Öngörülemeyenin altındaki öngörülen, kaotik görünenin temelindeki nizam, kuralsızlık addedilenin gerisindeki kural bu örgütlenme biçiminde gizliydi. Uygun teçhizat ve teorik aydınlatmayla gidip kazmak kâfi olabilirdi. Elinizdeki çalışma yalnızca bunu yaptı; kullandığımız teorik mercekler altında birtakım etkileşimsel filizler beklenmedik görünüm ve biçimlerde kendini gösterdi; teorik aygıt bunları tasnif etti; karşılaştırdı; kategorilere ayırdı ve kavramsallaştırdı: Başkalaşmış ve muvazaalı çerçeveler.
II
Ulaşılan sonuçların, elde edilen etkileşimsel filizlerin yalnızca Türkiye etkileşim ekolojisinde bulunup bulunmadığı ya da “bize özgü” olup olmadığı yahut da yalnızca “bizim gibi” toplumlarda görülüp görülmediği sorusu ise, mevcut hafriyat şantiyemizin sonları dâhilinde ve şayet bilim entelektüalist spekülasyonların ötesinde bir şey olmak istiyorsa, şu an için tam manasıyla cevaplayamayacağımız bir sorudur. Türkiyeli toplumsal bilim kazıcılarının (entelektüellerin demiyorum zira bu tabirin neye tekabül ettiğini bilmiyorum ya da artık bilemiyorum) bu konuda, yani kullanılan araçların alana uygunluğu ve sahanın kendisinin özgünlüğü sıkıntısında, en hafifinden en şiddetlisine (hatta migrene varıncaya dek) kalıcı baş ağrılarından muzdarip oldukları yeni bir durum değildir. Tek yapabileceğim, bende tesirli olmuş, en azından kendi açımdan kimi konulara netlik kazandırabilmiş bir dizi sorgulama prensibini sizlerle paylaşmak olabilir, fakat tabiplerin sıklıkla dikkat çektiği üzere, size öbürleri tarafından yapılan her çeşitten tavsiyeye ihtiyatla (ve de eleştirel bir gözle, bunu da biz ekleyelim) yaklaşmak temeldir.
İlkin, kullanılan teorik ve yöntemsel teçhizatın alana tam manasıyla oturmaması, zarurî olarak, işlenilen sahanın özgünlüğünü ya da biricikliğini söz etmez. Üretim bandından indirilmesini ve ithalatını müteakip her teorik araç, üretildiği ülkenin hudutlarını aşıp kullanıma ve sirkülasyona sokulduğu andan itibaren her ihracatçı ülkede ister istemez birtakım zahmetlerle karşılaşacaktır: Örneğin Bourdieu’nün ‘Ayrım’ kitabında bahsettiği sınıfsal beğeni kategorilerinin ve kültürel pratiklerin ABD alanında karşılaştığı zahmetler ve yol açtığı tartışmalar. Fakat karşılaşılan zahmetler, ithalatçı ve ihracatçı ülkelerin misal bir toplumsal morfolojiye sahip olması ölçüsünde görece az, aksisi bir durumda ise görece fazla olacaktır. Şayet bu son durum kelam hususuysa, çeşitli modifiye süreçlerine girişmek kaidedir; imkân dâhilinde ise birtakım modüllerde “yerli” üretime de gidilebilir; hatta ve hatta ülkenin, fikri eserlerin milletlerarası sirkülasyon piyasasındaki yeri, yaratıcı ve “iş gören” eserlerle iyileştirilebilir. Bu elbette kolay değildir, çünkü milletlerarası fikri eserler piyasasının da kendi şartları, monopolleri, bünyesinde taşıdığı eşitsiz bir işbölümü vardır. Lakin en azından şurası açıktır ki teorik araç üretiminde yüzde 100 “yerli ve milli” üretim ne mümkündür ne de gerekli. Bu yalnızca teknik açıdan bu türlü değildir. Türkiye’de bu fikrin kendisinin (kâh “yerli”, kâh “yerli ve milli”), en azından akademik alanda, kapalı devre işleyen “tedrisi tekkeler” tesis etmekten diğer hiçbir fonksiyonunun olmaması yüzünden de böyledir. Örneğin yerli sosyoloji fikri, vakit zaman “ısıtılan”, vakit zaman “soğutulan” lakin her hâlükârda besin pahası çok düşük, açlığınızı bile bastıramayacak cinsten bir kap tekke çorbasıdır. Müritler bir kaşık çalar ve tekkeye girer, hepsi bu.
İkinci olarak, tüm bu “özgünlük” vokabülerinin cümle hallerinde sıklıkla karşılaşılan kimi sözler olağanüstü sıkıntılıdır. Farkında dâhi olunmaksızın, “bize özgü” ya da “bizim gibi” cinsinden sözler her seferinde kullanıldığında, neye göndermede bulunulduğu ya da referans ünitesi büsbütün muğlaktır. “Bize özgü”, bir örüntünün, yalnızca bizde mevcut birtakım hususiyetlerin tesiriyle yeniden yalnızca bizde görülebileceği manasını taşır. Nedir bu hususiyetler? Türklük, Müslümanlık, “Doğululuk ya da Batılılık” (toksik bir çift), Akdenizlilik, hamur işlerini çok sevmemiz, esmerliğimiz, Asyalı kökenimiz… Burada listenin hududu, hayal gücünüzün sonudur. “Bizim gibi” sözü ise, nevi şahsına münhasır bir ülke imgesini terk etmesi (siyasal lisanda derme çatma versiyonları da vardır: “değerli yalnızlık”) ve birtakım koordinatlar üzerinden bir ülke kümesine gönderme yapması ölçüsünde görece daha makul bir kullanım izlenimi verir. Fakat bu sefer de kelam konusu koordinatların kendisi olağanüstü meçhuldür ve tekrar burada da hudut, kullanıcının işaret ettiği kategorinin sonudur: [en teknik görünenden en muğlak görünene, sırasıyla] OECD ülkeleri, gelişmekte olan ya da az gelişmiş ülkeler, etraf ülkeleri, Ortadoğu ülkeleri, Müslüman ülkeler, Balkan ülkeleri, Akdeniz ülkeleri, Doğulu ülkeler, Batılı ülkeler, Kuzey-Güney ülkeleri, Türk dünyası, Ümmet, mazlumlar dünyası…
Üçüncü olarak, incelenen ülkenin ya da toplumun hangi kültürel ya da tarihi daire içerisinde sınıflandırılabileceğini bilmek, elbette, külliyen yararsız bir faaliyet değildir. Bu, 1970’li yılların Türkiye’sindeki bitmek bilmeyen feodalizm ve ATŰT tartışmalarında olduğu üzere, siyaseten merkezi de olabilir zira atılacak adımları ve alınacak pozisyonları belirler. Öteki yandan, fikri dünyaya geri dönersek, önermelerin geçerlilik rejimi üzerinde de tesir eder, örneğin Bourdieu’yü, eğitim sosyolojisinin klasiklerinden olan ‘Varisler’ kitabının alt başlığına “adres” ekleme zahmetinden kurtarır: “Öğrenciler ve Kültür” [“Fransa’da Öğrenciler ve Kültür” değil!]. Çünkü Bourdieu, kitaptaki tahlillerinde, “Fransa’ya özgü” hiçbir şey olmadığı ve çözümlemelerinin rahatlıkla genellenebileceği, hatta nomolojik (evrensel) bir temeli olduğu savındadır.
Burası çok önemli bir epistemolojik tartışmadır. Bu, “bize özgü” sözüyle geçiştirilemeyecek derece ve ulaştığınız sonuçların soyutlama ve genelleme düzeyini direkt ilgilendiren çetrefilli bir sıkıntıdır. Kitabın sonuç kısmında bu mevzuyu derinlemesine açmaya çalıştık lakin çok kısa bir özet geçmek gerekirse, örneğin Goffman’ın Shetland adalarında gerçekleştirdiği doktora tezinin başlığındaki “ada topluluğu” atıf ünitesi neredeyse çalışmanın yapıldığı “laboratuvarın” ismi üzere iş görür, yalnızca bir adrestir: Bir Ada Topluluğunda İletişimsel Davranış. Gözlemlenen etkileşimsel örüntülerin, benzeri bir tarihselliği paylaşmış yahut paylaşmakta olan toplum ya da araştırma alanlarında da gözlemlenebileceği varsayılır. Bu örtük argüman, Bourdieu’nünkilere kıyasla daha tipolojik (tarihselliğe daha fazla yer açan) bir tezdir, lakin genelleştirmelere tekrar de uygundur. Bundan ötürüdür ki kelam konusu doktora tezi, ‘Günlük Hayatta Benliğin Sunumu’ (Metis, 2009) başlıklı yapıtına ampirik gereç sağlayabilmiştir. Lakin yapıtın ismi, dikkat edilirse şayet, ‘ABD’de Günlük Ömürde Benliğin Sunumu’ değildir. Kitapta yer alan ve tahlil edilen örüntülerin açık bir adresi yoktur fakat hangi kültürel ve/veya tarihi daireye yerleştirilebilecekleri konusunda bir kuşku da yoktur. Tekrar Bourdieu’ye dönersek, muharririmizin, gizil ve hileli sistemlerini ifşa ettiği eğitim sisteminin de açık adresi yoktur. Başlıklar, ‘Fransa’da Yine Üretim’ ya da ‘Fransa’da Varisler’ değildir. Değişik bir antrenman, bu iki kitaptan rastgele birinde “Fransa” sözünün kaç kere geçtiğini saymak olabilir. Bu karşılaştırmalar göstermektedir ki genelleme ve soyutlama düzeyi ister nomolojik (Bourdieu) ister tipolojik (Goffman) olsun, muharrirlerimiz, tahlillerinin tatbik olduğu adresleri yazmayı gerekli görmemişlerdir.(1)
Bu açıdan bakıldığında, elinizdeki çalışmanın alt-başlığı olağanüstü muğlak ve sıkıntılıdır: Türkiye’de Etkileşimlerin Ekolojisi Üzerine Bir Deneme. “Türkiye” atıf ünitesi, Shetland adaları örneğinde olduğu üzere yalnızca bir laboratuvar adresi de olabilir -eğer böyleyse sıradan bir olay fonksiyonu görür- ya da gözlemlenen örüntülerin bir nevi “mekân ya da bağlam etkisiyle” gerçekleştiği yegâne yer de olabilir -ki bu durumda da sıradan bir adres olmaktan çıkıp “hususi” bir olay olur ve ek bir açıklama ya da modellemeyi gerekli kılar. Lakin bu çeşitten bir izah -ki kısmen elinizdeki çalışmada sunulmaya çalışılmıştır- ne kadar gelişkin olursa olsun, incelenen etkileşimlerin ne derece ve ne vakitten beri “hususi” olduğu, şayet aykırısı kelam mevzusuysa da, yani bu örüntüler yalnızca Türkiye’ye has değillerse, ne çeşitten bir toplumsal morfolojide ya da tarihsellikte yaygınlık gösterdikleri yeniden de bilinmeyen kalacaktır. Çözülmesi gereken bir başka gizem de buradadır ve lakin ve lakin mukayeseli çalışmalarda bir yanıt bulabilir.
Hâsılı, yer yer epeyce karmaşık bir hâl alabilecek tüm bu tartışmalara vâkıf olma gerekliliğini şimdilik bir kenara bırakarak, direkt bir araştırma pratiğinde işleri kolaylaştırabilecek temel bir temelin altını çizerek devam edelim. Tekrar hafriyat metaforumuza dönersek, ulaşılan, çıkartılan filizlere, kazıcımızın bilgi birikimi dâhilinde (literatür taraması aslında bunun için vardır) öbür hiçbir yerde rastlanmamış olma ihtimali, rastgele bir çıkarım olarak, bu filizlere ulaşılan arazinin özgünlüğüne ya da biricikliğine muhakkak işaret etmez (söz konusu olan, yalnızca bir yer tesiri olmayabilir, şayet öyleyse de, o yeri özgün kılan tüm hususiyetler ciddiyete sıralanmalıdır). Bu türlü bir keşif yalnızca, şayet bu filizlerin oluşum kurallarını, neden bu bölgede değil de şu bölgede daha sıklıkla görüldüğünü öğrenmek istiyorsak, farklı bölgelerden öbür yerlerde de benzeri teçhizat ve metotlarla sondajlama yapma gerekliliğini ortaya koyar. Bu cinsten bir araştırma programının dışındaki tüm kestirme yanıtlar (“bize özgü”, vs.), hâlihazırda müphem olan bir bahsin daha da müphem bir karakter kazanmasına tanımı mümkün olmayan bir katkı sunmanın ötesine geçemeyecektir.
III
Simdi tekrar ‘Burada Ne Oluyor?’a dönersek, bu çalışmanın, son noktası konmuş bir çalışma olmadığını bir sefer daha söz etmek isterim. Bu, ikinci baskıya yapılan birçok ekleme ve düzeltmenin de işaret edebileceği üzere (yaklaşık 50 sayfalık ve tüm kısımlara yayılmış bir genişletme kelam konusu), “daha yazılacak, incelenecek çok şey var” cinsinde bir takıntının yansıması değildir (veya yalnızca bu değildir). Sorun daha farklıdır: ‘Burada Ne Oluyor?’un çıkardığı filizler birçok açıdan gizemini korumaktadır. Kullandığımız teorik ve yöntemsel teçhizat imkân verdiği ölçüde elimizdekine ait genel bir açıklama modeli sunmaya çalıştık; doğu/batı ikiliği yahut “bize özgü” kestirmesine hiç sapmadan, başkalaşmış ve muvazaalı çerçevelerin oluşum şartlarını, ne cinsten bir toplumsal morfolojide ve kültürel kozmosta filizlendiklerini, sistemlerini çözümlemeye uğraş gösterdik. Lakin burası, elimizdeki teçhizatla yapabileceklerimizin de sonuydu. Başkalaşmış çerçevelerin tam manasıyla izahı lakin ve lakin mukayeseli araştırmalar dâhilinde mümkün olabilecektir.
Bu istikamette zihin açıcı birkaç çalışma da mevcuttur. Bizim başkalaşmış çerçeveler olarak isimlendirdiğimiz etkileşim örüntüleri, çok sayıda olmasa da birtakım araştırmacıların da dikkatini çekmiş görünmektedir. Anselm Strauss, yatağında mevti bekleyen bir hastayla (hasta bunu biliyor) hemşiresi (o da biliyor) ortasındaki diyalogu aktardığı 1963 tarihli hastane etnografisinde(2) bizim muvazaa olarak adlandırdığımıza çok misal bir etkileşim sahnesi betimler. René Barbier, devletin toplumsal yardım kurumlarının işleyişi üzerine 1973 tarihli makalesinde,(3) bu sefer direkt muvazaa (collusion) kavramını kullanarak, kurumun öncelikleri ile hizmet alan bireylerin kendilerince sürdürdükleri mantık ortasında sıkışan ve bir yandan üstleriyle, başka yandan da yardım talebinde bulunanlarla ikili muvazaa oyunlarına girmek zorunda kalan toplumsal hizmet vazifelilerinin çıkmazlarını inceler. Son olarak, elbette, gündelik hayatın en uzman gözlemcilerinden Michel de Certeau, ‘Gündelik Hayatın Keşfi’ kitabının gözden kaçabilecek birkaç paragrafında,(4) Güney Amerika Yerlilerinin İspanyol otoriteler ve Kilise ile kurdukları her alakada etkileşimin seyrini nasıl bir maharet ve yaratıcılıkla mecrasından çıkardıklarından, kurumsal olanı bir manada içeriden dönüştürdüklerinden, elinizdeki kitabın lisanıyla söz etmek gerekirse, etkileşim çerçevelerini nasıl başkalaştırdıklarından bahseder.
O halde, daha kesinlikli araştırmalarla doğrulanma gereksinimi olsa da, pek olasıdır ki, hiçbir bağ formu ve tekrar hiçbir toplum, elinizdeki çalışmanın konusu olmuş etkileşim örüntülerinden muaf değildir. Fakat temel soru, hangi kural ve şartlarda başkalaşmış ve muvazaalı çerçevelerin gerek yoğunluk gerekse de hacim açısından bir toplumun etkileşimler ekolojisini dört bir taraftan sarabiliyor oluşudur. Yanıt, hiç kuşku yok ki, bir sefer daha, eldeki ipuçlarının mukayeseli araştırmalara devşirilmesindedir.
- Nomolojik ve tipolojik önermeler ortasındaki farkı şu yazının giriş kısmında uzun uzadıya tartıştım: “Sürekli Bir Tematikleştirme Gayreti Olarak Sosyoloji: Birkaç Epistemolojik İzahat ve Kavramsal Yaratıcılığa Çağrı”, Sosyoloji Divanı, No:3, 2014, ss.13-37.
- Anselm Strauss ve başkaları, “The hospital audits negotiated order”, içinde, E. Freidson (der.), The hospital in çağdaş Society, New Yok, The Free Press, 1963.
- René Barbier, “Une analyse institutionnelle du service social”, içinde, Sociologie du travail, 15ᵉ année n°1, Janvier-mars 1973.
- Michel de Certeau, L’invention du quotidien, Tome 1, Paris, Gallimard, 1990, s.54.
